مقامات و مواردى که رسول خدا (ص) امیر المؤمنین (ع) را به حدیث منزله مخاطب ساخته اند
مقامات و مواردى که رسول خدا (ص) امیر المؤمنین (ع) را به حدیث منزله مخاطب ساخته اند بسم الله الرحمن الرحیم و صلى الله على محمد و آله الطاهرین، و لعنة الله على اعدائهم اجمعین من الآن الى قیام یوم الدین، و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظیم
مقامات و مواردى كه رسول خدا (ص) امير المؤمنين (ع) را به حديث منزله مخاطب ساختهاند<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
بسم الله الرحمن الرحيم
و صلى الله على محمد و آله الطاهرين، و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين، و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم
قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:
استخلاف حضرت موسي ، برادرش هارون را به امامت
و واعدنا موسى ثلاثين ليلة و اتممناها بعشر فتم ميقات ربه اربعين ليلة و قال موسى لاخيه هارون اخلفنى فى قومى و اصلح و لا تتبع سبيل المفسدين [14].
«و ما با موسى سى شب را (براى ملاقات و تكلم) وعده نهاديم، و آن سى شب را به ده شب ديگر تمام كرديم، و بنا بر اين زمان قرار دادى و ميعاد با پروردگارش به چهل شب تام و تمام شد.و موسى به برادرش هارون گفت: تو در ميان قوم من، جانشين و خليفه من باش! و اصلاح كن، و از راه و طريق مفسدان پيروى منما!»
در تفسير «مجمع البيان» آورده است كه: مراد از پيروى نكردن راه مفسدان اينست كه: در راه گناهكاران سلوك مكن! و ياور و كمك ستمكاران مباش! و در اين صورت مراد از خطاب با اين كلمات قوم موسى بوده است، و اگر چه در ظاهر خطاب، مخاطب برادرش بوده است [15].
و ليكن در تفسير «الميزان» گويد: كه چون هارون پيامبر مرسل بوده است، و از او معصيتى صادر نمىشده، و پيروى از اهل فساد، از او متحقق نمىگشت، وموسى نيز به حال برادرش دانا و عالم بوده است، پس مراد از اين خطاب، نهى او را از كفر و معصيت نبوده است، بلكه مراد اين بوده است كه در اداره قوم خود از مشورت و صلاحديد مفسدان و تصويب قوم فتنهجو، در ايام غيبت موسى كه دوران خلافت اوستخوددارى كند.
و دليل بر اين معنى عبارت و اصلح است، چون دلالت دارد بر آنكه مراد از عبارت و لا تتبع سبيل المفسدين اينست كه: امورشان را اصلاح نمايد، و در ميان آنها بر سيره و منهاج مفسدين كه آنها آن روش را مىپسندند، و بدان امر و اشاره مىكنند، رفتار ننمايد.
و از اينجا به دست مىآيد كه: در قوم موسى در آنروز، گروهى از مفسدين بودهاند كه پيوسته داعيه افساد و خرابى داشتهاند، و امور را واژگون مىنمودند، و هميشه در انتظار مرگ و هلاكت و مشكلات براى موسى بودهاند، و بنا بر اين موسى برادرش را نهى مىكند از اينكه از راه و روش ايشان پيروى نمايد، آن راه و روشى كه امر تدبير و ولايت را بر هارون مشوش سازند، و با حيله و خدعه رفتار كنند، و از در مكر و كيد در آيند، و در نتيجه جماعتبنى اسرائيل متفرق گردند، و آن اجتماع و اتحادى كه در ميان آنها بعد از آنهمه مشقت و رنج، حضرت موسى بر قرار كرده بود، و پس از آنهمه محنتها و مشكلات، تبديل به افتراق و جدائى گردد[16].
سپس در «مجمع البيان» گفته است كه: علت آنكه موسى عليه السلام، برادرش هارون را امر كرد كه در ميان امتش خليفه و جانشين او شود، با آنكه خود هارون پيامبر مرسل بود، اينست كه: رياستبراى حضرت موسى هم نسبتبه هارون و هم نسبتبه قومش بوده است، و البته چنين گفتار و امريه و استخلافى را هارون نسبتبه موسى نمىتواند داشته باشد.و در اين مقطع از بيان روشن مىشود كه منزله امامت از منزله نبوت جداست، و امامت داخل در منصب نبوت نيست.
و اين دو منصب امامت و نبوت در بعضى از پيامبران بخصوصهم جمع بودهاست.زيرا اگر هارون از جهت منصب نبوت، قيام به امر امامت داشت، ديگر نيازى به استخلاف موسى و تعيين وى را به عنوان جانشينى و نيابت نداشت [17].
و ما عين اين استخلاف و قرار دادن جانشين و نصب قائم مقام را از طرف رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نسبتبه امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام در حديث منزله مىيابيم، زيرا كه عبارت آن پيامبر بزرگوار:
انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى
را كه در مقامات و مواطن عديده گفتهاند، دلالت دارد بر آنكه حضرت امير المؤمنين نسبتبه رسول خدا صلى الله عليهما و آله و سلم همان مرتبت و مقام و منزلهاى را دارند كه هارون نسبتبه حضرت موسى داشته است، و اين منزله بطور اطلاق و عموم، دلالتبر همه مناصب و مقاماتى كه هارون داشته استبراى حضرت امير المؤمنان دارد، از وصايت و وزارت و خلافت و شركت در امر تبليغ و ايفاء وظيفه خطير تحمل بار و مسئوليتحفظ و پاسدارى از دين و امت.
و فقط چيزى كه از مناصب هارون استثناء شده است، نبوت است كه براى امير المؤمنين عليه السلام نيست، و اگر هر آينه بنا بود نبوت به محمد بن عبد الله صلى الله عليه و آله و سلم ختم نشود حقا امير مؤمنان نيز داراى منصب نبوت بود، و ليكن چون آنحضرت خاتم النبيين است فلهذا به على بن ابيطالب، سمت نبوت داده نشده است.
اين جمله حديث منزله: انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى را آنطور كه حقير استقصاء نمودهام، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در چهارده مقام و موطن مختلف بيان كردهاند كه بصورت ظاهر آن مقامات با يكديگر ربطى ندارند، و حضرت در اين مواطن عديده به تمام امت مىخواهند ولايت كليه و منصب خلافت و امامت على بن ابيطالب عليه السلام را بعد از رحلتخود، و مقام وزارت وى را در زمان حيات خود در جميع امور بيان كنند.
مقام و موطن اول [18] وقتى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم عازم غزوه تبوكهستند، و امير مؤمنان را در مدينه بجاى خود خليفه قرار دادهاند، كه در نبودن آنحضرت به اداره امور مردم مدينه قيام و اقدام نمايد.
اعتراض سعد بن أبي وقّاص به معاويه در دَارُالنَّدوة و حديث منزله
اين روايت را افراد مختلفى از صحابه رسول خدا روايت كردهاند، و از جمله آنها سعد بن ابى وقاص است كه چون معاويه باو گفت: چرا على بن ابيطالب را سب (شتم و لعنت) نمىكنى؟ او در پاسخ معاويه گفت: من از رسول خدا درباره على بن ابيطالب چيزهائى را با گوش خودم شنيدهام كه هرگز تا آخر عمرم على را سب نخواهم كرد.
علماء شيعه و عامه در كتب تواريخ و سير اين روايت را به اسناد مختلف و با مضامين گوناگون از سعد روايت كردهاند، و كتابى را در احوال على بن ابيطالب و يا در ترجمه سعد نمىيابيم مگر آنكه از برخورد معاويه با سعد، و روايتحديث منزله را درباره امير المؤمنين سخن به ميان آوردهاند.
مورخ شهير و محدث امين مسعودى از ابو جعفر محمد بن جرير طبرى روايت كرده است كه: او از محمد بن حميد رازى، از ابو مجاهد، از محمد بن اسحاق از ابو نجيح روايت كرده است كه: او گفت: چون معاويه حج نمود، و دور خانه خدا طواف كرد و با او سعد بن ابى وقاص بود، همينكه فارغ شد، معاويه به سوى دار الندوة [19] رفت و سعد را پهلوى خودش در روى سرير و نيمكت نشاند، و شروع كرد در بدگوئى از على و به زشتى ياد كردن او و سب و شتم او.
سعد تكانى خورد و قدرى جلو آمد، و گفت: مرا با خودت بر روى سريرت نشاندى، و سپس شروع در سب على كردى؟! سوگند به خدا كه اگر يك خصلت از خصلتهائى كه در على بود، در من باشد، محبوبتر است در نزد من از تمام آفاقى كه خورشيد بر آن بتابد.
سوگند به خدا كه اگر من داماد رسول خدا بودم، و آن فرزندانى كه از آن على بود، از براى من بود، محبوبتر است در نزد من، از همه آفاقى كه خورشيد بر آن بتابد.
سوگند به خدا كه اگر در روز خيبر آنچه را كه رسول خدا به على گفت:
لاعطين الراية غدا رجلا يحبه الله و رسوله، و يحب الله و رسوله، ليس بفرار يفتح الله على يديه
«هر آينه من البته فردا علم جنگ را به مردى مىسپارم كه، خدا و رسولش او را دوست دارند، و او نيز خدا و رسولش را دوست دارد، او كسى نيست كه از جنگ فرار كند، و خداوند به دست او فتح را نصيب مسلمين مىگرداند» اگر به من گفته بود، محبوبتر بود نزد من از همه آفاقى كه خورشيد بر آن بتابد.
سوگند بخدا كه اگر در غزوه تبوك آنچه را كه رسول خدا به على گفت:
اما ترضى ان تكون منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى
«آيا براى تو خوشايند نيست كه نسبت تو با من مثل نسبت هارون با موسى باشد بجز مقام نبوت» اگر به من گفته بود، محبوبتر بود نزد من از همه آفاقى كه خورشيد بر آن بتابد.
سعد اين عبارات را بگفت، و از مجلس برخاست، و به معاويه گفت: سوگند به خدا كه تا من زنده باشم ديگر در منزلى كه تو باشى، من وارد نمىشوم!
مسعودى پس از اين روايت مىگويد: من در طريقى ديگر از روايات - و آن حديثى است كه در كتاب على بن محمد بن سليمان نوفلى در ميان اخبار وارد شده است - ديدهام كه از ابن عائشه و غيره روايت كردهاند كه چون سعد با معاويه اين سخنان را گفت، و خواستبرخيزد، معاويه براى او ضرطهاى زد (بادى كه از مقعد توام با صدا بيرون آيد) و باو گفت: بنشين تا پاسخ آنچه را كه گفتى بشنوى!
تا به حال هيچوقت نشده است كه تو در نزد من پستتر و بيمايهتر و شومتر از امروز باشى! زيرا بنا بر آنچه گفتى، چرا على را نصرت نكردى؟ و چرا از بيعتبا او دست نگاه داشتى؟!
آنچه را كه تو از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درباره على شنيدهاى، اگر من شنيده بودم، تا زنده بودم، خادم على بودم!
سعد گفت: سوگند به خدا كه من به اين خلافتى كه تو در آن جاى گرفتهاى، سزاوارترم!
معاويه گفت: بنو عذره چنين مقامى را از تو دريغ مىدارند!
و همچنانكه گفته مىشود، سعد، مردى از بنو عذره بوده است، و نوفلى گفته است كه سيد ابن محمد حميرى در اين باره سروده است:
روايت مسعودي ، اشعار حِميَريّ را در فضيلت أميرالمؤمنين عليه السّلام
سائل قريشا بها ان كنت ذا عمه من كان اثبتها فى الدين اوتادا 1
من كان اقدمها سلما و اكثرها علما و اطهرها اهلا و اولادا 2
من وحد الله اذ كانت مكذبة تدعو مع الله اوثانا و اندادا 3
من كان يقدم فى الهيجاء ان نكلوا عنها و ان بخلوا فى ازمة جادا 4
من كان اعدلها حكما و اقسطها حلما و اصدقها وعدا و ايعادا 5
ان يصدقوك فلم يعدو ابا حسن ان انت لم تلق للابرار حسادا 6
ان انت لم تلق من تيم اخاصلف و من عدى لحق الله حجادا 7
او من بنى عامر، او من بنى اسد رهط العبيد ذوى جهل و اوغادا 8
او رهط سعد، و سعد كان قد علموا عن مستقيم صراط الله صدادا 9
قوم تداعوا زنيما ثم سادهم لو لا خمول بنى زهر لما سادا10 [20]
1- اگر تو متحيرى و نمىدانى كه چه كسى لياقت امامت را دارد، به طور مذاكره از قريش بپرس كه: چه كسى بود كه در دين، ميخهاى خود را ثابتتر واستوارتر كوبيده بود؟
2- چه كسى بود كه اسلامش از همه مقدمتر بود؟ و دانشش افزونتر، و اهل و اولاد او پاكتر و پاكيزهتر و طاهرتر بود؟
3- چه كسى بود كه خداوند را به وحدت و يگانگى شناخت، در هنگامى كه تمام طوائف وحدت خدا را تكذيب مىكردند، و با خداوند بتها و شريكهائى را مىخواندند و مىپرستيدند؟
4- چه كسى بود كه در صحنه نبرد خونين و كارزار و گيرودار جنگ، پاى راستين در ميدان مىنهاد، در وقتيكه همه مىترسيدند، و به جنگ پشت مىكردند، و بطالى مىنمودند؟ و چه كسى بود كه در شدت گرسنگى و قحط در ميان مردم، جود و بخشش مىكرد و به فقرا و مستمندان ايثار مىنمود؟!
5- و چه كسى بود كه حكمش در ميان مردم معتدلتر و مستقيمتر، و صبر و بردبارى و حلمش به جاتر و به ميزانتر، و وعدهها و وعيدهاى او راستتر و به واقع نزديكتر بوده است؟
6- اگر آنها در پاسخ به تو راستبگويند، از ابو الحسن: على بن ابيطالب نمىتوانند بگذارند و تجاوز كنند، اگر تو در اينصورت با حسودان نيكان، مواجه نگردى، و روبرو نشوى، و با آنها برخورد نكنى!
7- اگر تو با برادر تيمى برخورد نكنى و مواجه نشوى، آن كس كه پيوسته دوست دارد مدح خود را گويد در چيزى كه در او نيست، و پيوسته ادعاى مقام مافوق خود را از روى تكبر و اعجاب بنمايد، و اگر تو با فرزندى عدى برخورد نكنى و روبرو نشوى، اينان كه پيوسته حق خدا را انكار مىكنند!
8- و اگر با بنى عامر، و يا با بنى اسد برخورد نكنى و مصادف نشوى، آنانكه قوم و گروه بردگانى هستند كه جهل و نادانى در آنها رسوخ كرده، و جزء احمقان و ضعفاء العقول به حساب مىآيند.
9- و يا با گروه و قوم سعد و قاص مواجه نشوى، و سعد اين چنين بود كه همه مىدانستند او سخت مردم را از راه خدا و پيمودن طريق الهى منع مىكرد، وراهزن اين راه بود.
10- قوم سعد كسانى هستند كه درباره پسرى كه از زنا تولد يافته بود، جمع شده، و هر يك از آنها آن پسر را به خودش نسبت مىداد.و سپس اين پسر زنازاده رئيس و سيد آنان شد، و اگر ضعف و سستى بنى زهره نبود، اين زنازاده نمىتوانست رئيس و سيد و سالارشان گردد.»
سيد حميرى در اين قصيده، مدح امير المؤمنين عليه السلام را مىكند و به كسانى كه در بيعتبا او توقف كردند، و از نصرت او دستباز داشتند، به گوشه و كنايه تعريض مىكند و مذمت مىنمايد [21].
پاورقي
[1]ـ صِيرَه با كسر صاد ، محفظه‌اي است كه از سنگ و شاخه‌هاي درخت درست مي‌كنند براي نگهداري گاو و گوسفند .
[2]ـ عبارت حضرت اينست : لازَلْتُ ابن آكلة الذبّان عن ملكه . و چون در زمان جاهليّت از هر چيز خبيث مي‌خورده‌اند فلهذا حضرت به عنوان تحقير از أبوبكر به پسر زن مگس خوار تعبير كرده است .
[3]ـ عبارت حضرت اينطور است : اغدوا بنا الي احْجار الزَّيت مُحَلَّقين ؛ و ملصالح مازندراني در «شرح اصول و روضة كافي» ج 11 ، ص 281 فرموده است : محلقّين يعني در حاليكه حَلْقه پوشيده‌اند بيائيد ؛ و حلقه با سكوت لام عبارت است از مطلق سلاح يا خصوص زره . و محتمل است مراد از تحليق سر تراشيدن باشد و گويا كه آن حضرت ايشان را به اين كار امر كرده است تا شعار ايشان باشد ؛ و مقدار اطاعت و امتثال آنها را به آنها خبر داده باشد .
[4]ـ احجار زيت نام محليّ است در داخل مدينه .
[5]ـ اقتباس از اية 38 ، از سورة 14 : ابراهيم ؛ رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِي وَ مَا نُعْلِن وَ مَا يَخفَي عَلَي اللَهِ مِن شَي‌ءٍ فِي الرْضِ وَ لفِي السَّمَاءِ و اين دعاي حضرت ابراهيم است به پيشچاه خداوند .
[6]ـ آية 101 ، از سورة 12 يوسف و اين دعاي حضرت يوسف است به پيشگاه پروردگار .
[7]ـ «روضة كافي» ص 31 تا ص 33 .
[8]ـ «كمال الدين» صدوق ، در فصل نصّ النبيّ علي القائم عليه السّلام از طبع مؤسّسه الشنر الاسلامي ج 1 ، ص 262 تا ص 264 ؛ و كتاب «سليم بن قيس» از ص 69 تا ص 79 با مختصر اختلافي در لفظ .
[9]ـ كتاب «وفاة الصّديقة الزَّهرا» عليهما السّلام تأليف سيّد عبدالرزّاق موسوي مقرّم ص 36 و ص 37 و اين ابيات را بجهت وفات حضرت صديقة عليهما السّلام در اين موضع انتخاب كرده است وليكن تمام قصيده را كه مُصَدَّر به بيت : جوهرة القدس من الكنز الحنفيّ ، بَدَت فأبدت عاليات الاحرف مي‌باشد و شامل 109 بيت است ؛ در همين كتاب از ص 126 تا ص 131 آورده است .
[10]ـ در نسخه بدل ، خمخانه آمده است .
[11]ـ در نسخه بدل ، گردون آمده ست
[12]ـ «ديوان كمپاني» ص 42 و ص 43 .
[13]ـ «مروج الذهب» طبع مطبعة سعادت مصر ، 1367 هجري قمري ، ج 2 ، ص 297 و ص 298 .
[14]ـ آية صد و چهل و دوّم ، از سورة اعراف : هفتمين سوره از قرآن كريم .
[15]ـ «مجمع البيان» طبع صيدا ؛ ج 2 ، ص 473 .
[16]ـ «تفسير الميزان» ج 8 ، ص 247 تا ص 248 .
[17]ـ «مجمع البيان» ج 2 ، ص 473 .
[18]ـ بيان ترتيب اين مقامات به حسب زمان نيست ؛ بلكه فقط از نظر شمارش و تعداد است .
[19]ـ دار النّدوة ، مجلس شوراي ملي أعراب جاهليّت بود ؛ كه خانه‌اي بود كه براي مشورت و تصميم گيري در امور مهم ، سران عرب در آن گرد مي‌آمدند .
[20]ـ «مروّج الذهب» ج 3 ، از طبع مطبعة السّعاة سنة 1367 ، ص 23 و ص 24 ؛ و از طبع مطبعة دارالاندلس ص 14 و ص 15 و اين قصيده را در ديوان سيّد اسمعيل حميري از ص 160 تا ص 162 در تحت شمارة 45 آورده است و آنرا اوّلاً از «مروج الذهب» ج 3 ، ص 24 روايت كرده است و ثانياً بيت اوّل و دوّم و پنجم و سوّم و هفتم آنرا از «اعيان الشيعة‌ش ج 12 ، ص 239 آورده و يك بيت ديگر را كه بيت ششم در ديوان قرار داده است از ص 136 «اعيان الشيعة» آورده است و آن بيت اين است :
إذا أتي معشراً يوماً أنامَهم إنامَةَ الريح فِي تدمِيرها عاداً
يعني : «زماني كه عليّ بن أبيطالب أبوالحسن بر سر جماعت مشرك براي نبرد در روزي مي‌آمد ؛ چنان به روي زمين آنها را مي‌خوابانيد ، همچنانكه باد براي هلاكت قوم عاد ايشان را به روي زمين مي‌خوابانيد» .
و بنابراين در ديوان «حميري» مجموعاً اين قصيده را يازده بيت آورده است . و در «استيعاب» ج 3 ، ص 123 هفت بيت اوّل را از حميري روايت كرده است .
[21]ـ مراد حميري از تيم أخاصَلَف (برادر تيمي كه دوست دارد مدح او را گويند در چيزهائي كه در او نيست) طلحة بن عبيدالله است كه بيعت با أميرالمؤمنين عليه السّلام را شكست و براي جنگ با آن حضرت در واقعة جمل حركت كرد . و همچنين تيم نام قبيلة عائشه است . و مراد از عَدِي جاحد حقّ الله (عدي كه حقّ خدا را انكار مي‌كند) عبدالله بنعمر است كه از قبيلة عدي است واز متخلفين از بيعت كنندگان بود ؛ و مراد از بني اسد ، زبير بن عوّام است كه او نيز نقض بيعت كرد و در قضيّة جمل وارد شد ؛ زيرا كه زبير از بني أسد بن عبدالعُزَّي بن قُصّي بن كلاب بن مرّة بن كعب بن لؤي مي‌باشد ؛ و همچنين پسر او عبدالله بن زبير كه در آتش زدن جنگ سهم وافري داشت ، و مراد از رَهْط سَعد ، سَعد بن أبي وقّاص است و اسم أبي وقّاص مالك بن أهيب بن عبد مناف بن زهره است ، و مراد از بني زهر بني زهره اس كه قبيلة سعد وقّاص است ، و در كلام معاويه كه آمده بود بنو عذره نمي‌گذارد تو خليفه شودي واين سخن را با مسخره و ضرطه به سعد گفت : كنايه از خرابي نَسَب سعد داشت ؛ زيرا با اين گفتار مي‌خواست برساند كه تو از قريش نيستي ! و خليفه بايد از قريش باشد ! و نسبت او از بنو عذره است .