بخش 4

شروع يك توطئه

براساس گزارش حسين پيرنظر ^{( 1 )} از سفارت ايران در مصر ، اگر دولت ايران براي يكي دو سال ديگر ، رفتن به حج را منع مي كرد ، حتماً حكومت حجاز حاضر به قبول شرايط پيشنهادي ايران مي شد و درنتيجه ، هم براي زائران ايراني رفع مزاحمت مي گرديد و هم نسبت به تعمير قبور و خرابي هاي به عمل آمده امتيازاتي به دست مي آمد .

ليكن متأسفانه اين كار صورت نمي پذيرد و در خرداد 1308هـ . ش . اولين مراوده رسمي ديپلماتيك ميان ايران و حكومت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ، ص73

78

عبدالعزيز صورت گرفته و در شهريور همين سال ، معاهده مودّت ميان ايران و حجاز امضا و در فروردين سال 1309 هـ . ش . حبيب الله هويدا با عنوان نماينده ايران و با سمت كاردار وارد جدّه مي شود .

تأسيس سفارت ايران در عربستان ، كه به نوعي تقويت حكومت عبدالعزيز را در پي داشت ، به حدّي براي عبدالعزيز مهم بود كه هويدا پس از ملاقات با وي ، از قول كفيل وزارت خارجه در گزارش خود مي نويسد :

« . . . و ذكر كرد كه هيچ وقت اعلي حضرت را تا اين درجه شاد و مسرور نديده بوديم كه امروزه از ملاقات شما و وصول نامه همايون شاهنشاهي اظهار شادي و سرور علني مي فرمودند . . . . » ^{( 1 )}

مأموريت حبيب الله هويدا

حبيب الله هويدا در ايجاد اين ارتباط نقش مهمّي داشته و از اين رو دولت حجاز به مسؤولان وزارت خارجه خود دستور مي دهد كه هميشه او را راضي و خورسند نگاه دارند تا اسباب تكدّر خاطر و دلتنگي براي او فراهم نشود و تمام مطالب و تقاضاهاي او را به فوريت انجام دهند ! ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ، ص84

2 . همان مدرك .

79

باتوجه به اينكه حبيب الله هويدا يكي از دو نماينده ايران براي بررسي وضعيت حجاز در اثر حمله وهابي ها و تخريب اماكن مقدسه بوده و از سوي ديگر ، وي براساس اسناد موجود ، داراي مسلك بهائيّت و از بهائيان شناخته شده بوده است ، ^{( 1 )} همه گوياي آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پدربزرگ هويدا ، ميرزا رضا قناد ، از بهائيان متعصب و از فدائيان عباس افندي محسوب مي شد . علاقه او به رهبر بهائيان به حدّي بود كه هنگام سفر او به فلسطين ، همراهش به « عكا » رفت و مستخدم و خادم مخصوص عباس افندي گرديد .

عباس افندي بهواسطه خدمات ميرزا رضا ، مخارج تحصيل فرزند او را تقبل كرد و حبيب الله ( پدر اميرعباس ) را براي تحصيل به اروپا فرستاد . حبيب الله در اروپا به زبان هاي انگليسي و فرانسه مسلط شد و چون عربي را هم روان صحبت مي كرد ، در مراجعت به ايران ، در دستگاه سردار اسعد بختياري به عنوان مترجم استخدام شد و همزمان كار ترجمه متون خارجي براي « روزنامه رعد » را هم به عهده گرفت .

پروفسور براون ، ميرزا رضاي قنّاد ( محمدرضا ) پدربزرگ هويدا را يكي از چندتن رازدار رهبر بهائيان مي داند .

فاضل مازندراني ، مؤلف كتاب ظهورالحق ( متعلق به بهائيان ) در جلد هشتم ( قسمت دوم ) صفحه 1138 در باره معرفي پدربزرگ هويدا مي نويسد :

« ديگر آقا محمدرضا قناد سابق الوصف ، از مخلصين مستقيمين اصحاب آن حضرت شد تا وفات نمود و مدفن او در قبرستان « عكا » است و از پسرانش ميرزا حبيب الله عين الملك ( پدر هويدا ) كه به پرتو تأييد و تربيت آن حضرت ، صاحب حسن خط و كمال شد و همي سعي كرد و كوشيد كه شبيه به رسم الخط مبارك نوشت . و در سنين اوليه نزد آن حضرت كاتب آثار و مباشر خدمات گرديد . بعداً مشاغل دولتي و مأموريت در وزارت خارجه ايران يافت و پسر ديگرش ميرزا جليل خياط ( عموي هويدا ) در « عكا » و هم از دخترش ( عمه هويدا ) كه در شام شوهر نمود ، مآل با سعادت و رضايتي بروز نكرد !

حبيب الله ( عين الملك ) با دختري به نام افسرالملوك ازدواج كرد ، افسرالملوك دختر محمدحسين خان سردار ، از تروريست هاي معروف بهايي بود كه در دوران قاجاريّه در آشوب و بلوايي كه بهائيان در چند شهر ايران به راه انداختند نقش داشت .

حبيب الله ( عين الملك ) با كمك و حمايت سردار اسعد بختياري ، به وزارت امور خارجه رفت و بهواسطه آشنايي به زبان عربي و سابقه اقامت در شامات ، مأمور خدمت در سوريه و لبنان گرديد . عين الملك كه در اين سال ها همچنان به « آل رضا » معروف بود ، با سوء استفاده از موقعيت ديپلماتيك خود ، به تبليغ بابي گري در اين كشورها پرداخت .

چند ماه پس از اقامت حبيب الملك در شامات ، او را مأمور خدمت در « جدّه » كردند ، وي در « جدّه » با انگليسي ها سر و سرّي پيدا كرد و علي رغم اقامت در سرزميني كه قلب جهان اسلام محسوب مي گردد ، به تبليغات بابي گري خود ادامه داد . . . .

فعاليت هاي بهايي گري قنسول ايران موجد بروز آثار سوئي گرديد و وزارت امور خارجه ايران مجبور شد وي را به تهران احضار نمايد . عين الملك پس از احضار به تهران ، مجدداً روانه عكا گرديد و تا پايان عمر در خدمت رهبر بهائيان باقي ماند .

« حبيب الله » عين الملك دو پسر داشت : يكي به نام اميرعباس و ديگري به نام فريدون هويدا .

( اميرعباس هويدا ، صص14 و 15 ) .

80

است كه متأسفانه نماينده ايران به صورت پنهاني نقشي مؤثر در ناديده گرفتن اين مسأله مهم داشته است . اين نكته زماني تقويت

81

مي شود كه ملك عبدالعزيز به هويدا مي گويد :

« . . . ما شما را از خود مي دانيم ، شما نيز خود را مثل ساير نمايندگان اجانب ندانيد ، هيچ وقت لزوم به تحصيل اجازه نيست ، هر وقت كه ميل داريد ، بدون هيچ ملاحظه ، به ديدن ما بياييد ، چه در مكه چه در اين جا ، ما هميشه آماده ملاقات شما هستيم . . . . » ^{( 1 )}

در روزنامه الوطن ( چاپ بغداد ) ، در تاريخ 20 ربيع الاول 1348هـ . ق . در زمينه به رسميت شناختن دولت حجاز توسط ايران درباره نماينده ايران ، حبيب الله خان عين الملك معروف به هويدا مي نويسد :

« . . . مشاراليه كاملاً به اين قضايا آگاه است و علاوه بر اينكه زبان مملكت را به خوبي مي داند ، محل اعتماد ملك عبدالعزيز و رجال حكومت حجاز است و شخصاً نزد آن ها محترم است و بديهي است كه تعيين او به اين سمت ، مسأله را به طور دلخواه حل و تسويه مي نمايد ! » ^{( 2 )}

هويدا تا سال 1353 هـ . ق . به عنوان نماينده ايران در حجاز مشغول به كار بوده است . وي در مأموريتش به مدينه ، براي كسب اطلاع از ميزان خرابي ها ، تلاش جدي كرده تا اين حادثه مهم را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ، ص88

2 . اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ، ص75

82

بسيار كمرنگ جلوه داده ، وهابيان را به نوعي ، تبرئه نمايد . در گزارش وي چنين آمده است :

. . . بالاي مناره ، قبه مطهّر صعود كرديم ، يكصد و سي پله بالا رفتيم و از آن جا قبه مطهر را زيارت نموديم ( زيرا صعود بالاي قبه غيرممكن است ) . از آن جا مشاهده نموديم كه فقط پنج گلوله تفنگ به قبه مطهر اصابت نموده و اندكي سوراخ كرده است و ابداً خرابي وارد نيامده است ! اولاً نمي شود حتم كرد كه اين گلوله ها از طرف وهابي ها بوده است ! ثانياً برفرض اينكه از طرف آن ها بوده باشد ، واضح است عمدي نبوده است ! و در اثناي تيراندازي به همديگر خطاءً به قبه مطهر اصابت كرده است ! و دليل صحت اين نظريه اين است كه قبه مرقد مطهر ، خيلي عظيم و بزرگ است و وهابي ها هم در پشت دروازه و قلعه شهر بوده اند و تعدادشان بيش از سه ـ چهار هزار بوده است ؛ اگر قصد اصابت مي داشتند ، اقلاً دو سه هزار گلوله به قبه مطهر مي رسيد ! به هرحال فقط آثار پنج گلوله تفنگ در روي قبه مطهر بود و همچنين آثار چهار ـ پنج گلوله بر قبه اهل بيت بود ، خادم باشيِ حرم مقدس نيز سه ـ چهار عدد گلوله آورده و به بنده داد و گفت كه اين ها را روي بام حرم يافته و تصور مي كند كه از گلوله هايي است

83

كه به قبه مقدس رسيده است . فدوي آن ها را تقديم خواهم نمود كه در موزه وزارت معارف محفوظ بماند . . . . » ^{( 1 )}

متن كامل گزارش هويدا

جهت اطلاع بيشتر خوانندگان ، متن كامل گزارش به اين شرح تقديم مي گردد :

تاريخ سند : 11 ديماه 1304

فرستنده : حبيب الله هويدا

گيرنده : وزارت امور خارجه

موضوع : گزارش در باب وقايع حجاز

نمره : 211

مقام منيع وزارت جليله امور خارجه دامت شوكته

بر حسب اوامر متعدده تلگرافي وزارت جليله متبوعه ، روز 15 مهرماه 1304 ، مطابق 7 اكتبر 1925 از شام به مصر و از آن جا در معيت جناب غفارخان وزير مختار مصر ، در روز 19 مهرماه با كشتي خديوي به طرف جده حركت و روز 24 مهرماه وارد جده شده [ روز ] 29 با اتومبيل هاي سلطان نجد به طرف مكه معظمه رهسپار شديم .

ابن سعود در ميان راه جده و مكه ، در محلّي كه به اسم بحره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ، ص50

84

معروف است ، براي پذيرايي از نماينده انگليس « مستر كلايتون » ، كه
براي عقد معاهده آمده بود ، چادرهاي متعدد افراشته بود و خود نيز چون آن جا بود ، اول براي ملاقات او رفته ، پس از صرف ناهار و چاي ، چهار بعد از ظهر با يك نفر ميهماندار مخصوص و چهار نفر گارد مخصوص ، در حالتي كه مُحرم بوديم ، پس از وصول به مكه معظمه و اداي وظايف دينيه عمره ، به خانه اي كه معين كرده بودند رفته ، روز بعد براي مشاهده و زيارت مقامات و قبور مهدومه ، كه در قبرستاني كه در منتهي اليه يك طرف شهر در دامنه كوهي واقع است رفتيم .

قبر حضرت خديجه و حضرت آمنه ^{( 1 )} و قبر عبدالرحمن بن ابي بكر و قبور بني هاشم و مسجد جن و قبر عبدالله بن الزبير و قبور شهدا و قبور ساير ناس كه در آن قبرستان بود ، وهابي ها همه را خراب و مهدوم كرده اند .

مولد حضرت پيغمبر و خانه حضرت خديجه كه ولادتگاه حضرت صديقه طاهره ، زهرا ـ صلوات الله عليها ـ بوده است ، همه را مهدوم و با خاك يكسان كرده اند . عمارت و قبه هاي مراقد حضرت خديجه و آمنه را كه با خاك يكسان كرده اند سهل است ، قبر
حضرت خديجه را نبش كرده بودند و معلوم بود كه دوباره با خاك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قبر حضرت آمنه مادر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در محلّي به نام ابواء ، ميان مكّه و مدينه قرار دارد .

85

و گِل پر كرده اند . خانه متولّي قبر خديجه را منهدم و تمام دارايي او
را به يغما برده اند و خانه متولّي در همان قبرستان ، پهلوي قبر حضرت آمنه و خديجه بوده است .

البته راجع به اين معاهدات و تفصيل ملاقات و مذاكرات با سلطان ابن سعود ، جناب اجل غفارخان وزير مختار راپرت مفصل تقديم نموده اند و احتياج به تكرار فدوي نيست ! ^{( 1 )} زيرا مأموريت فدوي فقط براي مدينه منوّره است .

بنده در اياب و ذهاب و در كليه مواقع و در ملاقات هاي با اعلي حضرت ملك علي و سلطان ابن سعود با جناب وزيرمختار بودم و وظيفه ترجماني را به عمل مي آوردم ، لهذا همين قدر عرض مي كنم كه جناب غفارخان ، الحق يكي از رجال سياسي تجربه ديده و هوشيار و با متانت و عاقبت انديش دولت علّيه ابد مدت هستند و اين مأموريت را فوق العاده با متانت و سياست و كياست انجام دادند و از اين بهتر امكان پذير نبوده و نيست .

فدوي راجع به ملاقات ها و مذاكراتي كه با ملك علي و سلطان ابن سعود با حضور جناب وزير مختار شده ، در اين جا شرحي نمي دهم كه مبادا در تعبير كم و زياد شود و محول به راپرتي كه خود
ايشان تقديم كرده اند ، مي نمايم . علي هذا ذيلاً به شرح مأموريت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معلوم مي شود اعتراف وي به تخريب قبور در مكّه به دليل آن بوده كه قبلا گزارش آن توسط غفارخان به تهران ارسال گرديده و او مي دانسته اگر ننويسد از طريق گزارش غفارخان واقعيت ها به تهران منعكس خواهد شد .

86

مخصوص خودم كه راجع به مدينه منوّره است ، مي پردازم :

نظر به اينكه وقتي در مكّه معظمه بوديم ، سلطان نجد ذكر نمود كه ايصال مرا فقط تا به « عيون » كه اردوگاه قشون وهابي ها است و دو ساعت از مدينه منوره دور است تعهد مي كند و از آن جا تا مدينه را درعهده نمي گيرد ، سوءظني ما را دست داده ، با جناب وزيرمختار به جده برگشتم كه با ملك علي مذاكره نمايم . ملك علي بيچاره گفت :

من هرچه شما بگوييد حاضرم ، ولي قشون ما همه در داخل مدينه هستند و در خارج شهر قشون نداريم ( و از عيون ) تا به مدينه ، همه نخلستان است و همه در دست خود وهابي ها است ، مي ترسم كه براي بدنام كردن ، از بين نخيل تيري به شما بزنند و بگويند كه از طرف ما بوده است .

پس اصلح آن است كه سلطان با گاردهاي خود ، شما را به دائره تلگراف بي سيم ما كه خارج شهر است رسانده ، گاردهاي ما آن جا شما را تحويل مي گيرند و در حين عودت نيز در همان نقطه شما را تحويل سوارهاي سلطان مي دهند .

لهذا فدوي از جدّه تفصيل را به ابن سعود نوشتم ، روز بعد جواب رسيد و قبول كرد و اتومبيل فرستاد و همان روزي كه جناب وزيرمختار سوار كشتي و عازم مصر شدند ، بنده نيز سوار اتومبيل و عازم ( بحره ) گشتم ، يك شبانه روز در بحره متوقف و دو دفعه با ابن سعود ملاقات شد ، فوق العاده احترام و محبت نمود و هر دفعه خيلي اظهار ميل به تقرّب به دولت علّيه مي كرد و مي گفت :

87

ما با دولت ايران هم جواريم و به قدر سي هزار نفر شيعه در نجد ، و در احساء نزد من هستند ، مي توانيد از آن ها تحقيق نماييد ، آن چه در حق ما شهرت مي دهند اكثر تهمت و افتراست ، ان شاءالله شما به مدينه رفته ، خواهيد ديد كه آنچه گفته اند دروغ است ، من صريحاً به شما مي گويم و شما هم به دولت عليه بنويسيد كه من حرمين شريفين را به جان و مال و اولاد خود حافظ و حارسم ، مهدومات مكه نيز قبل از ورود من بوده است ، بلي وهابي ها اعتقاد به تعمير قبور و قبّه ها ندارند و بدعت مي دانند و « خيرالقبور الدوارس » را ، حديث معتبر مي شناسند . مع هذا بعد از ورود خودم فوراً جلوگيري كرده ام و حاليه نيز با كمال اصرار و الحاح منتظرم كه دول و ملل اسلامي ، نماينده هاي خود را بفرستند و در امور حجاز قراري دهند و براي تعمير اين قبور نيز اگر مصمم شوند ممانعت نمي كنم سهل است ، مساعدت خواهم كرد ، حتي اگر خروج مرا نيز از حجاز مقرر دارند ، فوراً بيرون مي روم .

قبل از حركت بنده به مدينه منوره و بعد از عودت ، سلطان اين صحبت ها را مكرر گوشزد نمود و بعد از عودت از مدينه در ملاقات اخير خواهش كرد كه فدوي در تقرّب بين او و دولت علّيه اقدام كنم و نيز خواهش نمود كه مكاتبه با او داشته باشم .

به هر صورت ابن سعود پنج نفر از تفنگداران مخصوص شخصي خود را ، با سه نفر شتر ذلول مخصوص براي بنده و نوكر بنده معين كرد كه تا مدينه ذهاباً و اياباً با بنده باشند و براي تهيّه

88

حركت از بحره به مكه رفته ، چهار روز در آن جا ماندم سپس تفنگداران شترسوار را به رابغ كه كنار درياست فرستادند و بنده نيز با مستشار مخصوص خود او با اتومبيل به رابغ رفتيم .

از مكه تا رابغ با شتر پنج منزل است ، با اتومبيل نه ساعت طول كشيد . در رابغ چند روزي منتظر تفنگداران شدم ، مستشار مخصوص سلطان به مكه عودت نمود . در اين اثنا فدوي سخت مريض و بستري و مبتلا به دسانتري شدم و ده روز سفر تأخير افتاد . نه علاجي نه درماني ، نه حبيبي و نه طبيبي .

رابغ عبارت از يك دِه بزرگي است كه هيچ چيز در آن يافت نمي شود ، جز نان و برنج و گوشت چيزي نيست ، از سبزيجات اثري نيست ، آب چاهِ آن هم تلخ و ناگوار . به هرحال ، به روحانيت حضرت ختمي مرتبت متوسل شده ، به قوه دعا و مناجات بهبودي حاصل شد .

در اين اثنا ، پسر سلطان با پانصد نفر شترسوار از قشون وهابي ها ، براي رفتن به مدينه به رابغ رسيدند . فدوي نيز با وجود ضعف و نقاهت با تفنگدارهاي مخصوصه به آن ها ملحق شدم و حركت نموديم و روز ششم به عيون رسيديم . ديگر جسارت مي دانم عرض كنم اين شش روز شترسواري ، چه بر سر اين فدوي آورد .

به هرحال بعد از دو روز استراحت ، مراسله اي به امير مدينه و به حاكم لشكري مدينه نوشته ، توصيه نامه هاي ملك علي را در جوف

89

نهاده ، با قاصد مخصوص به مدينه فرستادم . روز بعد جواب رسيد كه با نهايت شادي و افتخار منتظر هستند . لهذا با پنج نفر سوار و ده نفر پياده از قشون سلطان حركت كردم ، در همان محل معيّن ، يك نفر مهمان دار با يك درشكه و شش ـ هفت نفر سوار مسلّح حاضر بوده مرا تسليم گرفتند و رييس سواران سلطان هم ورقه كتبي از بنده گرفتند كه مرا به سلامت تحويل دهند .

از آن جا به سمت مدينه منوره رهسپار شديم ، در خارج از دروازه ، به قدر پانصد نفر قشون و صاحب منصب هاي لشكري و كشوري و امير مدينه شريف احمدبن منصور و جمع زيادي از اهالي استقبال شاياني نمودند و همچنين روز عودت به همين ترتيب مشايعت كردند .

بعد از ورود و استحمام به زيارت حرم مقدس مطاف ملأ اعلي ، مرقد مطهر حضرت خاتم الانبياء ـ عليه آلاف التحية و الثناء ـ مشرف شدم ، روحانيتي كه در آن مقام مقدس دست مي دهد ، از وصف خارج است . به محض عتبه بوسي ، زحمات و خستگي راه به كلّي نابود شد . خداوند سر سودن به اين آستان ملايك پاسبان را نصيب حضرت اشرف و جميع دوستان فرمايد !

سه روز در مدينه توقف نمودم . روز دوم به قصد بازديد قبّه مطهر ، با عزّت پاشا حاكم لشكر شهر و ميهماندار جناب سيد عمران تاجر شيعي عراقي و متولي باشي حرم مطهر داخل حرم شديم . بعد از اداي فريضه زيارت و عتبه بوسي ، آغاباشي ؛ يعني خادم باشي

90

حرم ، براي هريك از ماها لباس خدمتكاران آورده ، پوشيديم و بالاي مناره قبه مطهر صعود كرديم ، يكصد و سي پله بالا رفتيم و از آن جا قبّه مطهر را زيارت نموديم ( زيرا صعود بالاي قبه غيرممكن است ) . از آن جا مشاهده نموديم كه فقط پنج گلوله تفنگ به قبه مطهّر اصابت نموده و اندكي سوراخ كرده است و ابداً خرابي وارد نيامده است :

اولاً : نمي شود حتم كرد كه اين گلوله ها از طرف وهابي ها بوده است ، ثانياً : برفرض اينكه از طرف آن ها بوده باشد ، واضح است عمدي نبوده است و در اثناي تيراندازي به همديگر ، از روي خطا به قبّه مطهر اصابت كرده است و دليل صحّت اين نظريه اين است كه قبه مرقد مطهر ، خيلي عظيم و بزرگ است و وهابي ها هم در پشت دروازه و قلعه شهر بوده اند و تعدادشان بيش از سه ـ چهار هزار بوده است . اگر قصد اصابت مي داشتند ، اقلاً دو ـ سه هزار گلوله به قبه مطهّر مي رسيد .

به هرحال فقط آثار پنج گلوله تفنگ در روي قبه مطهر بود و همچنين آثار چهارپنج گلوله بر قبه اهل بيت بود . خادم باشي حرم مقدس نيز ، سه ـ چهار عدد گلوله آورده و به بنده داد و گفت كه اين ها را روي بام حرم يافته و تصور مي كند كه از گلوله هايي است كه به قبّه مقدس رسيده است ، فدوي آن ها را تقديم خواهم نمود كه در موزه وزارت معارف محفوظ بماند .

بالأخره روز چهارم برحسب خواهش بنده ، سواران سلطان ، با

91

تقريباً سي ـ چهل نفر پياده كه خودشان مايل به آمدن شده بودند به خارج شهر آمده ، بنده نيز با قريب بيست نفر تفنگدار سواره و پياده ، از قشون ملك علي و دونفر صاحب منصب سرهنگ و سيد عمران تاجر به خارج شهر آمده و [ ما را ] تسليم گارد ابن سعود نمودند و ورقه اي به خط و مهر از بنده گرفتند و عودت نمودند .

بنده نيز با سواران سلطان به مقام حضرت حمزه مشرف شدم كه در بين راه واقع است . به عمارت و قبّه حضرت حمزه با وجود اينكه چندين ماه است كه در تصرف وهابي ها بوده است ، ابداً آسيبي نرسيده است ، به قبر حمزه نيز دستي نزده اند و روپوش آن موجود و شبكه آهن اطراف آن نيز دست نخورده است ، فقط گويا اثاثيه اي كه آن جا بوده ؛ از قبيل پرده و قالي و چراغ به غارت برده اند . فقط يك نفر از اهل مدينه ذكر مي كرد كه قبر عقيل نام ، از اصحاب پيغمبر را كه در جنب مرقد حمزه مدفون بوده است ، خراب كرده بوده اند . وهابي ها بعد از اينكه شنيدند بنده براي تحقيق مي آيم ، دوباره تعمير كرده اند ، ليكن صحت و سقم اين قول معلوم نيست .

در هرحال ، مقام حضرت حمزه ابداً خراب نشده است ، اثاثيه را هم كه مي گويند به غارت برده اند ، تصور نمي شود كه چيز مهمي بوده باشد ؛ زيرا فدوي در مدينه منوره مرقد حضرت عبدالله بن عبدالمطّلب ، پدر پيغمبر را كه زيارت كرده ام ، اثاثيه آن فقط عبارت از چند گليم و قاليچه مندرس و كهنه و حصير پاره شده و به قدري كثيف و گردآلود بود كه انسان متأثر مي شد كه صريحاً به

92

همراهان گفتم خيلي اسباب تأثّر است كه به مرقد پدر پيغمبر اين گونه بي اهتمامي نموده ايد و كثيف نگاه داشته ايد .

در صورتي كه مرقد پدر پيغمبر را با اين وضع مشاهده نمودم ، تصوّر نمي كنم كه مرقد عموي پيغمبر بهتر بوده است و وهابي ها هم اگر غارت كرده اند چيز قابلي نبوده ، فقط خود را مفتضح كرده اند . اين بود حقيقت مشاهدات فدوي كه عرض شد .

پس از زيارت ، به اردوگاه سلطان آمده ، دو روز توقف كرده ، با پنج نفر تفنگداران مخصوص سوار شتر شده ، به طرف مكه رهسپار شدم . شب و روز در حركت بوديم ؛ يعني شبانه روزي چهارده ساعت در حركت بوديم . روز هشتم ، بعد از ظهر ، نيمه جان به مكه معظمه رسيديم . در راه از آب كثيف ناگوار مبتلا به تب و نوبه شدم كه هنوز آثارش باقي است . در وقت عودت يك كجاوه خريده ، به تصور اينكه شايد راحت تر باشد ، ولي افسوس بعد از دو ـ سه روز مجبور شدم كه بي كجاوه سفر كنم ؛ زيرا كجاوه با آن حركت مخصوص شتر ، عذابش بيشتر است .

دو شب و يك روز در مكه مانده ، با ابن سعود وداع كرده ، با اتومبيل به جده آمدم . چند روزي در جده منتظر كشتي شده ، با ملك علي چند ملاقات كرده ، بالاخره به سمت مصر و از آنجا به شام آمدم .

ملاقات اخير با ابن سعود را در ورقه علي حده به عرض مي رسانم و همچنين ملاقات با ملك علي را ، كه بيچاره بالاخره

93

مجبور به استعفا و هجرت از حجاز شد ؛ زيرا مقصود از اين راپرت ، فقط دادن توضيحات درخصوص مدينه منوره است .

اما اين نكته را جسارت ميورزم كه در اين مسافرت مصايبي كه بر فدوي رسيد ، مرا اقلاً ده سال پيرتر كرده است و علي العجاله نعمتي ظاهري كه قسمتم شده است ، ضعف و ناتواني و انحلال قواي جسماني است و خداوند شاهد است كه از صميم قلب مي گويم كه فقط روحانيت حضرت پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) بنده را سالم به شام عودت داد ، وإلاّ بايستي در راه مدينه و مكه هلاك شده باشم و خودم از عودت مأيوس بودم . الحمدلله في كلّ حال ، ايام شوكت مستدام باد ! ^{( 1 )}

فدوي ـ حبيب الله هويدا

هويدا در گزارش ديگر خود باز تلاش كرده ابن سعود را از اتهام تخريب قبور تبرئه كند . وي از قول ابن سعود چنين مي نويسد :

« . . . خيلي اسباب حيرت است كه مسلمانان عالم فقط براي تخريب چند قبر كه قبل از ورود من به دست اين بدوي هاي جاهل مهدوم شده ، اين همه اظهار غيرت و حميّت و دردمندي نمودند و در مجامع و منابر و روزنامه ها مرا لعن و تكفير كردند و عالم را بر من شوراندند و بدنام خواستند . . . . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ، ص46

2 . همان ، ص54

94

نامه عبدالعزيز به شاه

ملك عبدالعزيز در پايان مأموريت حبيب الله هويدا رسماً از او تشكر نموده است . متن نامه وي خطاب به شاه از اين قرار است :

بسم الله الرحمن الرحيم

از عبدالعزيز بن عبدالرحمان الفيصل آل سعود

پادشاه كشور پادشاهي عربستان

به جناب اعلي حضرت رضاشاه پهلوي پادشاه ايران

برادر عزيزم

السلام عليكم و رحمة الله و بركاته

پيام حضرتعالي كه حاكي از انتقال جناب آقاي حبيب الله خان هويدا كاردار نمايندگي ايران در جده از كشورمان بود ، دريافت نموديم و به اين مناسبت لازم است خشنودي خودمان را از مأموريتي كه جناب كاردار نامبرده در جهت توسعه روابط و پيوندهاي حسنه بين دو كشور انجام دادند ابراز نماييم كه اين تلاش ها داراي آثار مثبتي بوده است .

فرصت را مغتنم شمرده ، براي حضرت عالي آرزوي دوام صحت و براي ملت نجيبتان رفاه و خوشبختي [ آرزو ] داريم .

اين پيام امروز پانزدهم ماه محرم سال هزار و سيصد و پنجاه و سه هجري قمري در كاخ مكه معظمه تنظيم گرديد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ ارسال نامه 15 محرم 1353 هـ . ق است .

95

تلاش براي بازسازي

پس از سلطه وهابيان بر حجاز و ويران ساختن حرم و گنبد ائمه بقيع و ديگر بناهاي اين قبرستان ، شيعيان جهان و خصوصاً مراجع و علماي ديني تلاش ها و اقداماتي براي بازسازي و تعمير قبور بقيع انجام داده اند .

مظفر اعلم ، نماينده دولت ايران در جدّه از سال 1330 هـ . ش . با تشويق و حمايت علماي شيعه كوشش هايي در اين راستا داشته است . وي در تاريخ 21/9/1330 در نامه اي به شماره 402 ، خطاب به كميسيون دائمي حج چنين مي نويسد :

روز چهار شنبه ششم آذرماه 1330 براي زيارت مدينه منوره به آن جا رفتم . نتيجه مطالعات خود را ذيلاً به عرض مي رساند :

1 ـ وضعيت بقيع بعد از خرابي تمام ساختمان هاي قبور ائمه اطهار ( عليهم السلام ) بسيار دلخراش است و عبارت از قبرستان پست و بلند عمومي است كه هيچ فرق و امتيازي بين قبور بزرگان دين و عامّه ناس باقي نيست و اگر توفيق حاصل شود كه موافقت اولياي دولت سعودي براي ساختن ديواري با پنجره هاي آهني ، گرد محوطه مدفن مطهر ائمه هدي تحصيل شود كه اقلاً اين قبور در ميان اين چهار ديوار محفوظ بماند ، قدم بزرگي در حفظ شعائر اسلام برداشته شده است . اميدوارم در مواقع مقتضي در مذاكره با اولياء مؤثر و متنفذ ،
كوتاهي نشود . شايد بتوان فعلاً تا اين اندازه حفاظت قبور منظور را ، كه عبارت از محوطه اي بهوسعت 120 متر مربع است تأمين نمود و

96

نيز سايه باني در مقابل اين محوطه مانند سايه بان بين صفا و مروه ساخته شود .

2 ـ حضرت آقاي سيد محمدتقي طالقاني كه از طرف حضرت آيت الله بروجردي براي سرپرستي و هدايت جماعت شيعي مدينه موسوم به نخاوله ، كه عبارت از پنج الي شش هزار نفر از عناصر كارآمد و مؤثر مدينه مي باشند ، اعزام شده اند ، موقعيت خوبي در ميان آن ها احراز نموده و با كمال جديت مشغول انجام وظيفه مي باشند . در اين چند روز با استفاده از ديد و بازديدها ، ايشان را با مقامات رسمي مدينه مربوط نموده و از همه تقاضا شد لازمه مساعدت را درباره ايشان دريغ ننمايند .

يك روز هم به اتفاق وزير مختار مصر به بازديد ايشان به تكيه نخاوله رفتيم كه جمعي از رؤساي آن ها ، آن جا را به طور آبرومندي آراسته بودند و از هردو پذيرايي صميمانه اي به عمل آمد . فعلاً وضعيت ايشان در مدينه بسيار راحت و خوب و مورد توجه مي باشند و الحق از حيث رفتار و اخلاق و متانت نيز بهترين انتخابي بوده است كه از طرف حضرت آيت الله العظمي به عمل آمده است .

وزير مختار شاهنشاهي ـ مظفر اعلم

پاسخ به نامه مظفر اعلم

در پاسخ اين نامه ، آقاي فضل الله نبيل ، معاون كلّ وزارت امور خارجه و رييس كميسيون دائمي حج ، طي نامه شماره

97

مورخ20/11/1330شماره3134/67773 خطاب به آقاي مظفر اعلم چنين مي نويسد :

بازگشت به نامه شماره 402 مورخه 21/9/1330 اشعار مي دارد :

1 ـ راجع به وضع تأسف انگيز قبور ائمه اطهار ( عليهم السلام ) در بقيع ، كه از نزديك ناظر آن بوده ايد ، البته آن منظره مايه كدورت خاطر جميع شيعيان مي باشد و اميد است با جديت كامل و كوشش اولياي وقت در مركز ، همان طور كه پيشهاد فرموده اند موافقتي از دولت عربستان سعودي تحصيل و آن قبور را از حال فعلي خارج نمايند .

2 ـ درباره آقاي سيد محمدتقي طالقاني و اقداماتي كه نامبرده در ترويج دين مبين اسلام بين جماعت نخاوله مدينه نموده ، اشاره شده بود . اين موضوع مايه افتخار ايرانيان و بنابر تذكري كه در آخر نامه فوق الذكر داده بوديد ، به خدمت جناب آيت الله العظمي آقاي بروجردي معروض گرديد و رونوشت آن نيز از نقطه نظر تشويق آقاي طالقاني توسط آن سفارت شاهنشاني به ايشان ابلاغ مي گردد .

ضمناً به اطلاع جناب عالي مي رساند كه وصول نامه 402 و اقداماتي كه براي مشاهده مدينه طيبه و قبور ائمه اطهار در بقيع فرموده بوديد ، مورد تمجيد و تحسين كليه علاقمندان و اعضاي كميسيون دائمي حج قرار گرفت .

معاون كل وزارت امور خارجه

فضل الله نبيل

98

نامه دوّم مظفّر اعلم

مظفر اعلم در پاسخ به تلگراف شماره 1782 خطاب به وزارت امور خارجه مي نويسد :

جده ، 27 اسفند 1330

دفتر محرمانه ، شماره 82

وزارت امور خارجه

در پاسخ تلگراف شماره 1782 معروض مي دارد :

اين جانب موضوع بقيع را هيچ گاه از نظر دور نداشته و علاوه بر وظايف و دستورات اداري ، وظيفه ديني خود مي دانم كه تا حد امكان در اين باب اقدام و اتمام نمايم و پيوسته درصدد به دست آوردن فرصت مناسبي باشم كه اين موضوع را با مقامات مؤثر كشور كه فعلاً بعد از خود پادشاه ، اميرفيصل نايب السلطنه حجاز و وزير خارجه است در ميان نهاده و مذاكراتي را كه در زمان سفارت جناب آقاي دشتي در قاهره ، در اين زمينه با امير معظم له شده و بي نتيجه مانده بود ، تجديد نمايم . ولي به طوري كه در گزارش محرمانه 30 ـ 25/7/30 عرض شده است ، در اين مدت پنجاه و اندي كه اين جانب در جده مي باشم ، معظم له بيش از چند روزي در جده نبوده وپيوسته در رياض يا در شكارگاه بوده است و فرصت ملاقات ممتد و مناسبي به دست نيامده است . چند روز ديگر عازم ايتاليا است و مقتضي نيست فعلاً با ايشان در اين مسائل وارد بحث شويم .

99

و اما راجع به مذاكرات آقاي دشتي هيچ گونه پرونده و سابقه اي در اين سفارت نيست ، ولي از قرار اظهار آقاي آزرمي كه در آن مذاكرات حضور داشته است و در گزارشهاي قاهره منعكس است ، امير فيصل روي توافقي نشان نداده و متمسك به مشكلات مذهبي و عقيده اي گرديده و اظهار داشته است ممكن است هيئت علمي ايراني در اين زمينه با علماي ما وارد مباحثه شده و آن ها را با ادلّه شرعيه متقاعد نمايند و يا خود ، مجاب شوند و نتيجةً عدم امكان اين امر را ؛ يعني احياي قبر را خاطرنشان نساخته است و اين جانب نيز در مطالعاتي كه در اين مدت به عمل آورده ام ، چنين استنباط كرده ام كه علماي وهابي در عقايد خود بسيار متعصب و در امور مذهبي بر هيئت حاكمه مسلط مي باشند و تصور نمي رود در زمينه ساختن و پوشانيدن قبور موافقت بنمايند .

ولي به طوري كه در آن گزاش عرض شده است ، فعلاً در نظر دارم در باب ساختن سايه باني در بقيع ، در مقابل قبور ائمه اطهار ( عليهم السلام ) ، مانند سايه بان ميان صفا و مروه مذاكره نموده ، اگر بتوانم تا اين اندازه موافقت آن ها را تحصيل نمايم ، به عقيده بنده قدم بزرگي خواهد بود ؛ زيرا ممكن است در ضمن ساختن چنين سايه باني ، محوطه قبور را هم سنگ فرش نموده ، از صورت حاليه خاكي خارج نموده و اين مذاكره را در اولين فرصت مناسب با شخص خود امير فيصل خواهم نمود .

اين بود نظريه اين جانب در باب مذاكرات بقيع . حال هرطور

100

دستور مي فرماييد از اين قرار مذاكره نموده ، نتيجه را به عرض خواهم رسانيد ، لذا خواهشمندم تا قبل از مراجعت ايشان از ايطالي ^{( 1 )} نظر عالي را ابلاغ نماييد .

گزارش دبير اوّل سفارت

به دنبال اين گزارش ، مجدداً در تاريخ 20/1/1331 دبيراول سفارت ايران در جده ، آقاي كاظم آزرمي ، گزارشي به اين شرح به تهران مخابره مي كند :

شماره محرمانه : 8

تاريخ : 20/1/1331

محرمانه

وزارت امور خارجه

در تعقيب گزارش محرمانه شماره 82 ، مورخ 27/12/1330 راجع به تعمير قبور ائمه بقيع ( عليهم السلام ) با وجود اينكه هنوز پاسخ گزارش مزبور و دستور مجدّدي در اين باب نرسيده بود ، چون جريان كار ايجاب مي كرد جناب آقاي وزيرمختار براي رسيدگي به موضوع اماكن متبركه مزبور و مراقبت اقدامات اولياي امور ، دولت سعودي در اصلاح وضع آن جا به مدينه مشرف شوند ، ساعت 30/5 بامداد امروز با هواپيما به آن جا پرواز نمودند . آقاي سيدمحمد خزانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ايتاليا .

101

( سيدالعراقين ) هم كه دو روز قبل به حجاز آمده بودند ، به اتفاق جناب آقاي اعلم به مدينه رفتند و پس از سه روز توقف در آن جا ، مستقيماً به قاهره عزيمت خواهند نمود .

چون امروز پست فرستاده مي شد و جناب آقاي وزيرمختار مجال دادن گزاش اين امر را نداشتند ، به بنده دستور فرمودند ، جريان را به طور اجمال مطابق دستور معظم له به شرح زير براي مزيد استحضار به عرض برسانم تا خود پس از بازگشت مفصل ، جريان را گزارش دهند .

به طوري كه در گزارش شماره 82 مورخ 27/12/30 هم به عرض رسانيد ، چون انتظار مي رفت مذاكره راجع به تعمير قبور و پوشاندن آن ها به علت تعصب علماي وهابي نجدي به جايي نرسد ، لذا همان طوري كه در گزارش محرمانه شماره 52 مورخ 17/9/30 معروض شده ، راجع به بناي ديواري براي محوطه بقيع و تنظيف آن و ساختن سايه باني درنظر داشته مذاكراتي به عمل آورند و موافقت اولياي امور را به اين قسمت جلب نمودند و معتقدند كه اين عمل ، قدم بزرگي در اين راه خواهد بود و ممكن است بعداً به ياري خداوند متعال موفق شوند با تغيير اوضاع و احوال ، به تدريج قدم هاي بزرگ تري در اين راه بردارند .

به قراري كه آقاي سيدالعراقين هم اظهار مي داشتند ، در ملاقاتي كه با اميرفيصل نايب السلطنه حجاز و اميرعبدالله فرزند ايشان به عمل آوردند ، در اين باب مذاكراتي نمودند ، به ايشان هم گفته شد كه به

102

شهرداري مدينه دستور داده شده است دور قبرستان بقيع ديواري بكشند ـ كه آن را مصون داشته و از وضع فعلي بيرون آورد ـ سايه باني هم در آن جا برپا نمايند كه زائرين را از آفتاب محفوظ دارد . دبير يكم سفارت ـ كاظم آزرمي