بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

شناخت عربستان

علي محمّدي آشناني

13

پيشگفتار

در عصر طلايي ارتباطات ، كه رشد و گسترش فنّاوري ، كشورهاي جهان را به خانه هاي يك دهكده ، بلكه به بخش هاي يك كلبه تبديل نموده ، شناختِ دقيقِ كشورهاي اسلامي ضرورتي مؤكّد است . ^{( 1 )}

در ميان كشورهاي اسلامي ، شناخت عربستان به ويژه براي كساني كه قصد سفر بدان كشور را دارند ، به دليل ويژگي هاي منحصر به فردي كه دارد ، از اهميتي دوچندان و ضرورتي افزون تر برخوردار است ؛ زيرا
عربستان مركز گسترش زمين ، ^{( 2 )} محل هبوط آدم و حوا ، ^{( 3 )} سرزمين بر پا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ با عنايت به فراخوان جهان شمولِ اسلام در مورد وحدت بر محور توحيد در آيه شريفه « قل يا اهل الكتاب تعالوا الي كلمة سواء بيننا و بينكم أَلّا نعبد الّا الله . آل عمران ، 64 » و تأكيد بسيار بر اهتمام نسبت به امور مسلمانان در رواياتي همچون ؛ « من أصبح لايهتمّ بأمور المسلمين فليس بمسلم . ( دَحْوالأرض ) ، بحارالانوار ، ج74 ، ص339-337 » حسن تفاهم ، بسترسازي و تحقق وحدتوتعاون اُمت اسلامي ، يكي ازاساسي ترينوظايف ديني است . ( حج ، شهيدمطهري ، ص9 - 25 )

2 ـ بحارالانوار ، ج57 ، ص232 و ج66 ، ص254

3 ـ بحارالانوار ، ج11 ، ص183

14

شدن كعبه ، جايگاه جوشش چشمه توحيد و طلوع خورشيد تابناك و حيات بخش اسلام ، زادگاه خاتم پيامبران حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) ، صديقه اطهر فاطمه زهرا ( عليها السلام ) و يازده تن از اختران تابناك آسمان ولايت و امامت ، محل وقوع و شكل گيري تاريخ پر افتخار و خاطره انگيز صدر اسلام ، مهد پيدايش تمدن بزرگ اسلامي ، مدفن و آرامگاه كوثر هستي ، و چهار امام و پيشواي پاك ؛ امام مجتبي ، امام سجاد ، امام باقر ، امام صادق ( عليهم السلام ) و بسياري از سادات و بستگان خاندان اهلبيت ( عليهم السلام ) ، اصحاب و يارانِ والا مرتبه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و جايگاه حرم امن الهي ، قبله گاه مسلمانان جهان ، و محل برگزاري همايش بين المللي ساليانه مسلمانان و انجام مناسك حج است .

همه روزه ، مسلمانان رو به سوي كعبه به نماز مي ايستند و همه ساله ميليونها تن براي انجام فريضه حج با قلبي مالامال از شور و عشق و اشتياق به آن ديارِ سراسر نور و معنويت عزيمت مي كنند و عاشق تر از گذشته ، بازگشت دوباره به آن ديار را انتظار مي برند .

آري در آن فضاي نوراني است كه فرياد نيايش هاي عارفانه و برخاسته از جان مسلمانان ، در هم مي آميزد و پيوند عميق و وحدت امت اسلامي را به نمايش مي گذارد و بدينسان هماره قلب مسلمانان در حرمين شريفين مي تپد .

نوشتاري كه پيش روي داريد گامي كوچك در جهت شناخت عربستان سعودي است . اميد است دانش پژوهان و انديشمندان با تذكّرات و رهنمودهاي خويش در جهت تكميل و پربار شدن آن گام بردارند .

علي محمّدي آشناني

15

فصل اول : جغرافياي عربستان

17

جغرافياي طبيعي

1 . موقعيت جغرافيايي

كشور عربستان سعودي ^{( 1 )} يكي از كشورهاي قاره آسيا ^{( 2 )} در منطقه استراتژيك خاورميانه ^{( 3 )} است كه با مساحت 000/240/2 كيلومتر مربع ، بزرگترين كشور شبه جزيره عربستان محسوب مي گردد ؛ زيرا حدود43 آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ Saudi Arabia

2 ـ آسيا با مساحتي بيش از 44 ميليون كيلومتر مربع بزرگترين قاره كره زمين است كه بيش از41 مساحت كل خشكي هاي زمين ( = 135 ميليون كيلومتر مربع ) را در بر گرفته و 60% جمعيت دنيا را در خود جاي داده است .

3 ـ خاورميانه ( Mifddle East ) اصطلاحي است كه براي اولين بار در سال 1902 = 1320 ميلادي توسط يك افسر امريكايي به كار گرفته شد و پس از آن به تدريج در ميان سياستمداران كشورها رايج گرديد . سازمان ملل اين اصطلاح را در سال 1948 پذيرفت . برخي پديد آورنده اين اصطلاح را فرماندهي نظامي بريتانيا در خلال جنگ جهاني دانسته اند . ( جغرافياي كشورهاي مسلمان ، ص11 ، تاريخ بلاد عربي سعودي ، منير العجلاني ، ص9 . )

18

را در بر گرفته است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شبه جزيره عربستان در نيمكره شمالي و نيمكره شرقي جنوب غربي آسيا قرار گرفته است و از مشرق با خليج فارس ، از مغرب با درياي سرخ ( درياي قلزم ) و از جنوب با اقيانوس هند هم مرز است . مرز شمالي آن را به دقت نمي توان معين كرد ولي مي توان خطي فرضي را از خليج عقبه تا فرات امتداد داد و آن را مرز شمالي اين شبه جزيره دانست . اين شبه جزيره از هفت كشور ؛ عربستان سعودي ، جمهوري يمن ، عمان ، امارات متحده عربي ، قطر ، بحرين و كويت تشكيل شده است .

19

عربستان سعودي از شمال به اردن و عراق و از جنوب به جمهوري يمن و عمان و از شرق به كويت ، بحرين ، قطر و امارات عربي متحده و خليج فارس و از غرب به درياي سرخ محدود مي شود و با همسايگان خود ، داراي 4532 كيلومتر مرز زميني است كه با عراق 808 كيلومتر ، اردن 742 كيلومتر ، كويت 222 كيلومتر ، عمان 676 كيلومتر ، قطر 40 كيلومتر ، امارات عربي متحده 586 كيلومتر و با يمن 458/1 كيلومتر مرز مشترك دارد .

اين كشور بين خط العرض جغرافيايي 0 16 الي0 32 درجه در شمال خط استوا واقع شده و از سطح دريا 750 تا 1500 متر ارتفاع
دارد .

2 . عوارض طبيعي

كشور عربستان سعودي از نظر جغرافيايي به چهار منطقه تقسيم مي شود :

الف : ارتفاعات غربي : اين سلسله جبال كه به سلسله كوههاي « سروات » شهرت يافته اند ، از خليج عقبه در شمال آغاز مي شود و تا منطقه حجاز و عسير در جنوب ادامه مي يابد . در ميان اين كوهها و ساحل درياي احمر دشتي قرار گرفته كه به آن تهامه مي گويند .

ب : نجد : منطقه نجد كه در مركز شبه جزيره عربستان واقع شده و قسمت اعظم آن را فرا گرفته است ، از جنوب به ربع الخالي ، از غرب به
حجاز ، از شرق به سرزمين احساء و از شمال به عراق و اردن محدود مي شود .

20

ج : احساء و قطيف : اين منطقه در ساحل شرقي كرانه هاي خليج فارس قرار گرفته است .

د : صحراهاي شن زار : اين بيابانها به سه قسمت تقسيم شده اند :

1 . صحراي نفود « باديه سماوه » : كه در شمال عربستان واقع شده ، هفتاد هزار كيلومتر مربع مساحت دارد و مركب از تپه هاي شن سفيد و سرخ است .

2 . صحراي دهناء : اين صحرا در ميان صحراي « نفود » و صحراي « ربع الخالي » قرار گرفته است .

3 . صحراي ربع الخالي ^{( 1 )} : اين بيابان زايد در جنوب صحراي دهناء و
در ميان نجد و عمان و حضرموت قرار دارد و مساحت آن تقريباً 000/600 كيلومتر مربع ، با طول تقريبي 200/1 كيلومتر و عرض 500 كيلومتر مي باشد . اين بيابان همان طور كه از اسمش معلوم است تا
نيم قرن گذشته از هرگونه تمدن بشري و آباداني تهي بوده ، امّا
در حال حاضر به دليل اكتشافِ منابع فراوان نفت ، اهميت زيادي يافته است .

زمين شناسان بر اين باورند كه عربستان از يك سو دنباله صحراي بزرگ آفريقاست كه توسط دره نيل و خليج بزرگ درياي سرخ از آن
مُنفك گرديده است و از سوي ديگر امتداد ريگستان وسيعي است كه در آسيا از قلب ايران تا صحراي گبي گسترده شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ Empty Quarter ، رمله .

21

بر اساس پژوهشهاي زمين شناسي ، كوه هاي شبه جزيره عرب متعلق به
دوران دوم زمين شناسي ؛ دوره ژوراسيك است . رشته كوه هاي نسبتاً مرتفعي كه از شبه جزيره سينا آغاز و در امتداد درياي سرخ تا خليج فارس كشيده شده ، همچون ديواري ، اين شبه جزيره را محصور نموده است . در لابلاي اين ارتفاعات ، دره هاي كوچك و بزرگي به نام « وادي » ديده مي شود . ^{( 1 )}

مهمترين وادي هاي ساحلي آن ، وادي عفال ، صدر ، اليسر ، مراش ، سلمي ، دما ، اظلم ، شلبه ، عنتر ، المياه ، املج ، الفرعه ، الفقير ، بني مالك ، فاطمه ، نعمان ، سعديه ، ليث و مشهورترين وادي هاي داخلي آن ، وادي رنيه ، تربه ، ليه ، فجر ، عتيق ، حمض ، جزل و مصول هستند . ^{( 2 )}

عربستان از سوي ديگر به سه ناحيه تقسيم شده است :

1 ـ تهامه : اين سرزمين از ساحل درياي سرخ آغاز و تا سرزمين
نجران امتداد دارد . در اين منطقه شدت گرما و آفتاب سوزان و
نوزيدن باد ، زندگي را مشكل نموده است ؛ علت نامگذاري آن به تهامه نيز
همين است .

شهر جيزان در ناحيه عسير و در ساحل درياي سرخ در تهامه واقع شده است .

2 ـ نجد : اين ناحيه قسمت اعظم عربستان را فرا گرفته و داراي 750 تا 1500 متر ارتفاع از سطح دريا است . به همين جهت آن را نجد ( = سرزمين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاريخ تحليلي اسلام ، دكتر سيد جعفر شهيدي ، ص1 .

2 ـ شبه جزيره ، محمود شاكر ، ص36-30 . براي اطلاعات بيشتر به معجم ادوية الجزيره ، عبدالله محمد بن خميس ، و قلب الحجاز ، عاتق بن غيث البلادي مراجعه شود .

22

مرتفع ) مي گويند .

نجد قلب صحرا و شهرهاي عُنَيْزَه ، دِرْعِيَّه و بُرَيْدَه ، موطن آل سعود و كانون شكل گيري آيين وهابيت است . در شمال نجد ، منطقه جبل شَمَّر واقع شده كه در نيمه دوم قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در اختيار آل رشيد بوده است . در جنوب شرقي جبل شَمَّر ، ناحيه قصيم و وادي ذوالرُمَّه قرار دارد . شهرستان سُدَيْر و شهر مَجمَّعه در جنوب شرقي قصيم مي باشد . ^{( 1 )} آباديهاي نجد عموماً در واحه ها و واديها و شعاب جبال طُوَيْق بنا شده اند . ناحيه وَشْم در جنب وادي مَحْمِل و شهر رياض ، پايتخت عربستان ، در ناحيه عارِض واقع شده اند .

3 ـ حجاز : اين منطقه كه در شمال غربي عربستان سعودي واقع شده و بيشترين قسمت آن را مناطق كوهستاني تشكيل مي دهد ، از شمال به خليج عقبه و از غرب به درياي سرخ و از شرق به نجد و از جنوب به عسير محدود مي شود . علت نامگذاري اين منطقه به حجاز آن است كه رشته كوه هاي بلند اين منطقه ، دو طرف خود را از هم جدا نموده ، مانع ارتباط آن دو با يكديگر شده است .

حجاز را استان غربي عربستان نيز مي نامند و شهرهاي مقدس مكه و مدينه ، همچنين يَنْبُع ، جدَّه و طائف در آن قرار گرفته اند .

گفتني است اغلب شهرها ، استانها و اراضي عربستان ، به نام باستاني يا به اسم عشايري كه در آنها ساكنند ، خوانده مي شوند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نكـ : معجم البلدان ، ج4 ، ص367 و ج5 ، ص261 .

23

3 . آب و هوا

عربستان در شمار خشك ترين و گرمترين مناطق دنياست ؛ هواي اين كشور در تابستان بسيار گرم و در زمستان معتدل مي باشد . هواي جدّه گرم و مرطوب است و آب و هواي انتهاي شرقي عربستان تا عمان از رطوبت متوسطي برخوردار مي باشد .

اين كه دو طرف اين كشور را دريا احاطه كرده ، اما وسعت آبهاي مجاور به قدري اندك است كه گرمي و خشكي اراضي وسيع و بياباني آن را كم نمي كند .

در عربستان حتي يك رودخانه وجود ندارد كه پيوسته به دريا بريزد ولي در آن وادي هايي هست كه سيلاب ها را در خود جمع مي كند . در منطقه حضرموت ، نيز دره هاي عميقي وجود دارد كه داراي آبهاي زيرزميني فراواني است .

در اين كشور بارندگي بسيار كم است ؛ به گونه اي كه متوسط بارش ساليانه اين كشور 100 ميلي متر گزارش شده است ^{( 1 )} .

به علت وزش بادهاي موسمي در نقاط مركزي عربستان ، ميزان
بسيار ناچيزي از بارانهاي اقيانوس هند به داخل اين منطقه نفوذ
مي كند . به همين دليل ، گاه خشكسالي هايي سخت در آن ايجاد مي شود و گاه نيز رگبارهاي تند و كوتاه به صورت غيرعادي مي بارد و منطقه حجاز را تهديد مي كند .

اكنون آبهاي سطحي كه بيشتر در مناطق غرب و جنوب غربي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دليل المملكة العربية السعودية ، ص1 .

24

آن وجود دارد 10% و آبهاي زير زميني 84% و اصلاح و شيرين
نمودن آبهاي شور حدود 6% از نيازهاي اين كشور به آب را بر طرف
مي سازد . ^{( 1 )}

گفتني است به دليل گستردگي صحراها ، وضعيت زمين و كمبود آب ، تنها يك صدم از مجموع اراضي عربستان قابل كشت و زراعت مي باشد . ^{( 2 )}

4 . ذخاير و منابع طبيعي

عربستان داراي منابع و ذخاير طبيعيِ غني و گسترده اي است ؛ اين منابع و ذخاير عبارتند از :

نفت ، گاز ، طلا ، نقره ، مس ، سنگ آهن ، اورانيوم ، فسفات ، سنگ مرمر ، روي ، بوكسيت ، پتاسيم ، نمك ، آهك و . . .

5 . پايتخت و شهرهاي مهم

پايتخت عربستان سعودي ، شهر « رياض » است و با آن كه بيش از چند دهه ^{( 3 )} از انتخاب آن به عنوان پايتخت نمي گذرد ، توسعه چشمگيري يافته است .

پس از رياض ، مهمترين شهر سياسي ، پايتخت سابق اين كشور ، شهر « جده » است كه هنوز نيز اهميت خود را حفظ نموده و همه وزارتخانه ها در آن شعبه دارند و مقامات سياسي چند ماه از سال را در آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ص2 .

2 ـ جغرافياي تاريخي شبه جزيره ، احمد محمد عبده ، ص44 و عربستان ، فخري ، ص104 .

3 ـ از سال 1955 ميلادي = 1375هـ . ق . تا كنون .

25

اقامت مي گزينند .

پس از جده ، شهر « طائف » كه به دليل خوشي آب و هوايش در اوج گرماي تابستان ، پذيراي مقامات سياسي و محل تشكيل هيئت دولت
مي باشد ، از اهميت سياسي برخوردار است .

شهرهاي ديگر اين كشور از جهت ؛ مذهبي ، صنعتي ، تجاري و كشاورزي داراي اهميت مي باشند :

شهرهاي مهم مذهبي : مهمترين شهر مذهبي اين كشور ، « مكه »
است كه به علت وجود مسجدالحرام و برگزاري مناسك حج در آن ،
از قداست خاصي برخوردار مي باشد . پس از آن ، شهر « مدينه » به دليل وجود مسجد و حرم نبوي و قبرستان بقيع در آن ، داراي اهميت و جايگاه ويژه اي است .

اين دو شهر ، افزون بر اهميت مذهبي ، به دليل شكل گيري تاريخ اسلام در آنها ، از اهميت تاريخي نيز برخوردارند .

شهرهاي مهم صنعتي و تجاري : مكه و مدينه در ايام برگزاري حج ، از رونق تجاري خاصي برخوردار هستند . شهر « دمام » در مركز منطقه شرقي ، يكي از مهمترين شهرهاي تجاري عربستان مي باشد كه بيشترين منابع نفت و گاز را در خود جاي داده است . شهر صنعتي « جبيل » واقع در ساحل خليج فارس نيز حائز اهميت است . افزون بر آن شهر « يَنبع » نيز به دليل وجود مراكز پالايش و پتروشيمي ، از نظر صنعتي داراي اهميت زيادي است .

شهرهاي مهم كشاورزي : طائف ، بريده ، تبوك ، نجران ، احساء و خميس مشيط از نقطه نظر كشاورزي داراي اهميت زيادي هستند .

26

6 . بنادر مهم

مهمترين بندر عربستان ، بندر « جده » است ؛ اين بندر كه در ساحل درياي احمر واقع شده ، از نظر سياسي ، تجاري و بازرگاني داراي اهميت بسيار زيادي است . تعدادي از پايگاههاي مهم نظامي و دريايي نيز در اين بندر قرار دارند .

در حال حاضر جده يك بندر آزاد بازرگاني و از پيش رفته ترين شهرهاي عربستان محسوب مي شود . اين بندر محل ورود زائران
خانه خدا نيز مي باشد و فرودگاه بين المللي ملك عبدالعزيز در آنجا قرار دارد .

پس از جدّه ، بنادر دمام ، ينبع ، جيزان ، جبيل ، جبل و بندر نفتي رأس تنوره داراي اهميت اند .

علاوه بر بنادر مهم پيشگفته ، عربستان داراي بنادر كوچك تري
به نام هاي كوريبه ، حاجي ، ديبا ، الوجيه ، يميلوج ، فاراسان ، القامه ، الكبار ، ضيقف ، ياقاري ، دارين ، رأس الخفيجي و رأس الحيشاب نيز مي باشد .

7 . تقسيمات كشوري

عربستان به سيزده منطقه ( استان ) تقسيم شده است و در رأس هر منطقه ، اميري به حكم پادشاه نصب مي گردد . اين مناطق عبارتند از :

1 . رياض 2 . شرقيه 3 . مكه مكرمه 4 . مدينه منوره 5 . حائل 6 . القصيم 7 . تبوك 8 . الباحه 9 . عسير 10 . نجران 11 . جوف 12 . جيزان 13 . الحدود الشمالي .