بخش 6

135

فصل سوم : تشكيلات مذهبي عربستان

137

تشكيلات مذهبي عربستان

1 . نقش دين در عربستان

دين در ميان مردم عربستان نفوذ زيادي داشته ، در اوضاع فرهنگي ، سياسي و اجتماعي آن نقش اساسي ايفا مي كند .

اين كشور بر اساس ظواهر شريعت اسلامي اداره مي شود ؛ قوانيني چون قصاص و تعزيرات نيز در آن اجرا مي شوند . هيچ ديني غير از اسلام پذيرفته نيست و اماكن مذهبي غير اسلامي همچون كليسا ، كنيسه و . . . در آن وجود ندارد . رسانه هاي عمومي ، احكام اسلامي را تبليغ و ترويج نموده ، از نشر و پخش هر گونه سخن و برنامه خلاف شؤون ديني جلوگيري مي شود .

جناح مذهبي و سنت گرايان ، از قدرت و نقش بسيار زيادي در حكومت و جامعه عربستان برخوردار هستند .

اكثر مردم اين كشور از اهل تسنن مي باشند ؛ و كشور بر اساس مذهب وهابيت اداره مي شود ؛ بيشتر مردم نجد پيرو مذهب حنبلي و منطقه حجاز بيشتر مالكي مذهب اند و شايد به همين دليل بود كه آيين محمدبن

138

عبدالوهاب كه بيشتر بر اصول اعتقادات و آراي فقهي حنبلي تكيه مي كرد ، ابتدا در ميان مردم نجد انتشار يافت .

در شهر مدينه منوره و منطقه الشرقيه تعداد نسبتاً قابل توجهي از شيعيان اماميه زندگي مي كنند و در عسير و نجران نيز گروهي از اسماعيليه وجود دارند . بخشي از يمني هاي مقيم عربستان نيز زيدي مذهب هستند .

2 . پيشينه وهابيت

پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) بعد از آن كه بنيان اسلام را نهاد ، با فراخوان مسلمانان به وحدت ، جامعه اسلامي را متحد و يكپارچه ساخت ؛ اما پس از رحلت آن حضرت ، مسائل سياسي ، اعتقادي و فقهي موجب پيدايش مذاهب مختلف اسلامي گرديد . نخست در مورد جانشيني پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دو رأي و انديشه شكل گرفت :

1 . گروهي از بزرگان صحابه همچون ابن عباس ، سلمان ابوذر و مقداد و عده اي از مردم با استناد به واقعه غدير خم و تصريح پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مواضع متعدد ، حضرت علي ( عليه السلام ) را خليفه و جانشين پيامبر مي دانستند . صاحبان اين انديشه ، « شيعه » ناميده شدند .

2 . در برابر ، عده اي به استناد به شوراي سقيفه و بيعت مردم ، آنان كه به حكومت دست يافتند ( ابابكر ، عمر ، عثمان ، امام علي ( عليه السلام ) ) را خليفه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) معرفي نمودند . دارندگان اين رأي « اهل سنت و جماعت » نام گرفتند .

عامل ديگر سياسي كه موجب شكل گيري گروه ديگري به نام « خوارج » شد ، پذيرش حكميت از سوي امام علي ( عليه السلام ) در جنگ با معاويه

139

بود كه خوارج آن را كفر تلقي نمودند . خوشبختانه جريانات مختلف اين گروه در ميان جامعه اسلامي منقرض شدند و تنها اندكي از يكي از معتدل ترين جريانات آن به نام « اباضيه » باقي ماندند . ^{( 1 )}

افزون بر عوامل سياسي فوق ، از نيمه دوم قرن اول هجري مسائلي چون جبر و اختيار ، قضا و قدر ، حادث يا قديم بودن كلام الهي و صفات خداوند مورد بحث و گفتگو واقع شد ؛ در اين گونه مباحث ، شيعيان از سخن و هدايت اهل بيت پيامبر ( عليهم السلام ) پيروي مي نمودند ولي در ميان اهل سنت ، مذاهب كلامي متفاوتي پديد آمد :

ابتدا طرز تفكر عقل مدارانه اي بوجود آمد كه با تأمل و تفكر در مسائل اعتقادي به بحث و اظهار نظر مي پرداختند . دارندگان اين طرز تفكّر بعدها « معتزله » ناميده شدند . در خلال اين مباحثات ، گروه هاي ديگر كلامي مانند جهميه و . . . . نيز به وجود آمدند .

در برابر گفتگوهاي كلامي و روش عقل مدارانه فوق ، عده اي از محدِّثان كه به « اهل حديث » معروف گشتند ، به مخالفت برخاسته ، پرسش را بدعت و هر گونه انديشه و تفكر و بحث كلامي در مورد عقايد را ناروا دانسته ، تنها معيار شناخت حق را « حديث » معرفي نمودند .

در رأس اين محدِّثان مي توان از عثمان بن سعيد دارمي و مهم تر از وي احمد بن حنبل را نام برد كه در رد فرقه هاي كلامي معتزله و جهميه دست به قلم برده ، با تأكيد بر لزوم حديث گرايي و تكيه بر ظاهر متون روايي ، هر گونه تحليل و تأمل عقلاني و خردورزي در احاديث را ممنوع اعلام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با علوم اسلامي ، كلام و عرفان شهيد مطهري ، ص25 .

140

نمودند . اهل حديث به تدريج گستره كار خود را توسعه دادند و در زمينه
فقه نيز بسياري از مردم به احمد بن حنبل گرويدند .

گفتني است در ميان خلفاي عباسي ، تنها مدافع حنبليان ، متوكل عباسي بود كه هدايايي براي احمد بن حنبل فرستاد و با اهل حديث همدلي و همراهي بسيار نمود .

بعدها ابوالحسن اشعري از معتزله جدا شد و مكتب كلامي « اشاعره » را بنيان نهاد . از آن پس اهل حديث به دو گروه تقسيم شدند :

1- حنابله كه همچنان هر گونه مباحثه و گفتگوي كلامي در زمينه اعتقادات را حرام و ناروا مي دانستند .

2- اشعريان كه گفتگوهاي كلامي را جايز مي دانستند بر پيروي از ظواهر روايات در مسايل اعتقادي تأكيد ميورزيدند . ^{( 1 )}

از سوي ديگر در كنار مكتب فقهي حنابله ، سه مكتب فقهي ؛ حنفي مالكي و شافعي نيز پديد آمد . مالك بن انس ، همچون حنابله بحث هاي عقلي در اصول دين را ناروا و ممنوع اعلام نمود ، ولي ابوحنيفه در مكتب فقهي خود با تكيه بر قياس و رأي به استنباط احكام فقهي مي پرداخت . بدين روي مورد شديدترين حملات اهل حديث قرار گرفت .

به تدريج « اشعريان » بويژه با حمايت حاكمان عباسي ، از نظر كلامي بر انديشه هاي ديگر غلبه يافتند و حنبليان به ضعف و سستي گراييدند و كم كم از نظر فقهي نيز طرفداران خود را از دست دادند .

در اواخر قرن چهارم هجري قمري « بربهاري » رييس حنبليان بغداد با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ص56 نيز عدل الهي شهيد مطهري ص10 - 25 .

141

تكيه بر ظواهر آيات و روايات ، بار دگر عقايدي چون استقرار خداوند بر
فراز كرسي و ديده شدن در روز قيامت را زنده ساخت و از نظر فقهي ، زيارت قبور را منع و نوحه گري بر امام حسين ( عليه السلام ) را ناروا خواند . ^{( 1 )}

اظهار چنين مطالبي ، خشم علما و مردم را برانگيخت و موجب صدور اطلاعيه اي از سوي خليفه « الراضي » در نادرستي عقايد و توبيخ ياران او گرديد . برابر نوشته ابن الجوزي از آن پس ، وي در خانه زني پنهان شد و در همانجا مرد و بدون اطلاع مردمان او را در همان مكان غسل دادند و به خاك سپردند . ^{( 2 )}

حنبليان به تدريج از ميان رفتند تا آن كه در اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم « ابن تيميه » و سپس شاگردش « ابن قيم الجوزيه » ، آراء و نظرياتي همسان با بربهاري ابراز داشتند و مجدداً عقايد اهل حديث را با شدت بيشتري احيا كردند . ابن تيميه نيز پس از اعلام نظر خود در مورد صفات خداوند كه در حقيقت جسم بودن خدا را تداعي مي نمود ، با مخالفت سختي از سوي عالمان مسلمان مواجه گرديد و در جلسه اي در حضور علما و پس از شنيدن استدلال ايشان ، حرف خود را پس گرفت و توبه نمود . ولي پس از چندي ، رأي فقهي او كه زيارت را امري ناپسند اعلام كرد ، بار ديگر خشم همگان را برانگيخت و به دليل مخالفت عمومي و شكايت فرقه هاي مختلف اسلامي ، به دستور ملك ناصر به زندان افتاد و در همان جا از دنيا رفت . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الكامل في التاريخ ، ابن اثير ، ج6 ، ص248 .

2 ـ منهاج السنة النبويه ، ج6 ، ص32 .

3 ـ رحله ابن بطوطه ، ج1 ، ص57 .

142

پس از وي بار دگر نهضت سلفي گرايي و رأي و انديشه حنبليان رو به افول گذاشت تا آن كه در قرن دوازدهم هجري محمد بن عبد الوهاب آن افكار را پي گرفت ^{( 1 )} و با امير درعيه محمد بن سعود جد آل سعود پيمان بست و توافق نمود كه محمد بن عبدالوهاب ، رهبري مذهبي و محمد بن سعود جدّ آل سعود ، رهبري سياسي و مديريت حكومت را بر عهده گيرند كه تاريخ آن به تفصيل در فصل دوم ارائه شد .

3 . سازمانهاي مذهبي عربستان

در تشكيلات حكومتي عربستان ، وزارت اوقاف ، شؤون اسلامي ، دعوت و ارشاد ، و سازمانهاي ديگر براي انجام امور مذهبي تأسيس شده و به انجام امور مذهبي مي پردازند .

افزون بر آنها ، سازمانهاي مهم مذهبي اين كشور عبارتند از :

الف . سازمان علماي بزرگ [ هيئت كبار العلما ]

اين سازمان كه به رياست مفتي كل كشور اداره مي شود ، مركب از 21 تن از علماي طراز اول كشور مي باشد . عمده فعاليت اعضاي اين سازمان صدور فتوي است كه نقش مهمي در مسائل مذهبي و سياسي كشور دارد ؛ زيرا در كشور به صورت رسمي از هيچ يك از مذاهب فقهي مشهور اهل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ براي اطلاعات بيشتر از آيين وهابيت رجوع شود به : به الذريعه ، ج10 ، ص235 و 236 و آيين وهابيت ، آيت الله جعفر سبحاني . وهابيت در ترازوي نقد ، علي محمدي آشناني . تحليلي نو بر عقايد وهابيان ، محمد حسين ابراهيمي . فرقه وهابي و پاسخ شبهات آنها ، علامه سيد محمد حسن قزويني . وهابيان ، علي اصغر فقيهي . چهره واقعي وهابيت ، حبيب روحاني و . . .

143

سنت يعني حنبلي ، شافعي ، حنفي ، و مالكي پيروي نمي شود ، بلكه بر
اساس فتاوي همين سازمان بويژه فتواي رييس آن كه معمولا بر اساس مذهب حنبلي است عمل مي شود .

بالاترين مقام مذهبي اين كشور « مفتي كل » است كه به حكم پادشاه منصوب مي گردد ؛ تا چندي قبل « ابن باز » پيرمرد نابيناي سعودي اين مقام را در اختيار داشت كه پس از فوت وي در سال 1999 م = 1420 هـ . ق . شيخ عبدالعزيز آل شيخ توسط ملك فهد به اين سمت منصوب شد .

ب . سازمان رابطة العالم الاسلامي

اين سازمان حدود 40 سال قبل با عضويت نمايندگاني از ساير كشورها تشكيل گرديد . اين تشكيلات از پرقدرت ترين سازمانهاي مذهبي در عربستان محسوب مي شود . بودجه سالانه اين سازمان بالغ بر دويست ميليون ريال سعودي است و در بيشتر كشورهاي جهان شعبه دارد .

وظايف اين سازمان عبارت است از : آموزشهاي اسلامي ، توزيع كتب اسلامي و قرآن ، آموزش زبان عربي ، كمك به مؤسسات اسلامي .

مؤسسات وابسته به اين سازمان : 1 ـ مجمع فقه اسلامي 2 ـ شوراي عالي جهاني مساجد 3 ـ سمينار زيربنايي تربيت اسلامي 4 ـ مجالس قارية المساجد 5 ـ سازمان جوانان اسلامي

اين سازمان طي 10 سال گذشته پول بسيار زيادي صرف ساخت بناهاي اسلامي و ترويج مذهب وهابيت نموده است و دولت نيز در ده سال اخير مبالغ هنگفتي در جهت ترويج اسلام ، نشر و حفظ قرآن ،
مؤسسه ائمه ارشاد و سازمانهاي خيريه ، بيمارستانها و درمانگاهها در

144

خارج از كشور كمك كرده است . همچنين تعداد هزار مسجد در جهان و صدها مركز اسلامي زير نظر اين سازمان مشغول فعاليت مي باشند . افزون بر آن هزينه احداث 20 مركز اسلامي ؛ 1259 باب مسجد ؛ 1069 باب مدرسه ؛ 200 باب مؤسسه مذهبي ؛ 134 دانشگاه ؛ 41 باب درمانگاه ؛ 76 باب بيمارستان ؛ 1 باب انستيتو جهان عرب در پاريس را پرداخت نموده است .

ج ـ سازمان امر به معروف و نهي از منكر

كشور عربستان يك كشور اسلامي و مذهبي است و همواره داراي فرهنگي آميخته به دين و مذهب بوده است ، بدين رو مردم اين كشور در كنار آداب و رسوم قبيله اي ، نسبت به انجام فرايض ديني و آداب و سنن مذهبي پايبندي زيادي دارند .

در عين حال سازمان امر به معروف و نهي از منكر به منظور دعوت مردم براي برگزاري نمازهاي جماعت و جمعه ، نظارت بر رعايت شؤون اسلامي و حجاب بانوان و جلوگيري از فعاليت مراكز غير شرعي تشكيل شده است .

اعضاي اين سازمان نقش پليس منكرات را بر عهده دارند و با گشت زني در خيابان ها ، با موارد غير مشروع برخورد مي كنند .

نهادهاي ديگري كه در عربستان به امور مذهبي مي پردازند ، عبارتند از : اداره تحقيقات علمي و مذهبي و صدور فتاوي و دعوت و ارشاد ؛ جمعيت حفظ قرآن ؛ المجمع الفقهي ؛ رياست عام امور حرم مكي و حرم نبوي ؛ شوراي عالي جهاني مساجد ؛ سازمان رسيدگي به وضع اقليتهاي اسلامي در كشورهاي غير اسلامي .

145

د ـ سازمان هاي وابسته به امور مذهبي

در اين بخش به معرفي چند مركز مهم ديگر كه مي توان آنها را مؤسسات وابسته به امور مذهبي دانست مي پردازيم .

1 . مؤسسه ملي راهنمايي حجاج

در پي فرمان ملك فهد در مورد ايجاد مركز ارائه خدمات رفاهي
براي حجاج در سال 1405هـ . ق . هيئت وزيران قانون تأسيس هيئت راهنمايي حجاج را به تصويب رساند . اين مركز كه در مدينه منوره
تأسيس گرديد ، بعداً به مؤسسه ملي راهنمايان تغيير نام داد . بخش هاي
متنوع اين مركز عبارتند از : استقبال ، اسكان ، نظم ، امور بعثه ها ، گذرنامه نقل و . . .

2 . معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج

اين تشكيلات كه به تصويب هيئت وزيران در سال 1401هـ . ق . براي جمع آوري اطلاعات ، حفظ محيط زيست و ارائه مشاوره فني به شوراي عالي حج تأسيس گرديد ، زير نظر امير نايف بن عبدالعزيز وزير كشور و رييس شوراي عالي حج اداره مي شود ، و داراي بخش هاي عمران و مهندسي ، بهداشت و محيط زيست ، امور اداري و انساني ، اطلاعات و خدمات علمي ، امور تبليغات و امور مالي مي باشد .

3 . مجتمع چاپ قرآن ملك فهد

ساخت اين مجتمع بر اساس فرمان ملك فهد در سال 1403هـ . ق . در

146

مساحتي بالغ بر 000/250 متر مربع آغاز و در سال 1405هـ . ق . افتتاح
گرديد . اين مجتمع كه زير نظر وزارت اوقاف اداره مي شود ، به چاپ متن ، ترجمه و تفسير قرآن ، نشر سيره نبوي و مجموعه آثار ابن تيميه و تكثير نوار قرائت قرآن مي پردازد .

بخش هاي مختلف اين مجمع عبارتند از : دروس قرآني ، ترجمه ، شوراي علمي مصحف ، شوراي ترجمه ، هيئت مشاوران ، بخش تكثير نوار ، سنت و سيره نبوي ، مباحث و دراسات اسلامي .

اين مركز قرآن كريم را در بيست نوع مختلف در اندازه هاي بزرگ ، متوسط و كوچك چاپ مي كند و متوسط توليد ساليانه آن 000/000/10 نسخه است . همچنين اين مركز نوار شش گونه قرائت راتكثير و تفاسيري در سه حجم و ترجمه هايي به زبانهاي زنده دنيا و كتب سيره نبوي و مجموع فتاواي ابن تيميه را به چاپ رسانده است .

افزون بر آن ، اين مركز به برگزاري دوره هاي تجويد نيز مي پردازد .

4 . كارگاه بافت پرده كعبه

مركز نساجي و بافت پوشش كعبه به فرمان ملك عبد العزيز بن عبد الرحمن در سال 1346هـ . ق . ايجاد گرديد . ملك فيصل آن را در سال 1382هـ . ق . تجديد بنا نمود . پس از وي در سال 1397هـ . ق . ساختمانهاي بزرگ و جديدي براي آن احداث و ماشين آلات نساجي آن نوسازي و مدرن گرديد .

هم اكنون اين كارخانه براي هر سال يك پرده از حرير خالص طبيعي مي بافد و با نخ هاي نقره طلا فام تزيين مي كند .

147

5 . حوزه هاي ديني و رهبران مذهبي

بر اساس توافق رهبر مذهبي وهابيت و بزرگ خاندان آل سعود رهبري سياسي در خاندان آل سعود و حاكميت مذهبي بر عهده فرزندان شيخ محمد بن عبدالوهاب مي باشد .

در عربستان ، 30 هزار باب مسجد معمولي و مسجد جامع وجود دارد كه در 535/6 مسجد آن نماز جمعه برگزار مي شود و در 669/23 مسجد آن 90 هزار امام جماعت و مؤذن به انجام وظيفه مشغول هستند .

رهبران مذهبي اين كشور نقش مهمي در كشور دارند . اكنون كشور عربستان به دليل قدرت مالي خود و نيز مراسم سالانه حج ، و ضعف دولتهاي حاكم بر كشورهاي اسلامي ، نفوذ فراواني در ميان مسلمانان دارد و از اين نفوذ به شدت بهره مي برد .

حوزه هاي ديني عربستان ، به تدريج به شكل دانشگاه تكامل يافته است ؛ در اين دانشگاه ها افزون بر دانشجويان داخلي ، دانشجويان خارجي بويژه كشورهاي اسلامي ، با هزينه دولت عربستان ، مقاطع تحصيلي خود را ادامه مي دهند :

الف : دانشگاه اسلامي مدينه منوّره : اين دانشگاه كه در سال
1381 تأسيس شد ، اكنون به منزله يك مركز اسلامي جهاني درآمده
و داراي پنج دانشكده شريعت ، دانشكده تبليغ و اصول دين ،
دانشكده قرآن و مطالعات سياسي ، دانشكده روايات شريفه و مطالعات اسلامي ، و دانشكده زبان عربي است كه هر كدام از 13 بخش تشكيل شده است .

148

ب : دانشگاه ام القراي مكه ؛ اين مركز علمي در سال 1981 تأسيس گرديد . شمار استادان آن 90 نفر و شمار دانشجويان شاغل به تحصيل 000/20 نفر مي باشند . دانشكده هاي آن : دانشكده تعليم و تربيت ، دانشكده مطالعات كتابداري است . تعداد كتابهاي موجود در كتابخانه مركز علمي بالغ بر 000/50 جلد است .

149

منابع و مآخذ

1 ـ قرآن كريم .

2 ـ آشنايي با علوم اسلامي ، كلام و عرفان ، شهيد مطهري ، انتشارات صدرا .

3 ـ الأصالة و المعاصرة ، فؤاد عبدالسلام الفارسي ، شركة المدينة المنورة للطباعة و النشر ، 1412 هـ . ق .

4 ـ الاعلام زركلي ، دارالعلم للملايين ، بيروت ، 1990م .

5 ـ اعيان الشيعه ، محسن امين ، مطبعه ابن زيدون دمشق ، چاپ دوم ، 1944م .

6 ـ بحارالانوار ، علامه مجلسي ، بيروت .

7 ـ البعثات الخارجيه للمملكة العربية السعودية ، صادق علي حجازي ، مطبوعات نادي مكة الثقافي ، چاپ اول ، 1403 هـ . ق .

8 ـ تاريخ البلاد العربية السعوديه ، دكتر منير العجلاني ، دارالشبل للنشر والتوزيع ، رياض ، چاپ دوم ، 1413هـ . ق .

9 ـ تاريخ تحليلي اسلام ، سيد جعفر شهيدي .

11 ـ تاريخ العربية السعوديه من القرن الثامن عشر حتي نهاية القرن العشرين ، اليكسي فاسيليف ، شركة المطبوعات للتوزيع و النشر بيروت لبنان ، چاپ اول ، 1995 م .

150

10 ـ تاريخ المملكة العربية السعوديه ، صلاح الدين مختار ، چاپ بيروت ، دار مكتبة الحياة .

11 ـ جغرافياي تاريخي كشورهاي اسلامي ، وزارت آموزش و پرورش ، تهران ، 1366 .

12 ـ الجغرافيا التاريخيه لشبه الجزيرة العربيه ، في عصور ماقبل التاريخ ، دكتر طلعت احمد محمد عبده ، دانشگاه الازهر « دارالمعرفة الجامعيه » مصر .

13 ـ الجزيرة العربيه في الوثائق البريطانيه ، نجده فتحي صفوه ، دارالساقي ، بيروت ، لبنان چاپ اول ، 1996 م .

14 ـ جزيرة العرب في القرن العشرين ، حافظ وهبه ، چاپ مصر .

15 - حج ، استاد مطهري ، نشر صدرا .

16 ـ دراسات تاريخ الجزيرة العربيه ، تدوين و چاپ جمعي از اساتيد دانشگاه ملك سعود ، 1404هـ . ق ، 1984 .

17 - دليل الفنادق ، معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج ، مكه مكرمه .

18 ـ دليل المملكة العربية السعوديه ، وزارت اعلام عربستان سعودي ، 1996م .

19 ـ الذريعه الي تصانيف الشيعه ، دار الاضواء ، چاپ بيروت .

20 ـ رحله ابن بطوطه ، مؤسسة الرسالة ، بيروت .

21 ـ الرحلة الحجازيه ، محمد لبيب البتنوني ، مكتبه الثقافة الدينيه .

22 ـ شبه جزيرة العرب ، محمود شاكر ، المكتب الاسلامي ، چاپ بيروت ، 1406هـ . ق .

23 ـ الرد علي الاخنائي ، ابن تيميه ، مطبعه سلفيه ، مصر .

24 ـ عدل الهي ، مرتضي مطهري ، انتشارات صدرا ، چاپ دهم .

151

25 ـ عربستان ، محمد فخري ، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني ، ويرايش دوم .

26 ـ عربستان سعودي ، رقيه عظيمي سادات ، تهران ، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه ، چاپ سوم 1380 .

27 ـ فرازهايي از زندگي پيامبراسلام ، جعفر سبحاني ، نشر مشعر ، 1381 .

28 ـ الفهرست ، ابن نديم بغدادي ، چاپ تجدد .

29 - قلب الحجاز ، عاتق بن غيث البلادي ، دارمكه للنشر و التوزيع ،

30 ـ الكامل في التاريخ ، ابن اثير ، دار صادر بيروت .

31 ـ كشف الشبهات ، محمد بن عبدالوهاب ، الرياسة العامه للادارات البحوث العلميه ، رياض .

32 ـ المدن و الاماكن الأثريه في شمال و جنوب الجزيرة العربيه ، احمد حسين شرف الدين ، چاپ رياض ، مطابع الفرزدق التجاريه ، 1404هـ . ق

33 ـ مروج الذهب ، مسعودي ، دارالفكر بيروت ، 1409

34 ـ معجم ادوية الجزيره ، عبدالله بن محمدبن خميس ، چاپ اول ، 1425هـ . ق . رياض مطابع الفرزدق التجاريه .

35 - ملوك العرب ، امين الريحاني ، بيروت 1924 .

36 ـ منهاج السنة النبويه ، ابن تيميه ، جامعه امام محمد بن سعود عربستان .