بخش 6
طلب شفاعت از اولیای خدا
آثار سازنده زيارت قبور شخصيتهاي مذهبي <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
قبوري كه مورد توجه خداپرستان جهان، بخصوص مسلمانان است، غالباً مدفن گروهي است كه در اجتماعي داراي رسالتي بوده و آن را بگونهاي شايسته به انجام رساندهاند.
اين گروه عبارتند از:
1 - پيامبران و پيشوايان مذهبي كه رسالت الهي را به دوش گرفته و با دادن جان و مال و نثار خون عزيزان و تحمّل رنج و درد، به هدايت مردم همّت گماشتند.
2 - علما و دانشمندان بزرگ كه بسان شمع سوخته و اطراف خود را روشن ساختهاند و در محافل تحقيقاتي با قوت لايموتي ساخته و گنجينه بزرگي را به نام علم و دانش در اختيار بشر نهادهاند و او را با كتاب الهي، وكتاب طبيعت، و زبان آفرينش آشنا ساختهاند و علوم ديني و انساني و طبيعي را پيريزي نمودهاند.
3 - گروهي كه جام صبرشان از مظالم اجتماع و حق كشيهاي روز افزون و تبعيضهاي ناروا، لبريز شده و براي احياي حقوق انساني و عدالت اجتماعي، جان به كف، با حاكم ستمگر و خودخواه به نبرد پرداختهاند. و با خون خود مظالم حاكم جائر را از اجتماع شستهاند. (شهداي راه اسلام)
هيچ انقلاب و رفرمي در اجتماع بيبها نخواهد بود و بهاي انقلاب مقدسي كه ميخواهد كاخهاي ستمگران را فرو ريزد، و گلوي چروكيده آنان را بفشرد، خون مقدس آن گروه از رزمندگان است كه ميخواهند عدالت و دادگري و حرّيت و آزادي را به كشور باز گردانند. اين گروهها هستند كه مردم به زيارت آنان ميروند و اشك شوقي، در كنار مرقد آنان ميريزند و به ياد خدمات ارزنده و جانبازيهاي مقدس آنان ميافتند و با خواندن سورهاي از قرآن، روح آن عزيزان را نوازش ميدهند و با سرودن اشعاري درباره فداكاريها، و فضائل انساني، و ملكات اخلاقي آنان، خاطره و مكتب آنان را احيا و زنده ميسازند و تودهها را براي پيمودن راه آنان، دعوت مينمايند.
زيارت قبور اين گروه از شخصيتها نوعي سپاسگزاري و قدرداني از جانبازي و فداكاريهاي آنان است و يادآوري به نسل معاصر كه پاداش آن كس كه راه حق و فضيلت را برگزيند و در دفاع از عقيده و گسترش حريت وآزادي جان بسپارد، اين است كه هيچ گاه از خاطرهها محو نميگردد و مرور زمان كه همه چيز را در دلهاي صاف و پاك، داغتر و شعلهورتر ميسازد. پس چه بهتر نسل معاصِر و نسلهاي آينده نيز، راه آنان را بپيمايند؛ زيرا با ديدگان خود پاداش جانبازي رجال حق را ديدهاند.
بررسي ياد شده، ما را از اهميت بزرگداشت شخصيتهاي بزرگ مذهبي و جانبازان راه حق و حقيقت، آگاه ساخت.
روي اين بيان بايد پيوسته در بزرگداشت اين افراد در حال ممات، بسان حال حيات بكوشيم و آثار و يادگاريهاي آنان را حفظ و صيانت بنماييم. ميلاد و زاد روز آنان را جشن بگيريم و روز وفات آنان را، روز سوگواري اعلام كنيم و با بر پا ساختن مجالس عظيم و سخنرانيهاي مؤثر و مفيد، مردم را در آن روز به شناسايي مكتب آنان و حفظ و نگهداري آن در اعصار آينده، دعوت نماييم. مدفن و خاك آنان را محترم شمرده و از هر نوع اهانت و تحقير خودداري كنيم؛ زيرا احترام به خاك آنان، احترام به مكتب و دعوت آنها است، همچنانكه اهانت و تحقير مدفن و آثار آنان، اهانت به راه و رسم آنان به شمار ميرود.
در اين ايّام وقتي انسان به قبرستان بقيع گام مينهد و قبور پيشوايان اسلام و صحابه عزيز پيامبر را ميبيند كه با آن همه تلاش و فداكاري و سخت كوشي، اينك به صورتي در معرض اهانت قرار گرفتهاند، سخت تكان ميخورد، و از سنگ دلي گروه وهابيان، كه خود را مروج آيين اسلام ميدانند! سخت در شگفت ميماند؛ زيرا از يك طرف نام پيشوايان دين و صحابه پيامبر را بالاي منابر، با احترام ياد ميكنند و از سوي ديگر، وقتي به قبور آنان ميرسند، كمترين احترام نميكنند، و حتي از اين كه حيوانات، حول و حوش مدفن آنان را آلوده كنند، ابداً بيم و هراس ندارند و لفظ «شرك» و «مشرك» را دستاويز خود قرار داده، هر نوع احترام و تعظيم اوليا را تحت اين عنوان ميكوبند و آن چنان انسان را در مورد بزرگداشت اوليا محدود ميكنند و انديشه و زبان و گوش و چشم را به زنجير ميكشند، كه حركت انسان را به پاس خدمات اوليا، شرك و انجام دهنده را مشرك مينامند. تو گويي آنان با اولياي الهي نوعي عداوت دارند كه از هر نوع احترام به آنان، سخت ناراحت ميشوند.
>زيارت قبر پيامبر
>گواهي از قرآن
>گواه ديگر
>گواهي از احاديث و روايات
>دلائل وهابيان در تحريم سفر براي زيارت قبور
زيارت قبر پيامبر
در اين جا دلائل قرآني و حديثي خود را منعكس نموده و از خواننده گرامي ميخواهيم كه در اين قسمت دقت بيشتر كند.
گواهي از قرآن
قرآن مجيد، به افراد گنهكار دستور ميدهد كه حضور پيامبر خدا برسند و از او درخواست كنند كه درباره آنان، از خدا طلب آمرزش نمايد زيرا دعاي پيامبر درباره آنان مستجاب ميگردد. چنانكه ميفرمايد:
«وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاءوك فَاسْتَغْفَرُوا اللَّه وَاستَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوّاباً رَحيماً»[1] .
«اگر آنان وقتي بر نفس خويش ستم كردند، حضور تو برسند، هم خود توبه كنند و هم رسول خدا درباره آنان طلب آمرزش كند، خدا را توّاب و رحيم مييابند.»
اگر ما بوديم و تنها همين يك آيه، ميگفتيم: آيه مربوط به روزي است كه پيامبر در ميان مردم باشد. ولي روي جهاتي ميتوان، از اين آيه يك حكم كلّي كه مخصوص به زمان حيات دنيوي نباشد استفاده كرد؛ زيرا:
الف - آيات قرآني، براي انبيا و اوليا بلكه براي گروههايي، حيات برزخي قائل است و آنان را در آن جهان بينا و شنوا معرفي ميكند كه اين بخش از آيات كريمه در بحث «توسل به ارواح مقدسه» خواهد آمد.
ب - احاديث و روايات، به روشني گواهي ميدهند كه فرشتگان پيامهاي افراد را به خاتم پيامبران ميرسانند و اين احاديث در صحاح وارد شده است؛ مانند:
«إنَّ رَسُولَ اللَّهِ قالَ: ما مِنْ أَحَدٍ يُسَلِّمُ عَليَّ إلاّ رَدَّ اللَّهُ عَلَيَّ رُوحي حتي اَرُدَّ عليهِ السَّلامَ»[2] .
«پيامبر گرامي فرمود: هيچ كس نيست بر من سلام كند، مگر اين كه خداوند سلام او را به روح من ميرساند و من پاسخ او را ميگويم.»
و فرمود:
«صَلُّوا عَلَيَّ فَاِنَّ صَلاتَكُم يَبْلُغُنِي حَيْثُ كُنتُم»[3] .
«بر من درود بفرستيد؛ زيرا درود شما بر من ميرسد.»
ج - جامعه اسلامي از همان روزهاي نخست از اين آيه يك معناي وسيع و كلّي، كه موت پيامبر مانع از آن نيست، فهميده و بر طبق آن عمل كردهاند و پس از درگذشت پيامبر، گروهي از عربها، با اذهان صاف و غير آلوده به مناقشات كلامي، به زيارت قبر پيامبر ميآمدند و اين آيه را ميخواندند و از پيامبر ميخواستند كه درباره آنان استغفار نمايد.
تقي الدين سبكي در كتاب «شفاء السقام» و سمهودي در كتاب «وفاء الوفا» نمونههايي را آوردهاند:
سفيان بن عنبر كه از مشايخ شافعي است از «عتبي» نقل ميكند كه در كنار قبر پيامبر بودم عربي آمد و گفت:
«السَّلام عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللَّهِ سَمِعْتُ اللَّه يقولُ: «وَلَوْ أَنَّهُم إذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفرُوا اللَّهَ وَاسْتَغفرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدوا اللَّه توّاباً رحيماً» وَقَدْ جِئتُكَ مُسْتَغْفِراً مِنْ ذَنْبي مُسْتَشْفِعاً بِكَ إلي رَبّي»
سپس گريه كرد و شعري سرود و استغفار كرد و حرم پيامبر را ترك گفت:
يا خَيْرَ مَن دُفِنتْ بالقاع اَعظُمُه
فَطابَ مِنْ طِيْبِهنَّ القاعُ والاكُمُ
نفسي الْفِداءُ بِقَبْرٍ أنْتَ ساكِنُه
فيه الْعِفافُ وَفيه الْجُودُ والْكَرَمُ[4] .
سه روز از دفن پيامبر گذشته بود، عربي آمد و خود را روي قبر پيامبر افكند و خاك قبر را بر سر ريخت و گفت: «پيامبر خدا! تو گفتي و ما نيز شنيديم، از خدا گرفتي آنچه ما از تو گرفتيم، از جمله آنچه كه از جانب خدا نازل شده است آيه «وَلَوْ أنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا....» است، من بر نفس خويش ستم كردم و آمدم درباره من طلب آمرزش كني.»
اين اعمال گواهي ميدهند، اين مقام و رتبه كه به حكم اين آيه به پيامبر گرامي داده شده است، به حال حيات او اختصاص نداشته و در حال برزخي نيز اين مقام براي او ثابت است.
بطور مسلّم، مسلمانان آياتي را كه در مورد احترام پيامبر وارد شده است مخصوص به حيات او نميدانند. در هنگام دفن جنازه حسن بن علي برخي در كنار قبر، سر و صدايي به راه انداختند، فوراً حسين بن علي براي ساكت نمودنِ آنان، اين آيه را خواند:
«يا اَيُّها الَّذيِنَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبي»[5] .
«اي افراد با ايمان، از صداي خود بكاهيد، و بلندتر از پيامبر سخن نگوييد.»
هيچ كس، حتي امويان نگفتند كه اين آيه مخصوص دوران زندگي پيامبر است. هم اكنون همين گروه «وهابي» پيش روي قبر پيامبر اين آيه را نوشته و بر ديوار زدهاند و با اين عمل ميخواهند بگويند كه بايد از صداي خويش بكاهيم و بلند سخن نگوييم. روي اين جهات، ميتوان از آيه معنايي وسيع فهميد و آن اين است كه اكنون مسلمانان ميتوانند به حضور پيامبر برسند و از او درخواستِ طلب آمرزش از خدا كنند و زيارت پيامبر اسلام مفادي جز مفاد اين آيه و مشابه آن ندارد.
اين آيه بر دو مطلب دلالت دارد:
1 - پس از رحلت پيامبر، ميتوان حضور او رسيد و از او درخواست كرد كه درباره انسان، از خدا طلب آمرزش كند و اين مطلبي است كه بعدها پيرامون آن، تحت عنوان «توّسل به اولياي خدا» بحث خواهيم كرد.
2 - اين آيه گواه است بر مشروع بودن زيارت پيامبر گرامي؛ زيرا حقيقت «زيارت» جز «حضور زائر نزد زيارت شونده» چيز ديگري نيست، اگر جايز است كه در كنار قبر پيامبر قرار گيريم و از او درخواست كنيم كه از خدا براي ما طلب آمرزش كند، در حقيقت دو كار انجام دادهايم:
الف - از او درخواست كردهايم كه در حق ما «طلب آمرزش از خدا» كند.
ب - نزد او حاضر شده و با او به سخن پرداختهايم و زيارت حقيقتي جز اين ندارد و غالباً مضامين زيارت از همين مسائل تشكيل يافته است.
از اين جهت اين آيه گواه بر هر دو مطلب است.
[1] نساء: 64.
[2] سنن ابيداود، ج 1، كتاب الحج، باب زيارة القبور - صص 470 و 471.
[3] التاج الجامع للاصول في احاديث الرسول - ص - تأليف شيخ منصور علي ناصف، ج 2، ص 189.
[4] وفاء الوفا، ج 4، ص 1361.
[5] حجرات: 2.
گواه ديگر
اتفاق و اجماع مسلمانان در اعصار گوناگون بر حكمي از احكام، روشنترين گواه بر صدق و استواري آن است، اتفاق بر زيارت قبر پيامبر گرامي، يكي از مصاديق روشن اين قاعده است. با مراجعه به كتابهاي حديث و فقه و اخلاق و تاريخ، بخصوص مربوط به مناسك حج، حقيقت اين مطلب روشن ميگردد.
مرحوم علامه اميني، از چهل و دو منبع اسلامي، استحباب زيارت قبر پيامبر را نقل كرده است. ايشان در كتاب الغدير، ج 5، ص 106 - 129 نصوص و كلمات آنان را، با كمال دقت نقل كرده است. و از كتابهايي كه ما به آنها مراجعه كردهايم، عبارتند از:
1 - «شفاء السقام، في زيارة خير الأنام» نگارش تقي الدين سبكي شافعي (متوفاي 756). وي در اين كتاب بخشي از نصوص و عبارات علما را نقل كرده است.
2 - «وفاء الوفا» تأليف سمهودي (متوفاي 911). وي در اين كتاب، نصوص و كلمات علما را كه جملگي حاكي از استحباب مؤكد ميباشد، نقل كرده است.
3 - «الفقه علي المذاهب الأربعه» كه به قلم چهار تن از علماي مذاهب چهارگانه و بيانگر افكار چهار امام اهل تسنن است و همگان از افكار و آراء آنان پيروي ميكنند.
آنان همگي ميگويند:
«زيارة قبرِ النَّبي أفْضَلُ الْمَنْدُوباتِ، ورَد فيها أحادِيثُ»[1] .
[1] الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، ص 590.
گواهي از احاديث و روايات
احاديث درباره زيارت پيامبر گرامي، از طريق محدثان سني، به اندازهاي است كه ما را از دقت در اسناد و روايات بينياز ميسازد و حافظان از بزرگان اهل سنت در هر فرقهاي، آنها را در كتابهاي خود نقل كردهاند و اين حاكي است كه زيارت قبر پيامبر يكي از مسلّمات در ميان آنان بوده است. نقل همه اين احاديث از مدارك اصيل اسلامي، مايه گستردگي سخن است. بنابر اين تنها به چند نمونه از آن ميپردازيم:
1 - «عَن عَبْدِاللَّه بن عُمَرَ: «مَنْ زارَ قَبْري وَجَبَتْ لَهُ شَفاعَتي.»
«هر كس قبر مرا زيارت كند از شفاعتم بيبهره نخواهد بود.»
حديث مذكور در كتاب «الفقه علي المذاهب الأربعه»، ج 1، ص 590 آمده و علماي مذاهب چهارگانه اهل سنت بر طبق آن فتوا دادهاند.[1] .
بديهي است چنين حديثي كه علما و حفاظ آن را از نيمه قرن دوم تا كنون در كتابهاي خود ضبط كردهاند، هرگز نميتواند بياساس باشد.
و براي تكميل مطلب، تقي الدين علي بن عبدالكافي سبكي (متوفاي سال 756) در كتاب ارزنده خود بنام «شفاء السقام...»[2] در طرق حديث (در صفحات 11-13) به بحث و تحقيق پرداخته و صحت و استواري طرق حديث را ثابت كرده است.
2 - «مَنْ جاءَ ني زائِراً (لاتَحْمِلُه) اِلاَّ زِيارَتي كَانَ حقاً عَلَيَّ اَنْ أَكُونَ شَفِيعاً يومَ الْقِيامَةِ»
«هر كس به قصد زيارت به سوي من آيد، شايسته است بر من كه در روز قيامت شفيع او باشم.
اين حديث را شانزده حافظ و محدث در كتابهاي خود آوردهاند و تقي الدين سبكي (متوفاي سال 756) در كتاب «شفاء السقام...» (در صحفه 13) در طرق حديث بحث و گفتگو نموده است و نيز مراجعه كنيد به «وفاء الوفا»، ج4، ص 1340
3 - «مَنْ حَجَّ فَزارَ قَبْري بَعْد وَفاتِي، كانَ كَمَنْ زارَني فِي حَياتي»
«هر كس خانه خدا و آنگاه قبر مرا زيارت كند، مثل آن است كه مرا در حال حيات زيارت كرده است.»
اين حديث را بيست و پنج تن از محدثان و حفاظ مشهور در كتابهاي خود ضبط كردهاند و تقي الدين سبكي در كتاب «شفاء السقام»، صفحات 12 تا 16 در سند حديث بطور گسترده سخن گفته است و نيز مراجعه كنيد به وفاء الوفا، ج 4، ص 1340
4 - «مَنْ حَجَّ الْبَيْتَ ولَمْ يَزُرْني فَقَد جَفاني»
«هر كس خانه خدا را زيارت كند و مرا زيارت ننمايد، بر من ستم كرده است.»
اين حديث بوسيله نه تن از مشايخ و حفاظ حديث نقل شده است. رجوع كنيد به وفاء الوفا، ج 4، ص 1342
5 - «مَنْ زارَ قَبْرِي (أو مَنْ زارَني) كُنْتُ لَهُ شَفِيعاً»
«هر كس قبر مرا زيارت كند، من شفيع او ميگردم.»
اين حديث به وسيله سيزده تن از محدثان و حفاظ نقل شده است. رجوع كنيد به «وفاء الوفا» ج4، ص1347
6 - «مَنْ زارَني بَعْدَ مَوْتي فَكَأَنَّما زارَني في حَياتي.»
«هر كس پس از مرگم مرا زيارت كند، مثل اين است كه مرا در حال حيات زيارت كرده است.»
اينها نمونههايي است از احاديث فراواني كه در آنها، پيامبر خدا - ص - مردم را به زيارت قبر خود دعوت كرده است و تعداد اين احاديث مطابق تتبّع و بررسي الغدير به 22 ميرسد و سمهودي در كتاب وفاء الوفا، ج 4، صفحات 1338 تا 1346 هفده روايت گرد آورده و در اسناد آنها به اندازه كافي بحث نموده است.
اگر پيامبر گرامي مردم را به زيارت قبر خويش دعوت كرده است، به خاطر يك رشته فوايد مادي و معنوي است، كه در زيارت شخصيتهاي بزرگ اسلامي نهفته است.
مردم در پرتو زيارت قبر پيامبر، با مركز نشر آيين اسلام آشنا شده و از حوادثي كه در آن ميگذرد آگاه ميگردند، و علوم و احاديث صحيح را از آنجا دريافت نموده، به اطراف و اكناف جهان پخش ميكنند.
[1] براي اطلاع از مدارك آن، نك: «وفاء الوفا»، ج 4، ص 1336.
[2] بهترين كتابي است كه از طرف نويسندگان اهل تسنن در رد فتواي «ابن تيميه» پيرامون تحريم سفر براي زيارت قبر پيامبر نوشته شده است.
دلائل وهابيان در تحريم سفر براي زيارت قبور
وهابيان به حسب ظاهر، اصل «زيارت» پيامبر را تجويز ميكنند ولي هرگز «مسافرت براي زيارت قبور» را جايز نميدانند. محمّد بن عبدالوهاب در رساله دوم از رسائل «الهدية السنيّه» چنين مينويسد:
«تُسَنُّنْ زيارَةُ النَّبِي إلاّ أَنَّه لايُشدُّ الرَّحلُ إلاّ لِزيارَةِ الْمَسْجِدِ والصَّلاةِ فِيهِ»
«زيارت پيامبر مستحب است، ولي مسافرت جز براي زيارت مسجد (الحرام) و نماز در آنجا، جايز نيست.»
دليل مهم آنان براي تحريم زيارت، حديث زير است كه در صحاح نقل شده است و راوي حديث ابوهريره است كه ميگويد، پيامبر فرمود:
«لاتُشَّدُ الرِّحالُ إلاّ إلي ثلاثَةِ مساجدَ: مَسجدي هذا، وَمَسْجِد الحرامِ، ومسجِد الأقصي»
«بار سفر بسته نميشود مگر براي سه مسجد؛ مسجد خودم، مسجد الحرام و مسجد اقصي.»
متن اين حديث بگونه ديگر هم نقل شده است:
«إنّما يُسافَر إلي ثلاثِة مَساجدَ، مَسْجِدِ الكعبة، ومسجدي، ومسجد ايليا».
اين حديث بگونه سوم نيز نقل شده است:
«تُشَدُّ الرِّحالُ اِلي ثَلاثة مَساجِدَ...»[1] .
در اين كه اين حديث در كتابهاي صحاح وارد شده، سخني نيست و هيچگاه مناقشه نميكنيم كه «راوي آن ابو هريره است»، ولي مهم «فهم مفاد» حديث است.
فرض كنيم متن حديث چنين است، «لاتُشَدُّ الرِّحالُ اِلاّ اِلي ثَلاثَةِ مَساجِدَ...» بطور مسلم، لفظ «اِلاّ» استثنا است و «مستثني منه» لازم دارد و بايد در تقدير گرفت و پيش از مراجعه به قرائن، ميتوان مستثني منه را دو جور در تقدير گرفت:
1 - «لاتُشدُّ اِلي مسجدٍ مِنَ الْمَساجِدِ إلاّ ثلاثةُ مَساجِدَ...»
2 - «لاتُشَدُّ اِلي مَكانٍ مِنَ الأَمْكِنَةِ الاّ اِلي ثلاثةِ مَساجِدَ...»
براي درك مفاد حديث بستگي دارد كه يكي از اين دو تقدير را برگزينيم.
هرگاه مفاد حديث، فرض اول باشد، در اين صورت بايد بگوييم: به هيچ مسجدي از مساجد، بار سفر بسته نميشود مگر به اين سه مسجد، نه اين كه «شد رحال» براي هيچ مكاني، ولو مسجد نباشد جايز نيست و هرگاه كسي براي زيارت پيامبران و امامان و انسانهاي صالح، بار سفر ببندد هرگز مشمول نهي حديث نخواهد بود؛ زيرا موضوع بحث، عزم سفر براي مساجد است و از ميان تمام مساجد، اين سه مسجد استثنا شده است و اما عزم سفر براي زيارت مشاهد كه از موضوع بحث بيرون است، داخل در نهي نميباشد.
هرگاه مفاد حديث فرض دوم باشد، در اين صورت تمام سفرهاي معنوي، جز سفر به اين سه نقطه ممنوع خواهد بود، خواه سفر براي زيارت مسجد باشد، يا براي زيارت نقاط ديگر.
ولي با قرائن قطعي، روشن و ثابت ميكنيم كه مفاد حديث بر فرض صحت سند، همان اوّلي است:
الف - مستثني، «مساجد سه گانه» است، از آنجا كه استثنا، استثناي متصل است به يقين مستثني منه لفظ «مساجد» خواهد بود نه «مكان»[2] .
ب - اگر هدف ممنوع ساختن تمام مسافرتهاي معنوي باشد، حصر صحيح نخواهد بود؛ زيرا در اعمال حج، انسان براي «عرفات»، «مشعر» و «منا»، شد رحل كرده و بار سفر ميبندد، اگر مسافرت مذهبي جز براي غير اين سه مورد جايز نيست، پس چرا سفر به اين نقاط سه گانه جايز است؟!
ج - مسافرت براي جهاد در راه خدا و آموزش علم و دانش و صله رحم و زيارت والدين؛ از جمله مسافرتهايي است كه در آيات و روايات بدانها تصريح شده؛ مانند اين آيه كه ميفرمايد:
«فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذا رَجَعُوا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ»[3] .
«چرا از هر قبيلهاي گروهي كوچ نميكنند كه دين را بياموزند وقبيله خود را پس از بازگشت، بترسانند شايد آنان بترسند.»
محققان بزرگ، حديث را به گونهاي كه گفتيم، تفسير كردهاند: غزالي در كتاب «احياء العلوم» ميگويد:
«قسم دوم از مسافرت اين است كه براي عبادت مسافرت كند؛ مانند مسافرت براي جهاد و حج و زيارت قبور پيامبران و صحابه و تابعان و اوليا. زيارت هر كس در حال حيات مايه تبرك باشد، در حال ممات نيز تبرّك است و شدّ رحال براي اين اغراض اشكالي ندارد و با حديثي كه شدّرحل را بهغير از سهمسجد جايز نميداند، منافاتي ندارد. زيرا موضوع در آنها مساجد است و چون ديگر مساجد از نظر فضيلت يكسان ميباشد، گفته شده است كه مسافرت براي آنها جايز نيست و اگر از مساجد صرفنظر كنيم، زيارت انبيا و اوليا فضيلت دارد، هر چند داراي درجات و مراتب ميباشند.»[4]
بنابر اين آنچه مورد نهي است، «شدّ رحال» به مسجدي غير از مساجد سه گانه است، نه شدّ رحال براي زيارت و يا امور معنوي ديگر.
تذكر نكتهاي را ناگزيريم و آن اين كه اگر پيامبر گرامي ميفرمايد: «به غير آن سه مسجد بار سفر بسته نميشود»، مقصود اين نيست كه «شدّ رحال» براي غير آنها حرام است، بلكه مراد اين است كه آنها ارزش آن را ندارند كه انسان براي آنها بار سفر ببندد و رنج را بر خود هموار سازد و به زيارت آنها برود، زيرا غير اين سه مسجد، از نظر فضيلت چندان تفاوت چشم گيري ندارند و مساجد جامع جهان يا مساجد محله، و يا مساجد قبيله همه از نظر ثواب، رتبه مساوي دارند، ديگر «لزومي ندارد» كه انسان با بودن مسجد جامع در نقطه نزديك، بار سفر براي مسجد جامع در نقطه دور ببندد. نه اينكه اگر يك چنين كاري انجام داد، كار او «حرام و معصيت» است.
گواه مطلب فوق اين است كه نويسندگان صحاح و سنن نقل كردهاند: پيامبر گرامي و صحابه روزهاي شنبه به مسجد قبا ميآمدند، و در آن مكان مقدس نماز ميگزاردند. صحيح بخاري نقل كرده:
«إنّ النَّبِيّ كانَ يَأتي مَسْجِدَ قباءَ كُلَّ سَبتٍ ماشِياً وَراكباً وإنَّ اِبْنَ عُمَر كانَ يفْعَلُ كَذلِك»[5] .
«پيامبر گرامي، در هر شنبه، پياده و سواره براي زيارت مسجد قبا ميآمدند و فرزند عمر نيز چنين ميكرد.»
طي مسافت براي گزاردن نماز، در يكي از مساجد، آن هم بدون كوچكترين شائبه ريا، چگونه ميتواند حرام و منهي عنه باشد؟ اگر نماز گزاردن، در مسجد مستحب باشد، پس بايد مقدمه آن نيز همان رنگ و خصوصيت را به خود بگيرد.»
[1] اين سه متن را «مسلم» در صحيح خود، ج 4، كتاب حج، باب «لاتشّد الرحال»، ص 126 نقل كرده است؛ سنن ابي داود، ج1، كتاب الحج، ص469؛ سنن نسائي بشرح سيوطي، ج2، ص37، نيز آوردهاند.
[2] اگر كسي بگويد: «ما جائني الاّزيد»، بايد گفت مستثني منه، لفظ انسان و مشابه او است، مانند قوم و غيره، نه معناي وسيع و جامع به نام «شيء» و «موجود»، خواه انسان باشد و خواه غير او.
[3] توبه: 122.
[4] احياء العلوم، كتاب آداب السفر، ج 2، ص 247 ط - دارالمعروفه بيروت و نيز به الفتاوي الكبري، ج 2، ص 24 مراجعه شود.
[5] صحيح بخاري، ج 2، ص 76؛ صحيح مسلم، بشرح النووي، ج 9، ص 169 - 171؛ سنن نسائي، بشرح سيوطي، ج 2، ص 37.