بخش 3

49

جغرافياي آموزشي و فرهنگي

1 . نظام آموزشي

در دوران گذشته عربستان ، مدارس ديني و مساجد ، مسؤوليت آموزش خواندن و نوشتن و علوم ديني را بر عهده داشتند . نخستين مدرسه به سبك امروزي در اين كشور ، در دوران حكومت ملك عبدالعزيز و به فرمان وي تأسيس گرديد . بعد از آن ، به تدريج اقدام جهت گسترش و توسعه فرهنگي كشور رو به افزايش نهاد . نخست مديريت معارف و در سال 1953 به فرمان وي اولين وزارت فرهنگ تأسيس گرديد و ملك فهد پادشاه كنوني ، به عنوان اولين وزير معارف منصوب شد .

در اين كشور مديريت آموزش و پرورش به دو بخش دختران و پسران تقسيم شده بود ؛ مديريت بخش پسران به عهده وزارت معارف ( آموزش و پرورش ) و مديريت بخش دختران به عهده رياست كل آموزش دختران بود و هر كدام داراي دانشكده هاي تربيت معلم اختصاصي با سيستم آموزشي مشترك بودند ولي در سال 2001 م = 1422 هـ . ق . به فرمان ملك فهد با ايجاد پست قائم مقام وزير آموزش و پرورش در امور آموزش دختران ، تشكيلات جداگانه آموزش دختران در آن وزارتخانه ادغام گرديد و دكتر جوهره بنت فهد به آن سمت منصوب شد .

مدارس عربستان در هر دو بخشِ پسران و دختران ، به دو نوع تقسيم مي شوند :

50

دولتي : در مدارس دولتي ثبت نام رايگان و كليه هزينه ها و امكانات آموزشي از سوي دولت پرداخت مي شود . محصلان اين مدارس اغلب از افراد متوسط و قشر كم درآمد جامعه هستند .

ملّي : اين مدارس با دريافت شهريه هاي مختلف از امكانات و كيفيت بالاتري برخوردار مي باشند .

برابر آمار رسمي ، در سال تحصيلي 2001 - 2000 ميلادي ، بيش از 500/5 ميليون دانش آموز در اين كشور به تحصيل اشتغال داشته اند ؛ بخش پسران با 13340 مدرسه و 179052 كادر آموزشي و 5387 كادر اداري ، آموزش 23260680 دانش آموز را بر عهده گرفته است و در بخش دختران در 9837 مدرسه و 174217 معلم با 9571 نفر كادر اداري بيش از 184217 دانش آموز را تحت پوشش قرار داده است .

علاوه بر مدارس ملّي و دولتي ، تعداد 222 مدرسه زير نظر وزارت معارف و رياست تعليم دختران در مناطق مختلف كشور جهت حفظ قرآن كريم مشغول به كار هستند و بيش از 380 هزار نفر در اين مدارس در ساعات مختلف شبانه روز مشغول فراگيري و حفظ قرآن مي باشند . همچنين مدارسي جهت روشندلان در مقاطع مختلف تحصيلي در عربستان وجود دارد .

اكنون دوران تحصيل در اين كشور 12 سال است كه به جز پيش دبستاني ، به سه مرحله « ابتدايي » از 6 تا 12 سالگي ، « متوسطه يا مياني » از 12 تا 15 سالگي ، « ثانويه يا دبيرستان » از 15 تا 18 سالگي تقسيم مي شود . دوره آموزش دبيرستان سه سال مي باشد كه بعد از سال اول ، دانش آموزان به دو گروه علوم و هنر تقسيم مي شوند . البته مدارس

51

صنعتي ، بازرگاني و كشاورزي نيز در عربستان وجود دارد كه
دانش آموزان پس از طي دوره مياني مي توانند تحصيلات خود را در اين مدارس ادامه دهند .

سال تحصيلي در عربستان از اواخر سپتامبر ؛ يعني اوايل مهرماه آغاز شده و در اواخر ژوئن ؛ يعني اوايل تيرماه به اتمام مي رسد . سال تحصيلي به دو دوره نيم سال اول و دوم تقسيم مي گردد ؛ پس از نيم سال اول ، تعطيلات « اجازة الربيع » به مدت دو هفته آغاز مي گردد . افزون بر آن ، به مناسبت عيد فطر و عيد قربان ، هر كدام بيست روز تعطيل اند . اين تعطيلاتِ زياد تا حدودي ناپيوستگي دوران تحصيل و افول سطح آموزش را به دنبال داشته است .

ميزان بي سوادي در آن كشور ، 5/8% اعلام شده است . ^{( 1 )}

2 . تحصيلات عالي

عربستان سعودي داراي هشت دانشگاه دولتي به شرح ذيل است :

دانشگاه ملك سعود

اين دانشگاه در سال 1957 ميلادي = 1377 هـ . ق . در رياض تأسيس گرديد . دانشگاه مزبور يكي از بزرگترين دانشگاه هاي عربستان سعودي مي باشد . زبان آموزشي اين مركز ، عربي و در رشته پزشكي و مهندسي ، انگليسي مي باشد . تعداد هيأت علمي اين دانشگاه 2679 نفر و تعداد دانشجويان آن نيز 29641 نفر مي باشد . اين دانشگاه در شهر « ابها » و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روزنامه جام جم ، سه شنبه 9 مهر 1381 ، سال سوم شماره 693 ، ص7 .

52

« القصيم » نيز داراي شعبه مي باشد .

اين دانشگاه داراي دانشكده هاي هنر ، تربيت ( ابها ) ، كشاورزي ، پزشكي ، علوم ، پزشكي ( ابها ) ، داروسازي ، تعليم و تربيت ، مهندسي ، دندانسازي ، علوم پزشكي ، علوم كامپيوتر و اطلاعات ، معماري و نقشه كشي ، اقتصاد و علوم اداري ( قصيم ) ، دامپزشكي ، مركز مطالعات دانشگاهي زنان ، انجمن زنان عربي ، انجمن زبان و ترجمه مي باشد .

دانشگاه ملك عبد العزيز

اين دانشگاه به سال 1967 ميلادي = 1387 هـ . ق . در جده نخست به عنوان يك دانشگاه ملي و خصوصي به سرپرستي ملك فيصل تأسيس گرديد و در سال 88 - 1387 هـ . ق . افتتاح شد ولي بنا به مصوبه شوراي وزيران ، به دانشگاه دولتي تبديل گرديد . زبان آموزشي اين مركزِ فرهنگي ، عربي و انگليسي است . شمار استادان آن 1147 نفر و شمار دانشجويانش 20077 نفر مي باشد .

دانشكده هاي آن عبارتند از :

هنر و علوم انساني ، اقتصاد و علوم اداري ، علوم ، علوم دريايي ، زمين شناسي ، مهندسي ، پزشكي و علوم پزشكي ، تعليم و تربيت و هواشناسي .

دانشگاه نفت و معدن ملك فهد

اين دانشگاه در سال 1975 ميلادي = 1395 هـ . ق . تأسيس گرديد . در ابتدا با عنوان « دانشكده » به آموزش دانشجويان مي پرداخت ولي پس از مدتي ، به دانشگاه تبديل شد . زبان آموزشي اين مركز فني صنعتي ، عربي و انگليسي است . اين دانشگاه متشكل از پنج دانشكده ؛ دانشكده هاي علوم ،

53

مهندسي تطبيقي ، مديريت ، صنايع و محيط زيست مي باشد .

شمار استادان اين دانشگاه 698 نفر و دانشجويان آن 5500 نفر هستند .

دانشگاه ملك فيصل

اين دانشگاه در سال 1975 ميلادي = 1395 هـ . ق . در دمام تأسيس گرديد . شعبه اي نيز در شهر احساء دارد . زبان آموزشي اين مركز عربي و انگليسي است . تعداد استادان آن 519 نفر است و شمار دانشجويانش به 4759 نفر مي رسد .

دانشكده هاي دانشگاه ملك فيصل به شرح زير است :

كشاورزي و صنايع غذايي ( الاحساء ) ، معماري و نقشه كشي ( دمام ) ، تعليم و تربيت ( الاحساء ) ، پزشكي و علوم پزشكي ( دمام ) ، دامپزشكي و مديريت و نقشه كشي ( الاحساء ) .

دانشگاه اسلامي امام محمد بن سعود

اين دانشگاه در سال 1953 تأسيس گرديد . زبان آموزشي در اين
مركزِ فرهنگي ـ مذهبي ، عربي است . نام و تعداد دانشكده هاي آن
چنين است :

شريعت ، تبليغ و اصول دين ، علوم اجتماعي ، شريعت و اصول
دين ( قصيم ) ، عربي و علوم اجتماعي ( قصيم ) ، شريعت و اصول
دين ( در جنوب ) ، عربي و علوم اجتماعي ( در جنوب ) ، عربي و
مطالعات اسلامي ( الاحساء ) ، انجمن تعليم عربي ، مركز مطالعه ويژه
دختران .

استادان آن به 1236 نفر و تعداد دانشجويان آن به 13613 نفر مي رسد .

54

دانشگاه اسلامي مدينه منوره

اين دانشگاه در سال 1961 ميلادي = 1381 هـ . ق . تأسيس گرديد . زبان آموزشي در اين مركز فرهنگي ، فقط عربي است . استادان آن 374 نفر و دانشجويان آن 2449 نفر مي باشند . دانشكده هاي آن ؛ دانشكده شريعت ، زبان و ادبيات عربي ، تبليغ و اصول دين ، مطالعات قرآني ، مطالعات اسلامي ، و حديث است . بيشتر دانشجويان اين دانشگاه را جوانان مسلمان كشورهاي مختلف تشكيل مي دهند كه پس از تحصيل به تبليغ آيين وهابيت و سياست هاي عربستان در خارج از كشور مي پردازند .

دانشگاه ام القري

اين دانشگاه در سال 1975 ميلادي = 1395 هـ . ق . در مكه مكرمه تأسيس گرديد و داراي هفت دانشكده به نامهاي دانشكده شريعت ، مطالعات اسلامي ، تعليم و تربيت ، مهندسي و علوم تابعه ، انجمن زبان عربي ، تبليغ و اصول دين ، زبان و ادبيات انگليسي ، و علوم اجتماعي است .

دانشگاه ملك خالد

اين دانشگاه كه در سال 2000 ميلادي = 1421 هـ . ق . در منطقه عسير تأسيس شد ، نوپا بوده و از امكانات خوبي بهره مند است .

لازم به يادآوري است در بيشتر دانشگاههاي اين كشور ، مراكزي براي آموزش زبان عربي براي خارجيان ، همچنين كتابخانه هايي مجهز به پيش رفته ترين وسايل جهت استفاده از كتب و منابع و لوازم آزمايشگاهي جهت پژوهشهاي علمي وجود دارد .

با توجه به توسعه مراكز تحصيلات عالي براي پسران و دختران ، هم

55

اكنون بيش از 000/170 دانشجوي دختر و پسر در آن كشور به تحصيل اشتغال دارند . ^{( 1 )}

افزون بر دانشجويان داخل ، بيش از هشت هزار نفر براي تحصيل به كشورهاي خارجي اعزام شده اند . ^{( 2 )}

گفتني است در عربستان كنكور وجود ندارد و مُعدّل دبيرستان ، ملاك پذيرش قرار مي گيرد ؛ تحصيل در دانشگاههاي عربستان رايگان است ؛ و ماهيانه مبلغي نيز به عنوان كمك هزينه به دانشجويان پرداخت مي شود و براي اسكان استادان و دانشجويان ، شهركهايي مجهز به بيمارستان و امكانات ويژه ديگر ايجاد شده است .

3 . كتاب

در سال هاي اخير بر اثر جلب و جذب متفكّران و اهل قلم كشورهاي اسلامي و نشر آثار آنان ، فرهنگِ تدوين و نشر كتاب در عربستان سعودي ، تحول زيادي يافته است ؛ عناوين و كيفيت كتاب هاي نشر يافته به خوبي نشانگر تحوّل مطبوعاتي و فرهنگي اين ديار است .

جهت گيري كلّيِ آثار منتشره ديني ؛ اعم از تحقيق متون ، تصحيح
آثار كهن و تك نگاريهاي موضوعي ، بيشتر بر محور نشر انديشه سلفي گري و وهابيت و ردّ مخالفان آنان دور مي زند ؛ تحقيق و نشر
آثاري مانند كتاب « التوحيد » ابن خزيمه ، « العظمه » ابوالشيخ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دليل المملكة العربية السعودية ، ص80 .

2 ـ الاصاله و المعاصره ، فارسي ص389 . براي تفصيل بيشتر به البعثات الخارجيه للمملكة العربيه السعوديه ، نوشته صادق علي حجازي مراجعه شود .

56

نگارش آثاري مانند « صفات الله بين الاثبات و التأويل » و « رؤية الله » كه از
آثار نشر يافته دانشگاه امّ القري است و نيز « البيان لخطأ بعض الكتاب » حوار هادي و كتاب « مع مجد الغزالي » و . . . نمونه هاي روشن اين مدعاست .

در كنار اين نوع كتب ، برخي از آثار مهم تاريخي ، رجالي و تفسيري نيز نشر يافته است .

شكل ظاهري كتابها نيز اخيراً جالب و چشم نواز گرديده ، گويا اين ساخت و پرداخت زيبا ، از كشور لبنان اقتباس شده است .

مراكز نشر و فروش كتاب نيز گسترش زيادي يافته است . مهمترين و بزرگترين مؤسسه انتشاراتي عربستان « التهامه » است . مؤسسات مهم ديگر آن عبارتند از : مؤسسه انتشاراتي « البلاد » در جده ، مؤسسه « چاپ مدينه » ، مؤسسه « مكه مكرمه » ، و مؤسسه « اليمامه » در رياض .

به گفته دكتر عبدالله المسند رئيس نمايشگاه كتاب عربستان در تهران ، شمارگان معمول نشر كتاب در عربستان بين 5000 تا 10000 نسخه است . ^{( 1 )}

4 . كتابخانه ها

تعداد كتابخانه هاي عمومي عربستان در سال 1410 به 60 عدد افزايش يافت و در حال حاضر بيش از يك ميليون جلد كتاب در اين كتابخانه ها موجود است . مهمترين كتابخانه هاي عربستان عبارتند از :

1 ـ كتابخانه شوراي انگليس : در سال 1970 تأسيس شد و داراي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روزنامه جام جم ، سه شنبه 9 مهر 1381 ، سال سوم شماره 693 ، ص7 .

57

9000 جلد كتاب و 59 مجله دوره اي است .

2 ـ كتابخانه فرهنگي .

3 ـ كتابخانه انجمن اداره عمومي : در سال 1962 تأسيس گرديد و داراي 050/770/1 جلد كتاب عربي و انگليسي ، 669 مجله دوره اي و 951 نشريه دولتي است .

4 ـ كتابخانه دانشگاه اسلامي : در مدينه منوره ، در سال 1961 تأسيس شد و داراي 000/334 جلد كتاب ، 26000 MSS ، 897 پايان نامه ، اسلايد و ميكروفيلم است .

5 ـ كتابخانه عمومي ملك عبدالعزيز : در سال 1985 تأسيس شد و داراي 068/139 جلد كتاب [ عربي ] 293/22 جلد كتاب [ اساساً انگليسي ] 872 مجله ادواري [ عربي و غير عربي ] و داراي مجموعه اي از كتب تاريخي و كتب كمياب مرجع مي باشد .

6 ـ كتابخانه دانشگاه ملك سعود : اين كتابخانه داراي 1 ميليون جلد كتاب ، 3000 نشريه ادواري ، 86000 نشريه دولتي و تعداد زيادي كتب خطي كمياب و مرجع است . و يك واحد مركزي با 14 واحد فرعي دارد كه سه واحد آن مخصوص دانشجويان دختر است . استفاده عموم از آن ، به شرط ارائه معرفي نامه آزاد مي باشد . در اين كتابخانه تعدادي كتب ايراني نيز موجود است كه اكثراً كتب شعر عمر خيام ، رودكي ، سعدي و حافظ مي باشد .

7 ـ كتابخانه الحرم [ مكه ] با 6000 جلد كتاب .

8 ـ كتابخانه مدرسة الحديث [ مكه ] .

9 ـ كتابخانه اوقاف مدينه : كتابخانه عارف حكمت 6000 جلد كتاب ،

58

وكتابخانه محموديه 2000 قرآن .

10 ـ كتابخانه ملي [ ملك فيصل ] : در سال 1968 تأسيس شد و داراي 000/37 جلد كتاب به زبان عربي ، انگليسي و فرانسه است .

11 ـ كتابخانه ملي ملك فهد : عمليات ساختمان سازي اين كتابخانه در سال 1406هـ . ق . آغاز و با صرف مبلغ 8 ميليون ريال سعودي در سال 1409هـ . ق . به پايان رسيد . مساحت كتابخانه ياد شده 58 هزار متر مربع است كه شامل 30 هزار متر مربع پارك و فضاي سبز و 28 هزار متر مربع بناي سه طبقه مي باشد .

اين كتابخانه در حال حاضر داراي تعداد 30 هزار مدرك و سند درباره تاريخ و توسعه كشور است و تا پايان محرم 1412هـ . ق . نيز تعداد 332/275 سند در مخزن اطلاعات در بخشهاي اطلاعات عمومي ، كتابهاي مرجع الف و ب ، موجود بوده است . همچنين اين كتابخانه داراي 21064 نسخه اصلي مدارك و 2500 تصوير مدارك مي باشد كه در مناطق مختلف كشور نگهداري مي شود . در اين كتابخانه سكه هاي ضرب شده در دوران امويان ، عباسيان ، اشكانيان ، سامانيان ، غزنويان ، آل بويه ، فاطميان ، سلجوقيان ، ايوبيان ، ايلخانيان ، مملوكيان عثماني و همچنين سكه هاي برنزي مربوط به دوران قبل از اسلام ساسانيان و بيزانسي نيز وجود دارد .

گفتني است اين كتابخانه مجهز به سالن مدارك ، سالن كتب خطي و كمياب ، سالن سمعي و بصري ، سالن مركز اطلاعات و بخش جداگانه زنان مي باشد .

59

12 ـ كتابخانه دانشگاه امام محمد بن سعود

13 ـ كتابخانه سرويس اطلاعاتي سازمان ايالات متحده [ جده ] : داراي 2000 جلد كتاب و 65 نشريه ادواري است .

14 ـ مركز اطلاعات سازمان استانداري عربستان سعودي ^{( 1 )}

15 - كتابخانه مسجد نبوي

5 . مطبوعات

در كشور عربستان ، مطبوعات زير نظر دولت است . سياست كلي تبليغاتي عربستان را شوراي عالي تبليغات اين كشور تدوين مي كند . در اكثر مطبوعات ، تبليغ مسايل ديني در درجه اول قرار دارد و در مسايل سياسي اغلب نويسندگان ، به وسيله دولت تغذيه مي شوند و خط مشي خود را از دولت مي گيرند . بدين رو اگر چه مقررات سانسور و مميزي مكتوبي براي مطبوعات وجود ندارد ، اما سردبيران و نويسندگان نه تنها از نشر مطالب انتقادي خودداري مي كنند ؛ بلكه خط فكري و مشي سياسي دولت را تبليغ مي كنند .

در ميان مجلات ، نشر مجله « البحوث الفقهيه » كه مباحث بسيار نو و مورد ابتلاي جهان اسلام را طرح مي كند جالب توجه است ، اگر چه اين مجموعه حاصل رايزني و همكاري فقيهان و عالمان كشورهاي اسلامي و نتيجه جلسات كنفرانس « المجمع الفقهي الاسلامي » است ولي نشر آن در اين كشور مي تواند به تلطيف فضاي انديشه كشور ياري رساند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان ، سادات عظيمي ، ص47 - 48 . با اندكي تصرف و تلخيص .

60

زمينه هاي تحقيق در مسائل فقهي را بگستراند .

تا سال 2001 ميلادي = 1422 هـ . ق . روزنامه نگاران سعودي از حق داشتن انجمن صنفي محروم بودند ولي بر اساس قانون جديدِ مؤسسات مطبوعاتي ، آنان اجازه يافته اند تا اتحاديه صنفي تأسيس كنند .

روزنامه هاي عربي زبان عربستان عبارتند از : الجزيره ، الرياض ، المدينة المنوره ، عكاظ ، اليوم ، البلاد ، الندوه ، المسائيه ، الشرق الاوسط و الحيات . روزنامه جديد التأسيس الوطن در مقايسه با ساير روزنامه هااز آزادي بيشتري برخوردار است .

گفتني است الشرق الاوسط و الحيات با سرمايه عربستان در لندن چاپ مي شوند . اين دو روزنامه وابسته به مركز مطالعات و بازاريابي سعودي است كه در حال حاضر رياست عاليه آن در اختيار احمد بن سلمان بن عبدالعزيز فرزند امير منطقه رياض مي باشد .

روزنامه هاي انگليسي زبان عربستان عبارتند از : عرب نيوز ، سعودي گازت ، رياض ديلي و سعودي ريويو .

عناوين مجلات هفتگي كه به زبانهاي عربي و انگليسي چاپ مي شوند عبارتند از :

مجلات عربي : الدعوه ، المجتمع ، المسلمون ، اليمامه ، اقرأ ، الشرق ، اخبار العالم الاسلامي و مجله هاي الوسط و المجله كه در لندن چاپ مي شوند .

مجلات انگليسي : News From Saudi Arabia ، Arabian Sun ، Saudi Business ، Saudi Arabia Business Week ، Saudi EconomicSurvey .

61

6 . خبرگزاري هاي داخلي و خارجي

در عربستان سعودي دو خبرگزاري داخلي وجود دارد كه زير نظر خاندان آل سعود اداره مي شوند :

1 . خبرگزاري « واس » كه مخفف وكالة الانباء السعوديه مي باشد و حرف اختصاري آن به انگليسي « S . P . A » است . اين خبرگزاري در سال 1970 ميلادي = 1390 هـ . ق . تأسيس گرديد .

2 . خبرگزاري اسلامي ] IPA [ . افزون بر آن دو خبرگزاري داخلي ، در اين كشور دو خبرگزاري خارجي رويتر و آسوشيتدپرس نيز فعال مي باشند .

7 . راديو و تلويزيون ( صدا و سيما )

پيشينه راديو در عربستان به سال 1932 ميلادي = 1351 هـ . ق . برمي گردد . در اين تاريخ به فرمان ملك عبدالعزيز راديويي اختصاصي در اين كشور ايجاد گرديد . در سال 1948 ميلادي = 1367 هـ . ق . نخستين راديوي عمومي در جده آغاز به كار كرد . در سال 1964 ميلادي = 1384 هـ . ق . شبكه راديو سراسري رياض و راديوي « نداي اسلام » در مكه راه اندازي شد .

امروزه جز راديو سراسري رياض ، و كانال دوم اين راديو ، راديو قرآن نيز از رياض پخش مي شود .

راديو عربستان زير نظر وزارت تبليغات قرار دارد و داراي برنامه هاي درون مرزي و برون مرزي مختلفي است ؛ برنامه هاي درون مرزي ، به

62

زبانهاي عربي و انگليسي پخش مي شود و داراي فرستنده هاي راديويي
در شهرهاي جده ، رياض ، دمام و ابها است .

برنامه هاي برون مرزي عربستان به زبانهاي بنگالي ، انگليسي ، فارسي ، فرانسوي ، اندونزيايي ، سوماليايي ، سواحلي ، تركستاني ، تركي و اردو مي باشد .

راديوي ديگر عربستان « راديو آرامكو » است ؛ ايستگاه اين راديو در ظهران است و برنامه هاي آن به زبان انگليسي و براي استفاده كارمندان شركت آرامكو پخش مي شود .

تلويزيون عربستان در سال 1385هـ . ق . 1965 ميلادي تأسيس
گرديد و نخستين برنامه تلويزيوني خود را از دو ايستگاه رياض و جده پخش نمود . اكنون ايستگاه مركزي آن در رياض است ولي ساختمان
بسيار مهمي در جده در دست ساخت دارد و در شهرهاي رياض ، جده ، مدينه ، دمام ، قصيم ، و ابها داراي ايستگاه مي باشد . برنامه هاي اين تلويزيون در كانال يك به زبان عربي و در كانال دوم به زبان انگليسي پخش مي شود .

كانال تلويزيوني ديگر عربستان ، كانال ظهران [ آرامكو ] است كه برنامه هاي خود را به زبان انگليسي پخش مي كند .

راديو و تلويزيون در عربستان دولتي است و خط مشي و سياستهاي دولت را تبليغ و ترويج مي كند .

گفتني است از سال 1990 ميلادي = 1411 هـ . ق . تلويزيون سعودي براي فرستادن امواج خود ، ماهواره را به خدمت گرفته است .

63

8 . جوانان ، هنر و ورزش

براي رسيدگي به امور مختلف جوانان ، به فرمان ملك فهد
در سال 1969م تشكيلاتي به نام « الرئاسة العامة لرعاية الشباب
= رياست كل امور جوانان » به وجود آمد . اين تشكيلات ،
براي جذب جوانان ، مراكزي با عنوان « خانه جوانان » راه اندازي
نمود .

بر اساس فرمان ديگري در سال 1392هـ . 1972م « جمعية
الفنون العربية السعودية = انجمن هنرهاي عربي سعودي » تأسيس شد . اين جمعيت كه در سال 1398هـ . ق . نامش به « جمعية العربية السعودية للثقافة و الفنون = انجمن فرهنگ و هنر عربي سعودي »
تغيير يافت ، در امور ادبي ، هنرهاي نمايشي ، موسيقي ، اعلام و مطبوعات
فعاليت مي كند .

عربستان براي انجام فعاليتها و برگزاري مسابقات ورزشي ، دوازده شهر ورزشي ايجاد كرده است كه بزرگترين آن در شمال شرقي رياض ، مساحتي بالغ بر /000/500 متر مربع دارد و سه شهر ورزشي ديگر نيز در دست احداث است .

ورزشكاران اين كشور در بيست رشته ورزشي فعاليت دارند
و در برخي از رشته ها در سطح آسيا و جهان صاحب مدال
هستند .

64

اوضاع اقتصادي

1 . سيستم اقتصادي

اقتصاد عربستان بر محور نفت و فرآورده هاي آن بنا شده است ؛ پس از نفت ، مسافرت گسترده حجاج به آن كشور و درآمد حاصله از برگزاري مراسم حج و بازار پر فروش كالا در آن ايام ، نقش مهمي در اقتصاد اين كشور ايفا مي كند . البته در سال هاي اخير توسعه بخش صنعت ، كشاورزي و معدن و افزايش سهم آنها در سيستم اقتصادي ، مورد توجه بسيار قرار گرفته است .

عربستان از سرمايه گذاري خارجي استقبال نموده و تسهيلات زيادي در اختيار سرمايه گذاران قرار داده است . از سوي ديگر اين كشور به دلايل اقتصادي و تبليغاتي ، به سرمايه گذاري در خارج از كشور نيز پرداخته است . شركت معروف « البركه » در 32 كشور جهان از جمله جمهوري هاي شوروي سابق سرمايه گذاري و در كشورهايي چون هند ، پاكستان ، بحرين و نيجريه ، بانك تأسيس نموده است . ^{( 1 )}

اين كشور بر اساس نظام اقتصاديِ آزاد ، سياست اقتصادي و تجاري خود را بنيان نهاده است .

2 . برنامه توسعه اقتصادي

عربستان در پرتو درآمدهاي نفت ، صنعت توريسم و گسترش صنايع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان ، فخري ، ص104 .

65

پتروشيمي به كشوري ثروتمند بدل شده است .

اگر چه در نيمه دوم دهه 1950 ميلادي = 1369 هـ . ق . اين كشور با بحران اقتصادي مواجه گرديد ولي از سال 1970 تا 2000 ميلادي ، شش برنامه توسعه اقتصادي پنج ساله را به اجرا در آورد و اكنون نيز در حال اجراي هفتمين برنامه اقتصادي خود مي باشد . ( 2005-2000 )

در دو ساله نخست برنامه اول اقتصادي ( 75-1970 ) توليد نفت از 8/3 ميليون بشكه در روز به 1/7 ميليون بشكه در روز افزايش يافت و در سالهاي بعد با بالا رفتن قيمت جهاني نفت ، سهم نفت در اقتصاد اين كشور به 86% افزايش يافت و در پرتو آن بخش هاي ديگر اقتصادي نيز رشد قابل ملاحظه اي يافت .

در برنامه اقتصادي دوّم ( 80 - 1975ميلادي ) دولت با پيش بيني هزينه اي معادل 142 ميليارد دلار ، ارتقاي سطح زندگي و رشد بيشتر توليد ناخالص داخلي براي كاهش وابستگي به درآمد نفت را مورد توجه قرار داد .

در برنامه سوم ( 85-1980ميلادي ) با برآورد هزينه عمراني معادل 783 ميليارد ريال سعودي بدون احتساب كمك هاي خارجي و هزينه هاي نظامي و 1300 ميليارد با احتساب آن به تأمين اهداف امنيت اجتماعي و دفاعي ، توسعه منابع نيروي انساني و توسعه بخش كشاورزي پرداخت .

در برنامه چهارم ( 90-1985 ميلادي ) به دليل كاهش قيمت نفت و افزايش هزينه هاي نظامي با تأكيد بر صرفه جويي و اجراي طرح هاي كوچك ، دولت با هزينه اي معادل 1000 ميليارد ريال سعودي برنامه توسعه را اجرا نمود .

66

در برنامه پنجم ( 95-1990 ميلادي ) جلوگيري از مهاجرت به شهرها ، گسترش روابط خارجي ، حمايت از بخش خصوصي و تنوع درآمدها از اهداف اصلي به شمار آمد . افزايش كارخانه ها به 2400 واحد و سرمايه گذاري 2/17 ميليارد دلار در بخش صنايع ، از نتايج برنامه پنجم بود . در اين برنامه ، بودجه كشور به ترتيب به امور دفاعي ، آموزش ، بهداشت ، حمل و نقل ، آب ، برق ، كشاورزي و امور عمومي اختصاص يافت . ^{( 1 )}

در طي برنامه ششم ( 2000 - 1995 ميلادي ) بر اثر بالا رفتن قيمت نفت و افزايش درآمد ، اين كشور از رونق اقتصادي مناسبي بهره مند شد .

در برنامه هفتم ( 2005-2000 ) كه هم اكنون در حال اجراست ، خصوصي سازي ، كاهش يارانه ، جايگزيني نيروي كار داخلي ، افزايش توليد آب شيرين ، توسعه مخابرات ، افزايش حجاج تا مرز 2 ميليون نفر مورد توجه قرار گرفته است .

3 . بخش هاي مختلف اقتصادي

اقتصاد عربستان داراي بخشهاي مختلفي است كه به برخي از مهمترين آنها اشاره مي شود :

الف : كشاورزي

علي رغم كمبود زمينهاي قابل كشت و آب و بارندگي ، عربستان با صرف بودجه فراوان در مورد كشاورزي ، گام هاي مهمي برداشته است . دولت با توسعه راه هاي روستايي ، پرداخت 50% قيمت ماشين هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان ، فخري ، ص83 .

67

كشاورزي ، پرداخت وام هاي كلان بالغ بر 6/7 ميليارد دلار و ارائه
كمك هاي بلاعوض بالغ بر 3 ميليارد دلار به كشاورزان و اختصاص 4/8 ميليارد ريال به عنوان سوبسيد و يارانه توليد و خريد گندم و جو از آنان به قيمت هاي بالا ، زمين هاي كشاورزي تحت كشت از 600 هكتار را به 7/1 ميليون هكتار در سال 1995 افزايش داده است .

در زمينه گندم در سال 1985 به خودكفايي رسيده ، و در سال 1992
با توليد 4 ميليون تن ، مازاد گندم خويش را به كشورهاي ديگر
صادر نموده است . اين توليد اگر چه در سال هاي بعد به دلايل اقتصادي كاهش يافت ولي در سال 2000 ميلادي = 1421 هـ . ق . ميزان آن ، 8/2 ميليون تن بوده است .

توليد ميوه و سبزيجات ، گوجه فرنگي ، انگور و خرما نيز به گونه اي افزايش يافته است كه برخي از آنها صادرات نيز داشته است .

دامداري اين كشور نيز پيشرفت زيادي نموده است ؛ افزايش تعداد دام ها ، توليد 698 هزار تن محصولات لبني ، 3500 ميليون عدد تخم مرغ ، 281 ميليون عدد مرغ خوراكي ، 150 هزار تن گوشت قرمز ، و 54 هزار تن ماهي نشانگر رشد اين بخش است .

برابر گزارشهاي موجود ، كارخانجات و صنايع وابسته به كشاورزي همچون كارخانه بسته بندي مرغ ، كنسرو سازي ، روغن زيتون ، آرد و روغن سويا تأسيس شده است ، و تعدادي نيز با صرف هزينه هاي بسيار در دست احداث مي باشد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان ، فخري ، ص105 - 112 .

68

ب : معادن

در سال 1972 ميلادي = 1392 هـ . ق . قانون معدن در عربستان تصويب شد . پس از آن شركتهاي فرانسوي ، انگليسي ، كانادايي و سوئيسي براي كشف معادن به جستجو پرداختند . علاوه بر آنها ، شركتهاي مشتركي نيز پديد آمد و در سالهاي اخير دولت نيز شركت بزرگي در زمينه معادن راه اندازي كرده است .

كشف ذخاير عظيم طلا ، سنگ آهك ، سنگ گچ ، سنگ مرمر ، خاك رس ، نمك ، هيدرواكسيد آلومينيوم ، سنگ آهن ، مس ، سرب ، قلع ، نقره و اورانيوم و بهره برداري از 4500 معدن ، بر درآمد اقتصادي عربستان افزوده است .

ج : انرژي

عربستان با 263 ميليارد بشكه نفت ، 26% از ذخاير نفت جهان ، و 4/33% نفت اوپك را در اختيار دارد . ذخاير گازي اين كشور نيز 2/5 تريليون متر مكعب برآورد شده است . احداث 9 پالايشگاه و توليد حدود هشت ميليون بشكه نفت در روز ( 5/13% توليد نفت جهان ) كه تا پانزده ميليون بشكه قابل افزايش است ، اين كشور را پس از آمريكا و روسيه در درجه سوم قرار داده است . البته گاه با كاهش توليد آن دو ، يا افزايش توليد عربستان ، اين كشور در صدر قرار مي گيرد .

كشف و توليد نفت از همان آغاز ؛ يعني 14 ژوئيه 1933 ميلادي تا كنون جز مدت اندكي در دست مؤسسه مشترك آرامكو است . اين
مؤسسه نفتي از 4 شركت استاندارد اويل كاليفرنيا با 30% سهام ، استاندارد

69

اويل نيوجرسي با 30% ، تكزاكو با 30% و سركني موبيل اويل با 10% سهام
تشكيل شده است . تا سال 2000 اين موسسه نفتي بيش از 60% منطقه نفت و گاز عربستان را اكتشاف نموده است . اين مؤسسه 158/56 كارمند از 50 كشور جهان دارد كه 75% آنها از اهالي عربستان هستند .

اين مؤسسه در سال 1990 ، علاوه بر نفت ، 63/194 ميليون بشكه گاز ، 5/92 ميليون بشكه پروپان ، 3/54 ميليون بشكه بوتان ، 7/46 ميليون بشكه بنزين طبيعي توليد نموده است . با انحلال فعاليتهاي نفتي شركت سمارك ( SMRC ) در سال 1993 ، اكنون آرامكو همه مراحل اكتشاف ، توليد ، پالايش ، توزيع و بازاريابي عربستان را بر عهده گرفته است .

د : صنايع

وزارت صنايع با ايجاد 14 شهر صنعتي به مساحت 92 ميليون متر مربع و بهره برداري از آنها ، به توسعه صنعت همت گماشته است ؛ نخستين گام در بهبود و رشد صنعت ، توسعه پالايشگاه ها و پروژه هاي پتروشيمي بويژه در جده ، جبيل و ينبع بود . سپس صنايع سبك و مصرفي مثل چرم سازي ، مبل سازي و لوازم خانگي مورد توجه قرار گرفت ؛ به گونه اي كه تا سال 1422هـ . ق . بيش از 468/3 كارخانه راه اندازي شده است .

افزون بر آنها ، صنايع آهن و فولاد با همكاري آلمان با ظرفيتي معادل 800 هزار تن اوره و شركت متانول با ظرفيت 600 هزار تن در سال و كارخانه هاي بزرگ سيمان با 14 ميليون تن مشغول به كار هستند .

جذب سرمايه گذاري خصوصي در فرآورده هاي شيميايي ، افزايش كارخانجات شيميايي تا 274 مورد و سرمايه گذاري 54 ميليارد دلاري در

70

آن نشانگر سمت گيري جديد صنعت در عربستان است .

مهم ترين شركت صنعتي عربستان ، شركت صنايع اساسي سعودي ( sabic ) است كه در پتروشيمي ، كود شيميايي ، آهن ، فولاد و
پلاستيك فعاليت دارد . اين شركت با جذب شريك سرمايه گذار خارجي با انعقاد قراردادهاي بسيار بزرگ ، طرح هايي همچون طرح بزرگ توليد پوليستر را به مرحله اجرا در آورده است . ميزان سوددهي اين شركت
در سال 2000 ميلادي ، 2295 ميليون ريال سعودي بوده است . توليدات اين كشور در بازار كشورهاي اروپايي ، آمريكا ، ژاپن و هنگ كنگ
عرضه مي شود .

پس از آن شركتِ صنعتيِ « وطني » ، سمارك ، صافولا ، پترومين و آرامكو بخش اعظم توليدات صنعتي را بر عهده دارند .

اين كشور با تأسيس صندوق « توسعه صنعتي عربستان SIDF » به جلب مشاركت و حمايت از بخش خصوصي پرداخته و با واگذاري وام با شرايط بسيار آسان ، صنايع كوچك را نيز توسعه بخشيده است .

4 . حمل و نقل و ارتباطات

حمل و نقل و ارتباطات ريلي ، جاده اي و هوايي عربستان به شرح ذيل است :

الف : راه آهن

نخستين شبكه راه آهن در سال 1951 ميلادي تأسيس و اكنون حدود 893 كيلومتر امتداد دارد . اين شبكه با جابجايي 5/1 ميليون تن و بيش از

71

000/350 نفر در حمل كالاهاي وارداتي از بندر دمام به رياض و انتقال فرآورده هاي نفتي ، غلات ، سيمان و كود شيميايي به بندر دمام ، براي صدور به خارج از كشور فعاليت چشمگيري دارد .

در برنامه هاي آتي ، احداث شبكه سراسري به مسافت 878/3 كيلومتر با هزينه 22 ميليارد ريال سعودي پيشنهاد شده است .

ب : جاده ها و اتومبيل

عربستان با افزايش و توسعه جاده ها و اتوبان ها بر اساس استانداردهاي پيشرفته ، تا پايان سال 1990 داراي 676/144 كيلومتر جاده گرديد كه 500/45 كيلومتر آن اصلي و 000/96 كيلومتر فرعي مي باشد . در سال 1992 به علت سفر رسمي ملك فهد ، حدود 60 كيلومتر ديگر به جاده سازي افزوده شد .

تا سال 2000 ميلادي 1/5 ميليون دستگاه وسيله نقليه در عربستان به ثبت رسيده است .

ج : فرودگاه ها

عربستان داراي 5 فرودگاه بين المللي شامل فرودگاه بين المللي ظهران ( حومه ظهران ) ، هفوف ( حومه احساء ) ، ملك عبدالعزيز ( اطراف جده ) ، ملك خالد ( نزديك رياض ) ، و ملك فهد ( منطقه شرقيه ) است . علاوه بر اينها 25 فرودگاه داخلي نيز در اين كشور وجود دارد .

شركت هواپيمايي عربستان كه « السعوديه » نام دارد ، در سال 2000 با در اختيار داشتن 106 فروند هواپيماي بوئينگ و ايرباس و 000/25 كادر و 100/1 خلبان وكمك خلبان ، حدود 5/12 ميليون مسافر و 335 ميليون تن

72

كالا را جابجا نموده است .

اين كشور ، براي خريد هواپيماهاي جديد نيز قراردادهايي معادل شش ميليارد دلار با آمريكا منعقد كرده است .

5 . بودجه كشور

بودجه سال 2001 مصوب هيئت دولت كه با افزايش 36 درصدي ، 3/57 ميليارد دلار اعلام گرديد ، ارقام كلان ذيل را در بر مي گيرد :

1 . امور آموزش 300/53 ميليارد ريال سعودي

2 . بهداشت و تأمين اجتماعي 900/21 ميليارد ريال

3 . امور شهرداري ها و سازمان آب رساني 700/8 ميليارد ريال

4 . حمل و نقل و مخابرات 800/5 ميليارد ريال

5 . تجهيزات امور زير بنايي 200/11 ميليارد ريال

6 . منابع اقتصادي 300/6 ميليارد ريال

7 . امور نظامي و انتظامي 636/61 ميليارد ريال

8 . ميزان كمك ها در زمينه فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي 167/9 ميليارد ريال

در اين بودجه ، مجموع درآمد دولت از نفت و توليدات صنعتي ، 215 ميليارد ريال سعودي برابر 3/57 ميليارد دلار برآورد شده است .

6 . توليد ناخالص ملي ، درآمد سرانه و نرخ رشد

در سال 2000 توليد ناخالص ملي اين كشور بالغ بر 4/512 ميليارد ريال بوده ، كه نسبت به سال هاي پيشين 8/8% رشد داشته است .

در سال 1989 ميلادي = 1410 هـ . ق . درآمد سرانه 230/6 دلار بود كه

73

در سال هاي بعد با 9/5% كاهش مواجه گرديد ولي در سال هاي بعد ، اغلب رشد داشته است . اشتغال در عربستان به طور متوسط سالانه 8% افزايش داشته است .

7 . پول عربستان

واحد پول عربستان سعودي ، « ريال » مي باشد ؛ هر ريال عربستان برابر با 100 هلله است . اسكناس هاي رايج اين كشور 10 ، 20 ، 50 ، 100 ، 200 و 500 ريالي مي باشد و سكه هاي رايج آن 10 ، 25 ، 50 هلله و يك ريالي است .

اكنون يك ليره استرلينگ برابر با 846/5 ريال سعودي و يك دلار آمريكا برابر با 745/3 ريال سعودي است .

8 . بانك هاي عربستان

بانك هاي مهم عربستان عبارتند از : 1 . بانك الرياض 2 . بانك
الجزيره 3 . بانك عربي وطني 4 . بانك سرمايه گذاري عربستان 5 .
بانك المتحد 6 . بانك الراجحي ( خصوصي ) 7 . بانك عربستان و آمريكا 8 . بانك عربستان و انگليس 9 . بانك عربستان و هلند 10 . بانك عربستان و فرانسه .

9 . سرمايه گذاري و كمك هاي اقتصادي

عربستان با اختصاص يك ميليارد دينار اسلامي از بنيانگذاران بانك توسعه اسلامي به حساب مي آيد . اين كشور يكي از اعضاي مهم بانك

74

عرب براي توسعه آفريقا نيز هست .

همچنين 898 ميليون دلار به بانك جهاني و 9/44 ميليون دلار به بانك آسيا وام داده و از سال 1974 تا 1988 ميلادي مبلغ 38/5 ميليارد دلار طي 266 فقره وام به 59 كشور مختلف جهان پرداخت نموده است .

در سال 1978 ميلادي = 1398 هـ . ق . عربستان به عنوان دومين كشور وام دهنده معرفي و به عضويت هيئت مديره « صندوق بين المللي پول » در آمد و پس از افزايش سهميه خود در اين صندوق تا مرز 74/1 ميليارد دلار درسال 1981 م = 1401 هـ . ق . حضور اين كشور درهيئت مديره تثبيت شد .

اين كشور با اختصاص 5/2% از توليد ناخالص داخلي براي كمك به توسعه كشورهاي ديگر ، كمك هاي بلاعوض بسياري به دولتهاي خط مقدم جبهه ، سازمان آزاديبخش فلسطين و كشورهاي آسيب ديده از سوانح طبيعي نموده است .

در عين حال 10% سرمايه گذاري عربستان از طريق دريافت وامهاي ميان مدت تأمين شده است . اين كشور در سال 1989 م = 1410 هـ . ق . براي اجراي پروژه نظامي « اليمامه » 317 ميليارد دلار و در سال 1991 ميلادي = 1412 هـ . ق . براي تأمين هزينه لشكركشي آمريكا عليه عراق ، 7 ميليارد دلار استقراض نموده است .

شركت نفتي مشترك آرامكو نيز براي توسعه فعاليتهاي خود 5/1 ميليارد دلار وام چهار ساله و 900 ميليون دلار وام ده ساله دريافت نموده است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان ، فخري ، ص98 - 101 .

75

10 . مبادلات تجاري

مبادلات تجاري و پروژه هاي مشترك عربستان با ديگر كشورهاي جهان به ترتيب ؛ با آمريكا 121 ميليارد ريال سعودي ، ژاپن 16 ميليارد دلار ، چين 700 ميليون دلار ، فرانسه 18/13 ميليارد ريال سعودي و با تركيه 1/1 ميليارد ريال بوده است .

مبادلات تجاري عربستان و ايران تحت تأثير عوامل سياسي ، فراز و نشيب فراواني طي نموده است . صادرات ايران به عربستان در سال 1378 هـ . ش به 9/54 ميليون دلار و واردات آن به 8/46 ميليون دلار افزايش يافته است .

كالاهاي صادراتي ايران به عربستان قالي ، قاليچه پشمي ، پسته ، كيف و كفش ، مصالح ساختماني ، نوشابه هاي غير الكلي و آب معدني ، خاويار ، مواد شوينده ، سنگ هاي ساختماني ، سراميك و كاشي ، سيمان ، انواع ميوه ، مبل ، مصنوعات چوبي ، صنايع آلومينيوم ، اتومبيل و قطعات يدكي بوده است . و كالاهاي وارداتي ايران از عربستان اوره ، بنزين هواپيما ، متانول ، پلي اتيلن ، بوتان مايع ، مواد شيميايي ، كولر گازي ، نخ و الياف پلي استر ، دي اكسيد تيتانيوم مي باشد .

11 . صادرات و واردات

تاسال 1979 م = 1399 هـ . ق . حدود 94% صادرات اين كشور نفت بود ، اما با توسعه صنعت پتروشيمي ، در سال 2000 ميلادي سهم نفت به 67% تقليل يافت و 1/17% صادرات را كالاهاي پتروشيمي و 99/15% بقيه را مواد غذايي ، حيوانات زنده ، مواد كشاورزي و شيميايي تشكيل مي دهد .

76

واردات اين كشور در سال 2000 ميلادي حدود 2/113 ميليارد ريال سعودي كالا شامل 22% مواد غذايي ، 18% مواد شيميايي و بقيه فلزات و مواد متفرقه بوده است .

مهم ترين مشتريان نفت و صادر كنندگان كالا به عربستان ، آمريكا و ژاپن هستند . پس از اين دو كشور ، به ترتيب انگستان ، آلمان ، ايتاليا ، فرانسه ، سوئيس و كره جنوبي صادر كننده كالا به اين كشور هستند .