تفسیر آیه #171;و یقول الذین کفروا لولا انزل علیه آیة من ربه انما انت منذر و لکل قوم هاد#187;

 تفسير آيه «و يقول الذين كفروا لولا انزل عليه آية من ربه انما انت منذر و لكل قوم هاد»<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين

 و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين

و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

 

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

و يقول الذين كفروا لو لا انزل عليه آية من ربه انما انت منذر و لكل قوم هاد [377]

«و مى‏گويند آن كسانى كه كافر شده‏اند: چرا از جانب پروردگار محمد صلى الله عليه و آله و سلم براى او آيه و معجزه‏اى نازل نمى‏شود؟ (اى رسول ما) تو ترساننده هستى (وظيفه تو همين است و بس) و از براى هر قوم و طائفه‏اى هدايت كننده‏اى خواهد بود».

در احاديث و روايات بسيار از طريق شيعه و سنى چه در كتب روايات و چه در كتب تفاسير از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت‏شده است كه مراد از هادى در اين آيه شريفه امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه‌السّلام است.و ما قبل از آن كه وارد در بحث اين دسته از روايات شويم لازم است اجمالا تفسير اين آيه را ذكر كنيم.مشركين و كفار قريش از رسول خدا معجزاتى مانند معجزات حضرت موسى و عيسى و صالح و غيرهم از قبيل اژدها شدن عصا، و يد بيضاء، و مرده زنده كردن، و كور مادرزاد را بينا نمودن، و مريض مبتلا به پيسى را شفا دادن، و از سنگ كوه، شتر زنده بيرون آوردن تقاضا مى‏نمودند و مى‏گفتند: اگر اين پيغمبر راست مى‏گويد چرا از قبيل اين معجزات از او صادر نمى‏شود و خداى او براى امداد و كمك او از آسمان نظير اين خارق عادات را براى او نازل نمى‏كند؟ آنها قرآن مجيد را كه بزرگترين معجزه است قبول نداشته و در آن شك و ريب مى‏نمودند و به آن التفات و توجهى نمى‏نمودند و به دنبال معجزات‏صورى و چشمگير اهل حس مانند قرون سالفه مى‏گشتند.

علت اختلاف معجزات انبياء عليهم السلام

اين درخواست آنها از چند جهت غلط و ناصحيح بود: اولا - اختيار معجزه و خرق عادت به دست‏خداست و بس، رسول خدا را در آن مستقلا دخالتى نيست.پيغمبر خدا مانند ساير افراد بشر مخلوق و محكوم به حكم خداست و بر خلاف اراده خدا ابدا نمى‏تواند كارى بكند چه خود بخواهد و چه ديگران از او درخواست نمايند لا يملك لنفسه نفعا و لا ضرا و لا موتا و لا حيوة و لا نشورا.هر چه خدا بخواهد به دست پيغمبرش اجرا مى‏كند چه مرده زنده كردن باشد، يا عصا اژدها نمودن، يا قرآن مجيد را نازل نمودن.بنابراين پيامبر را در مقابل خدا مستقل التاثير يا شريك الاثر دانستن غلط محض است.و ثانيا - چون در زمان حضرت موسى علم سحر و شعبده به نهايت درجه اوج خود رسيده بود، خداوند براى حضرت موسى از سنخ همان علوم رايجه در بين مردم معجزه‏اى قرارداد كه از قدرت بشر خارج و علماى سحر و شعبده بدان اعتراف و اقرار كردند.و در زمان حضرت عيسى علم طب بالا رفته و امراض صعب العلاج را علاج مى‏نمودند خداوند به حضرت عيسى از سنخ همان فن معجزه‏اى داد كه قدرتمندان و مهره فن طب از آوردن امثال آن عاجز بودند.و حقيقت معجزه بايد كارى باشد كه علماى زمان كه ساليان متمادى عمر خود را در آن رشته صرف كرده‏اند از انجام آن عاجز شده و به علو مقام آن اعتراف كنند نه آنكه عوام مردم از آوردن مثل آن عاجز باشند.

در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم علم فصاحت و بلاغت‏به اوج خود رسيده و شاعران قوى پنجه، شعرهاى اديبانه مى‏سرودند و به انواع كنايات و استعارات و تمثيلات با رعايت ايجاز و ساير فنون علم عربيت و ادبيت آنها را زينت داده و به خانه خدا آويزان مى‏كردند، و معلقات سبع نمونه‏اى از آنهاست.و علاوه بشر كه هر روز براى خود قانونى وضع مى‏كند و خود به آن مبتلا مى‏شود و چاره درد و مرض خود را نمى‏داند، قرآن كريم در اعلى درجه فصاحت و بلاغت تا سر حد اعجاز از يك طرف، و از طرف ديگر در متين و راستين بودن قوانين و احكام فطرى بشر كه براى بشر آورده و همه بر يك نسق و يك منوال بر اساس توحيد پروردگار و ربط همه انسانها بلكه تمام جانداران بلكه تمام مخلوقات بر پايه لطف و يگانگى، تدوين شده، از طرف ديگر، اعجاز قرآن است، و همچنين دعوت همه مردم را به خدا كه پروردگار آنهاست و از همه به آنها نزديكتر است‏برد و اصل جمال و جلال كه همه اسماء خدا منطوى در آن دو مى‏باشد، استوار نموده است.

و از همه مهم‏تر ربط اين همه مطالب و قوانين و داستانها و حكايات انبياء و امت‏ها و سير آفاقى در آسمانها و ستارگان و شب و روز و زمين و باران و ابر و باد و پيدايش سبزى و طراوت و به وجود آمدن انسان و مراحل تدريجى جنين و حيوان و موت و بعث و نتايج اعمال و حساب در جميع مخلوقات و وجود همه و همه در يك كتاب مختصر و موجز كه مى‏توان آنرا در جيب خود قرارداد با آن لحن عالى و سبك بديع در طرف ديگر، معجزه باقيه رسول خدا تا قيامت‏براى علماء و مهره هر عصر و زمان خواهد بود، چنانكه خودش به اين مرحله تحدى نموده و در مقام اعجاز، تمام افراد بشر را به آوردن مثل آن دعوت مى‏كند.بنابراين اگر مردم به اين قرآن ايمان نياورند هرگز به معجزاتى مانند معجزه حضرت موسى و عيسى ايمان نخواهند آورد.

و ثالثا - آنچه خدا به عهده خود گرفته است آوردن معجزه است‏براى پيغمبران خود كه بدين وسيله ارتباط آنان با خدا و عالم غيب معلوم شود و سند نبوت آنها باشد نه آنكه به دلخواه مردم هر روز يك نوع معجزه تازه‏اى بفرستد.معجزات پى در پى مردم را بى‏فهم و جامد بار مى‏آورد و نيروى عقل را از آنها مى‏گيرد و سنت‏خدا را در تربيت‏بشر و راه تكامل آنها را بر اساس اختيار و مجاهده و عمل صالح باطل و عاطل مى‏كند.اگر بشر سر تسليم و اطاعت داشته باشد با يك معجزه بايد تسليم شود و اگر نداشته باشد با معجزات بسيار و متنوع نيز تسليم نشده و آنها را به سحر و شعبده حمل نموده و براى فرار نفس خود از پيروى پيغمبر خود هر راه غلط و كجى را طى مى‏كند، چنانكه خداى تعالى فرمايد: و لو علم الله فيهم خيرا لاسمعهم و لو اسمعهم لتولوا و هم معرضون[378] و علاوه مقدار اشتها و درخواست‏بشر حد معينى ندارد، بشر هر روز يك معجزه تازه غير از معجزه ديروز از پيغمبر خود طلب مى‏كند و بدين طريق پيامبران بايد آلت اجراى منويات فاسده آنها قرار گيرند و به عوض تربيت و تعليم و نشان دادن طريق مستقيم را به سوى خدا دائما در مقام ابطال سنت اسباب برآمده و طبق هواى نفسانى قوم خود امور آنها را از طريق خرق عادت انجام دهند.

مشركين و كفار مكه از رسول خدا معجزاتى متنوع و چشمگير مانند نزول‏ملائكه محسوس، و آوردن كتاب محسوس از آسمان، و طلا شدن سنگها، و جارى شدن چشمه‏ها و نهرها در كوهستان مكه، يا داشتن عمارت و منزلى از جواهرات، يا بالا رفتن به آسمان و امثال ذلك درخواست مى‏نمودند، و چون رسول خدا دعوت آنها را اجابت نمى‏كرد در مقام ايراد - با عدم توجه به آيات قرآن كه حلال هر مشكل و پاسخگوى هر سئوال و امر غامض است - مى‏گفتند: لو لا انزل عليه آية من ربه. آن قدر اين ايراد پست و زشت‏به نظر رسيد كه خداوند آنها را در مقام جواب مخاطب قرار نداد بلكه راجع به كلام آنها نيز با پيغمبرش سخنى نگفت و فقط پيغمبر خود را در يك امر اصيل مخاطب نموده، فرمود: انما انت منذر و لكل قوم هاد «اين است و جز اين نيست كه وظيفه راجع به تو فقط بيدار باش دادن و هشدار دادن و ترساندن مردم است نه چيز ديگر، و براى هر دسته و جمعيتى از طرف خداوند هدايت كننده‏اى معين شده است‏».

اين آيه دلالت دارد بر آنكه هيچ گاه زمين از امام و حجت‏خالى نخواهد بود و هميشه براى طبقات مختلفه مردم در عصور متفاوته راهنما و هادى از جانب خدا كه آنها را به راه حق دعوت كند خواهد بود خواه آن راهنما خود پيغمبر منذر باشد يا غير پيغمبر كه به هدايت‏خدا هدايت‏يافته باشد.مفسرين اختلافى نكرده‏اند در آنكه مراد از منذر رسول اكرم است چون جمله انما انت منذر صريح در انحصار وصف‏انذار در خصوص آن حضرت است.ليكن در معنى و مراد از هادى به چهار وجه آيه را تفسير نموده‏اند.

در معاني ذكر شده براي هادي در آيه شريفه

وجه اول آنكه گفته‏اند مراد از هادى خدا است.يعنى اى پيغمبر تو فقط داعى به سوى خدا هستى و مردم را از عواقب وخيم اعمال زشت‏خود بيم مى‏دهى ليكن خدا است كه هدايت در دست او است و هر گروه و دسته‏اى را به مقام امن و امان خود رهبرى مى‏كند. و اين قول از سعيد بن جبير و ابن عباس و ضحاك[379] و مجاهد نقل شده است [380] سيوطى گويد: ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم از سعيد بن جبير تخريج‏حديث كرده‏اند كه او گفت: فى قوله تعالى: انما انت منذر و لكل قوم هاد، قال: محمد المنذر و الهادى الله عز و جل[381] «منذر محمد صلى الله عليه و آله و سلم و هدايت كننده خداست‏». و نيز نظير اين روايت را ابن جرير و ابن مردويه از ابن عباس تخريج كرده‏اند [382]

گر چه در حقيقت هادى خداست ليكن ظاهر اين آيه كه هادى را در مقابل پيغمبر قرار داده است مراد كسى است كه مردم را به سوى خدا هدايت نمايد.بنابراين، اين تفسير خلاف ظاهر آيه بوده و قابل قبول نيست.

وجه دوم آنكه گفته‏اند: مراد از هادى خود رسول خداست، و كلمه لكل قوم متعلق به هاد بوده و بر آن مقدم شده است، و در اصل چنين بوده است: انما انت منذر و هاد لكل قوم «اى رسول ما تو فقط ترساننده هستى و هدايت كننده‏اى هر قوم و جمعيتى را».و بنا بر اين كلمه لكل قوم متعلق به كلمه هاد خواهد بود[383] و اين از عكرمه و ابو الضحي [384] و حسن بصرى و جبائى [385] نقل شده است. سيوطى گويد: ابن جرير از عكرمة و ابو الضحى تخريج روايت كرده است در قول خداى تعالى:انما انت منذر و لكل قوم هاد، قالا: محمد صلى الله عليه و آله و سلم هو المنذر و هو الهادى[386] «گفته‏اند كه محمد صلى الله عليه و آله و سلم هم منذر و هم هادى است‏». و نيز نظير اين روايت را ابن جرير و ابن مردويه از ابن عباس تخريج كرده‏اند387]

اين قول گر چه خلاف ظاهر آيه نيست ليكن از نقطه‏نظر معنى قابل خدشه است و آن اينكه به چه جهت در آيه منذر بودن رسول خدا به نحو اطلاق وارد شده است و لكن هدايت آن حضرت نسبت‏به هر جمعيتى بوده است؟ اگر رسول خدا براى هر جمعيتى رهبر باشد براى همان جمعيت نيز منذر است، و بنابراين بايد كلمه لكل قوم متعلق به كلمه منذر و كلمه هاد هر دو باشد در حالى كه متعلق به خصوص كلمه هاد در آيه مباركه است.

وجه سوم آنكه مراد از هادى خصوص پيغمبر هر زمانى بوده باشد.يعنى اى پيغمبر تو در اين زمان مردم را از عذاب خدا مى‏ترسانى و به معجزه خودت قرآن مجيد دعوت مى‏كنى و هدايت مى‏نمائى، و در هر زمان انبياء با معجزات خود مانند اژدهانمودن عصا، و زنده كردن مردگان، و شتر زنده از كوه بيرون آوردن، و قرآن كريم را بر مردم عرضه داشتن، مردم را به سوى خدا هدايت مى‏كنند.اين قول را فخر رازى از قاضى نقل كرده و گفته است كه با اين معنى، آيه منتظم بوده و اين وجه صحيحى است [388] و نيز شيخ طبرسى اين قول را از ابن عباس در روايت ديگر و از قتادة و زجاج و ابن زيد نقل كرده است [389]

سيوطى گويد: ابن شيبة و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى‏حاتم و ابو الشيخ از مجاهد تخريج روايت كرده‏اند فى قوله تعالى: انما انت منذر و لكل قوم هاد، قال: المنذر محمد صلى الله عليه و آله و سلم و لكل قوم هاد نبى يدعوهم الى الله [390]«مجاهد گفته است: مراد از منذر محمد است، و مراد از هادى پيغمبر هر زمانى است كه مردم را به سوى خدا دعوت مى‏نموده است‏».

اين تفسير خلاف ظاهر آيه نيست و ليكن بايد گفت: چرا رهبران به سوى خدا اختصاص به پيغمبران داشته باشند؟ اوصياى پيغمبران مانند حضرت يوشع بن نون، و شمعون صفا، و على بن ابيطالب و ساير ائمه طاهرين حقا هدايت كنندگان بشر به سوى خدا هستند كه با نور خدا و با هدايت‏خدا مردم را رهبرى مى‏كنند.

و بنابراين وجه چهارم پيدا مى‏شود و آن اينكه بگوئيم: مراد از هادى، هر هدايت كننده‏اى است‏به سوى خدا اعم از پيغمبران و اوصياى آنها، و در آيه مباركه، خود رسول خدا مصداق هادى هستند و ائمه طاهرين نيز مصداق اين عنوان هستند.و اين قول را در تحت عنوان احتمال چهارم در «مجمع البيان‏» نقل كرده است و گفته است: المراد بالهادى كل داع الى الحق [391].و علامه طباطبائى مد ظله السامى نيز اين احتمال را تقويت نموده‏اند[392] و سيوطى گويد: ابن جرير و ابن ابى‏حاتم و ابو الشيخ تخريج روايت كرده‏اند از ابن عباس كه او گفته است: و لكل قوم هاد، قال: داع[393] «مراد از هادى هر داعى به سوى پروردگار است‏».و بنابراين روايات كثيرى كه از فريقين روايت‏شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: «من ترساننده هستم و على بن ابيطالب عليه‌السّلام هدايت كننده است‏» همگى معنى خود را خوب نشان مى‏دهند كه مراد از منذر دعوت كننده به سوى حق است، و رسول خدا مصداق عنوان هادى و مصداق عنوان منذر هستند، يعنى هدايت‏با دعوت و انذار.و ليكن على بن ابيطالب داراى نبوت نبوده و دعوت ندارد بلكه فقط مقام او عنوان هدايت و رهبرى به سوى خداست.

و ما قبل از اينكه در بحث اين گونه روايات وارد شويم لازم است اولا معنى منذر و هادى را بنمائيم تا موقعيت امام عليه‌السّلام و وظيفه و مقدار تحمل او روشن شود.انذار به معناى هشدار دادن و متنبه نمودن است، و هدايت‏به معناى رهبرى كردن و به مقصود رسانيدن است.در ذيل تفسير آيه شريفه در تفسير «بيان السعادة‏» گويد: رسول خدا مانند كسى است كه از خواب بيدار مى‏كند و افرادى را كه در بيابان راهى به آبادى ندارند و آنجا همه گونه درندگان فراوان و وحوش و مارهاى هلاك كننده و ساير جانوران موذى وجود دارد و آن مردمان خواب ابدا خبرى از گم شدن و ابتلاء به اين موانع و مهالك ندارند آنها را بيدار و متنبه و متوجه مى‏سازد، همين كه آنها بيدار شدند ناچار به دنبال كسى مى‏گردند كه راه را به آن‏ها نشان دهد و از آن بيابان قفر به آبادى و عمران رهبرى كند.آن دلالت كننده و رهبر به سوى عمران، هادى و امام است [394]  و شيخ اسماعيل حقى بروسوى از غزالى در كتاب «شرح اسماء حسنى‏» نقل كرده است كه او گفته است: هادى كسى است كه خواص بندگان خدا را به مقام معرفت ذات خدا رهبرى كند به طورى كه تمام موجودات را به نور خدا ببيند و شهود اشياء به تبع شهود خدا شود، و عوام از بندگان خدا را به آيات و مخلوقات خدا رهبرى كند تا از آنها پى به ذات مقدس او برند، و هر مخلوقى از مخلوقات را دربرآوردن حاجاتش به امور ضرورى آن مخلوق رهبرى كند.به طفل نوزاد كه تازه از رحم مادر بيرون آمده راه مكيدن پستان را بياموزد، و به جوجه در وقت‏خروج از تخم راه دانه چيدن، و به‏زنبور عسل راه ساختمان خانه شش ضلعى را كه بهترين و مناسب‏ترين خانه براى سكونت اوست‏ياد دهد.هدايت كنندگان و رهبران از بندگان خدا پيمبران هستند و سپس علمائى كه خلق خدا را به سعادت اخرويه و به راه راست هدايت كنند، بلكه خداست كه با زبان آنها مردم را هدايت مى‏كند و آن راهبران مسخر در تحت قدرت خدا و منقاد تدبير و اوامر او هستند.سپس گويد: در تفسير «كواشى‏» گفته است كه: مراد از منذر محمد و مراد از هادى على است، تا آنجا كه گفته است: سلسله هدايت از دو طرف كشيده شده است تا آخر الزمان كه از امت محمد خارج خواهد شد مهدى كه به شريعت محمد حكم كند و تحريف كجروان را از بين ببرد و انحراف و كجروى كه در خلافت او پيدا شده از ملت او بزدايد [395]

مراد از هادي اميرالمؤمنين عليه‌السّلام است

اما رواياتى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درباره آن كه مراد از هادى در آيه كريمه على بن ابيطالب است‏بسيار و به مضامين مختلفه علماء شيعه و عامه در كتب خود روايت نموده‏اند.حتى آنكه احمد بن محمد بن سعد كتابى در تفسير آيه انما انت منذر و لكل قوم هاد راجع به شان نزول آن درباره امير المؤمنين عليه‌السّلام نوشته است [396] و نيز رواياتى كه از بزرگان صحابه و از ائمه طاهرين راجع به تفسير اين آيه درباره امير المؤمنين و ائمه اهل بيت وارد شده است‏بسيار و ما در اينجا اين روايات را از نقطه‏نظر متن و مضمون به چند طبقه تقسيم مى‏كنيم.

طبقه اول - رواياتى كه دلالت دارند بر آنكه در هر زمانى يك هادى خواهد بود و هر امامى هدايت كننده و راهنماى آن قرن و زمان به سوى خدا خواهد بود. محمد بن يعقوب كلينى با سند متصل خود از موسى بن بكير از فضيل روايت كند. قال سالت ابا عبد الله عليه‌السّلام عن قول الله عز و جل: و لكل قوم هاد، فقال: كل امام هاد للقرن الذى هو فيهم [397]

«فضيل گويد: از حضرت امام جعفر صادق عليه‌السّلام پرسيدم تفسير آيه مباركه و لكل قوم هاد چيست؟ حضرت فرمود: هر امامى نسبت‏به آن زمانى كه در آن‏است هادى امت‏به سوى خداست‏».

و نيز محمد بن يعقوب كلينى نظير اين روايت را با سند ديگر از حماد بن عيسى از حريز بن عبد الله از حضرت صادق عليه‌السّلام روايت كرده است [398] و نيز شيخ صدوق ابن بابويه قمى با سند خود از محمد بن مسلم از حضرت صادق عليه‌السّلام نقل كرده است[399]. و نيز از بريد بن معاويه عجلى از حضرت امام محمد باقر عليه‌السّلام با سند متصل خود روايت كرده [400] و نيز با سند ديگر از عمر بن اذينه از بريد بن معاويه عجلى از حضرت باقر عليه‌السّلام روايت كرده است.و على بن ابراهيم قمى در تفسير با سند متصل خود از حضرت صادق عليه‌السّلام آورده است [401] و نيز عياشى در تفسير خود از حضرت ابى‏جعفر عليه‌السّلام با سند متصل خود آورده است [402]

طبقه دوم - رواياتى هستند مبنى بر آنكه مراد از هادى ائمه هستند يكى از پس از ديگرى، كلينى با سند متصل خود از بريدين معاويه عجلى از حضرت امام محمد باقر عليه‌السّلام آورده است فى قول الله عز و جل: انما انت منذر و لكل قوم هاد، فقال عليه‌السّلام: رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم المنذر، و لكل زمان منا هاد يهديهم الى ما جاء به نبى الله صلى الله عليه و آله و سلم ثم الهداة من بعده على ثم الاوصياء واحدا بعد واحد [403] «مراد از منذر در آيه شريفه پيغمبر خداست و در هر زمانى از ما يك نفر راهبر و هادى خواهد بود كه مردم را در راه دين پيغمبر خدا سوق مى‏دهد.راهبران بعد از رسول اكرم على و يكايك از اوصياى او يكى پس از ديگرى هستند».

و نيز سيد هاشم بحرانى در «تفسير برهان‏» نظير اين حديث را از حنان بن سدير از پدرش از حضرت امام محمد باقر عليه‌السّلام آورده است [404] و عياشى در تفسير خود از بريد بن معاويه عجلى از حضرت امام محمد باقر عليه‌السّلام آورده است:

انما انت منذر و لكل قوم هاد.فقال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: انا المنذر، و فى كل زمان امام منايهديهم الى ما جاء به نبى الله صلى الله عليه و آله و سلم، و الهداة من بعده على ثم الاوصياء من بعده واحد بعد واحد، و الله ما ذهبت منا و ما زالت فينا الى الساعة، رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم المنذر و بعلى يهتدى المهتدون [405]

«حضرت باقر فرموده‏اند كه: رسول خدا فرموده است: من بيم دهنده هستم، و در هر زمان از ما امامى خواهد بود كه مردم را به آنچه پيغمبر خدا آورده است هدايت مى‏كند.و راهنمايان امت‏بعد از پيغمبر على است و سپس اوصياى او يكى بعد از ديگرى، سوگند به خدا كه هدايت امت از ما خاندان بيرون نرفته و تا روز قيامت هم در ميان ما خواهد بود، رسول خدا منذر و دعوت كننده است و به امير المؤمنين على بن ابيطالب راه يافتگان به سوى خدا رهبرى خواهند شد».و نظير اين روايت را كلينى با سند خود از ابو بصير از حضرت صادق عليه‌السّلام [406] و صفار در «بصائر الدرجات‏» آورده است [407]

پاورقي

[360]«ينابيع‌ المودّة‌» ص‌ 53 باب‌ هفتم‌.

[361]اين‌ حديث‌ از احاديث‌ متواتر است‌ كه‌ فريقين‌ با اسناد كثيري‌ از رسول‌ خدا هنگام‌ عزيمت‌ به‌ غزوة‌ تبوك‌ نقل‌ كرده‌اند و در غالب‌ از مجاميع‌ شيعه‌ و سنّي‌ مذكور است‌.

[362]«نهج‌ البلاغه‌» ج‌ 2، ص‌ 73 ضمن‌ نامه‌ به‌ عثمان‌ بن‌ حُنَيْف‌.

[363]سورة‌ رعد، 13: آية‌ 43.

[364] «نهج‌ البلاغة‌»، ج‌ 1، ص‌ 392. ضمن‌ خطبة‌ قاصعه‌.

[365]«بحار الانوار» ج‌ 3، ص‌ 287 باب‌ الوسيلة‌ في‌ المعاد.

[366]«بحار الانوار» ج‌ 3، ص‌ 285 باب‌ الوسيلة‌ في‌ المعاد.

[367]«بحار الانوار» ج‌ 3، ص‌ 289 باب‌ اللواء في‌ المعاد.

[368]همان‌ كتاب‌ ص‌ 290.

[369] همان مصدر.

[370] همان كتاب ص 287.

[371]«البداية‌ و النهاية‌» ج‌ 7، ص‌ 359. و «ذخائر العقبي‌» ص‌ 77، و «مطالب‌ السئوال‌» ص‌ 13، و «نظم‌ درر السمطين‌» ص‌ 113، و «حلية‌ الاولياء» ج‌ 1 ص‌ 64، و «عليٌّ والوصيّة‌» ص‌ 22 و ص‌ 174، و «استدراكات‌ عليٌّ و الوصية‌» ص‌ 382 نقلاً عن‌ «تاريخ‌» ابن‌ عساكر خطّي‌، و در «غاية‌ المرام‌» ص‌ 520 شانزده‌ حديث‌ از طريق‌ عامّه‌ و شش‌ حديث‌ در ص‌ 521 از طريق‌ خاصّه‌. و در «الغدير» ج‌ 6 از ص‌ 61 إلي‌ ص‌ 77 يكصد و سي‌ و چهار مصدر از مصادر اينحديث‌ را ذكر كرده‌اند.

[372]«مستدرك‌ الوسائل‌» ج‌ 3، ص‌ 197، ابواب‌ المزار.

[373]«مفاتيح‌ الجنان‌» ص‌ 255، زيارت‌ ششم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌السّلام‌.

[374] «مفاتيح‌ الجنان‌» ص‌ 356، 357.

[375]«ديوان‌ حميري‌» ص‌ 213 ؛ و «الغدير» ج‌ 2 ص‌ 217 و «مناقب‌» ابن‌ شهرآشوب‌ ج‌ 1، ص‌ 569.

[376]«الغدير» ج‌ 2، ص‌ 227.

[377] سوره رعد 13 – آيه 7.

[378] سوره انفال 8 – آيه 23.

[379] تفسير ابو الفتوح رازي ج6 ص462.

[380] تفسير مجمع البيان ج3 ص278 و تفسير فخر رازي ج19 ص 14.

[381] الدر المنثور ج4 ص45.

[382] همان مصدر.

[383] تفسير فخر رازي ج19 ص 14.

[384] تفسير ابو الفتوح ج6 ص462.

[385] تفسير مجمع البيان ج3 ص 278.

[386] تفسير الدر المنثور ج4 ص 45.

[387] همان مصدر.

[388] تفسير فخر ج19 ص 13.

[389] تفسير مجمع ج3 ص278.

[390] تفسير مجمع البيان ج3 ص 278.

[391] همان مصدر.

[392] تفسير الميزان ج11 ص335 و ص 359.

[393] الدر المنثور ج4 ص 45.

[394] تفسير بيان السعاده ج1 ص 392.

[395] تفسير روح البيان ج4 ص346.

[396] مناقب ابن شهر آشوب ج1 ص 567. و در غايه المرام ص 237، و  در تفسير برهان ج1ص 519، و در بحار الانوار ج 9 ص 75 از مناقب ابن شهر آشوب نقل كرده اند.

[397] غايه المرام ص 235 حديث اول مكررا"، و تفسير برهان ج1 ص518.

[398] غايه المرام ص 235 حديث ششم مكررا".

[399] غايه المرام ص 235 ذيل حديث ششم مكررا"، و تفسير برهان ج1 ص 518.

[400] غايه المرام ص 236 حديث هشتم، و تفسير برهان ج1 ص 518.

[401] غايه المرام ص 236 حديث دهم.

[402] بحار الانوار ج9 ص 76، و غايه المرام ص 237 حديث هفدهم.

[403] غايه المرام ص 235 حديث دوم مكررا" و تفسير برهان ج1 ص 518.

[404] تفسير برهان ص 519.

[405] غايه المرام ص 237 حديث هجدهم، وبحار الانوار ج9 ص 76.

[406] غايه المرام ص 235 حديث سوم مكررا".

[407] غايه المرام ص 235 در ذيل حديث چهارم مكرر ذكر كرده است.