مصاحف صحابه

سياست جداسازي قرآن از حديث رسول خدا <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

برخي از آيات قرآن كريم در نكوهش بزرگان قريش و كساني نازل شده كه با رسول خدا(ص) مي جنگيدند؛ و بخشي نيز، در نكوهش قبايل برخي صحابه قريشي، مانند آيه (60) سوره اسراء كه درباره بني اميه يا افرادي از صحابه مي فرمايد: وَ الشَّجَرَه المَلعُونَه فِي القُرآن. و آن درخت نفرين شده در قرآن.

يا اين دو آيه سوره تحريم [5 - 4] كه درباره ام المؤمنين عايشه و ام المؤمنين حفصه مي فرمايد:

إِنْ تَتُوبا إِلَي اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْريلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمَلائِكَه بَعْدَ ذلِكَ ظَهيرٌ؛

اگر شما دو زن به سوي خدا باز گرديد كه دلهاي شما منحرف گرديده، [به سود شماست] و اگر بر عليه او [پيامبر] متحد شويد بدانيد كه خدا خود يار و مددكار او بوده و جبرئيل و صالح مؤمنان و فرشتگان، بعد از آن، پشتيبان او خواهند بود.

و به دنبال آن مي فرمايد:

عَسي رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَيِّباتٍ وَ أَبْكارا؛

اي بسا كه اگر شما را طلاق گويد، خداوند زناني بهتر از شما را نصيب او گرداند، زناني مسلمان و مؤمن، تسليم و تائب و عابد و هجرت كننده، غير دوشيزه و دوشيزه.

در برابر اين آيات، آيات ديگري است كه در مدح و ستايش ديگران نازل گرديده مانند آيه تطهير در سوره احزاب [33] كه درباره رسول خدا(ص) و علي و فاطمه و حسن و حسين(ع) نازل گرديده و فرموده:

إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً؛

خداوند، تنها اراده كرده تا رجس و پليدي را از شما اهل البيت بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

بيان شأن نزول اين آيات و غير آنها، كه در حديث رسول خدا(ص) آمده، با سياست خلفاي سه گانه مخالف بود. بدين خاطر، شعار: «حسبنا كتاب اللَّه» را اعلام كرده و قرآن را از «حديث» رسول اللَّه(ص)، بدين گونه جدا ساختند: ابتدا ابوبكر دستور داد نسخه اي از قرآن را جداي از «حديث» رسول خدا(ص) بنويسند. اين كار در زمان خلافت عمر پايان يافت. وي پس از آن، كار خود را در منع و جلوگيري از نشر حديث پيامبر(ص) آغاز كرد. پس از وفات عمر كه ميان برخي از صحابه و تابعين با بني اميه و خويشاوندان عثمان درگيري و دشمني پديد آمد، دشمنان آنان شروع به روايت احاديث رسول خدا(ص) در نكوهش هيئت حاكمه خلافت كردند. به ويژه كه هنوز مصاحف برخي از مخالفان با بيان رسول اللَّه(ص) در اختيارشان بود و به احاديث آن استدلال مي كردند. عثمان كه چنين ديد به پاخاست و به تثبيت و اجراي اين شعار پرداخت كه: «قرآن را از حديث رسول خدا(ص) جدا كنيد.»

پس از آن، نسخه جداي از حديث پيامبر(ص) را از ام المؤمنين حفصه گرفته و از روي آن چند نسخه استنساخ و آنها را به شهرهاي مسلمانان فرستاد و ديگر مصاحف صحابه را كه صاحبانش، نص آيات را همراه با بيان و تفسيري كه از رسول خدا(ص) شنيده بودند در دست داشتند، همه را جمع كرده و آتش زد. ديگر مسلمانان نيز، پس از آن واقعه، مصحف هاي خود را از روي اين مصحف كه از بيان رسول خدا(ص) خالي بود استنساخ كردند.

پس از آن، واژه «مُصْحَف» نامي شد عَلَم براي قرآنِ مجرد و جدا از بيان رسول خدا(ص). مرور زمان نيز باعث شد تا مسلمانانِ دوره هاي بعد ندانند كه در مصاحف صحابه، نص قرآني با بيان تفسيري رسول خدا(ص) همراه بوده است.

هنگامي كه منصور خليفه عباسي در سال 143 هجري علماي مسلمان را به تدوين علوم برانگيخت، و متخصصان علوم قرآني به نوشتن بيان و تفسير آيات -همان گونه كه در زمان رسول خدا(ص) بود - مبادرت كردند، مُصْحَفي كه در آن، نص قرآني با بيان تفسيري آيات همراه بود، تفسير ناميده شد.