چگونگی نظم و ترتیب سوره ها

چند ثمره فقهي <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

چون دانستي كه بسم الله يك جزء از هر سوره مي باشد، و حجابي است كه ميان دو سوره واقع شده و آنها را از يكديگر جدا ساخته بايد بداني كه بسياري از مسائل فقهي بر او مرتب مي شود مانند آن كه:

1- اگر كسي سوره حمد را شروع نمايد و نيت كند بسم الله آن جزء سوره اخلاص مثلا باشد نمازش باطل است.

2- همچنين اگر در وقت خواندن قل هو الله قصد كند بسم الله آن از حمد يا سوره ديگر باشد نمازش باطل است.

3- اگر شخصي جنب است و گفتيم خواندن همه چهار سوره اي كه آيه سجده واجب دارند بر او حرام است نه فقط خواندن آيات سجده بنابراين اگر بسم الله را خواند و نيت كرد كه آن جزئي از يكي از سوره هاي سجده واجب دار است، كار حرامي انجام داده است.

4- مردي كه نماز ظهر و عصر را مي خواند اگر ادله استحباب بر جهر آن نمي بود، لازم بود بسم الله...را آهسته بخواند و بر مردي كه نماز مغرب و عشاء را مي خواند واجب است بسم الله را بلند بخواند. و مانند اين مسائل و كسي كه بخواهد سوره فيل و قريش يا سوره ضحي و انشراح را با هم جمع كند واجب است بسم الله را ميان دو سوره بخواند.

ترتيب سوره هاي قرآن

ترديدي در اين نيست كه تركيب سوره [1]  از آيات توقيفي است يعني قرار دادن هر آيه اي را در جاي معين از سوره هائي به يك نوبت نازل نگشته اند به دستور پيغمبر خدا (ص) است كه جبرئيل به فرمان خداوند به او خبر داده بود و چنانچه ما در جلوتر آن را ثابت كرديم همه مسلمين بر اين عقيده اجماع دارند.اما اين كه گفتيم در سوره هائي كه به يكبارگي نازل نشده چون مطلب در سوره هائي كه به يك نوبت نازل شده واضح تر است، زيرا آنها؛ مانند سوره حمد و انعام و بسياري از سور مفصل در حالي كه آياتشان همين ترتيب خاص را داشته اند نازل شده است. مقصود از مفصل سوره هاي كوتاهي هستند كه بعد از حواميم؛ شروع مي شوند و تا آخر قرآن ادامه دارند چنان كه در فن چهارم از مقدمات مجمع البيان طبرسي، و در اتقان سيوطي در خاتمه نوع 19 بيان شده است.[2]  سخن تنها در اين است كه آيا ترتيب سوره هاي قرآن در ميان دو جلد بر اين هيئت كه حالا در معرض ديد ما هست و به سوره حمد آغاز گشته و به (قل اعوذ برب الناس) پايان يافته، آيا اين ترتيب در دوران پيامبر خدا (ص) و به دستور او بوده است يا نه. آيا ترتيب سوره ها نيز مانند ترتيب آيات توقيفي بوده است يا نه. حق اين است كه توقيفي بوده و قرآن به نحو كنوني در زمان پيامبر خدا (ص) و به فرمان او مرتب گشته ست. دليل آن اين است كه قرآن در دوران پيغمبر جمع شده و تدوين گرديده بوده، و گروهي از صحابه آن را جمع آوري كرده بودند و بر پيامبر (ص) خواندند، و ترتيب سوره ها به همين گونه كه الان در مصحف هست همانند ترتيب آياتي است كه به دستور پيغمبر مرتب گرديده است.و اين قول عقديه محققين از دانشمندن قديم و جديد مسلمين است، و كسي كه از اين قول روي برگردانده به برخي اخبار خلاف قواعد كه باخبر واحد است، يا دروغ گويان آن را ساخته اند تمسك كرده، يا مقصود اصلي خبر را درنيافته است. ما به نقل گفتار آنان و رد و باطل نمودن آن نيازي نداريم چون مطلب آن قدر روشن است كه اين كار جز سخن را بدون فائده به درازا كشيدن، سود ديگري ندارد و چيزي بر مطلب نمي افزايد.

[1] سوره از ريشه لغوي سور باز گرفته شده و به معني رفعت و منزلت و شرف عالي است چنان كه نابغه گويد: يعني مگر نمي بيني كه پروردگار مقام و منزلتي بلند به تو داده كه مورد غبطه و آرزوي هر پادشاهي است. و به معني مقام شامخ، و علامت و نشانه، و رجي از رجهاي ديوار هم مي آيد. و گفته اند از سور مدينه گرفته شده و باروي شهر را سور مي نامند. اما در اصطلاح ملمين بخش معين و مشخصي از قرآن مجيد است، همانند شهري كه حصار و ديواره اي آن را از قسمتهاي ديگر جدا مي سازد. و وجه نامگذاري بخشي از قرآن به آن به علاقه مشابهت است و به گفته بعضي از ريشه سور با همزه گرفته شده كه به معني باقيمانده از چيزي است بنابراين بهر قسمتي از قرآن سوره گفته اند به مناسبت جدا شدن آن از قسمتهاي ديگر.

[2] آخرين سوره مفصل بدون اختلاف سوره الناس است ولي درباره اولين سوره آن 12 قول است و راغب در مفردات و گفته: المفصل يك هفتم از آخر قرآن است و به سه بخش طولاني و متوسط و كوتاه تقسيم بندي شده و ما جلوتر هم در اين باره سخن گفتم.