بخش 1

پيشگفتار

پيشگفتار

اهداف و آرمان هاي بشري و جوامع بشري ، به ميزان بلندي و بزرگي شان به نيرو و قدرت بيش تري نيازمندند . به بيان ديگر تحقق آمال و آرزوها ، تابعي از توان و قدرت فردي و اجتماعي و توزيع و بكارگيري صحيح آن است .

انسانها و جوامع انساني ناتوان يا كم توان ، كارها و تحولات بزرگ را رقم نمي زنند . بي شك "تجميع انسانها و وحدت و يكپارچگي" يكي از شاخص ها و عوامل مؤثر و تعيين كننده قدرت اجتماعي به شمار مي آيد و هر اندازه كه گستره و عيار آن بيشتر باشد ، امكان انجام كارهاي بزرگ تر براي يك جامعه و يك ملت فراهم مي آيد . بي جهت نيست كه اديان الهي كه بلندترين و مقدس ترين اهداف و آرمان هاي فردي و اجتماعي را دنبال مي كنند و با هدف ايجاد تحولات بزرگ و عميق در انسانها و جوامع انساني ظهور كرده اند ، همواره جامعه ديني و مومنان را به ضرورت و لزوم وحدت و اتحاد صفوف فرا خوانده و بر آن تاكيد ورزيده اند . اسلام نيز به

عنوان دين خاتم و خاتم اديان از اين قاعده مستثني نيست . در معارف وحياني ، آيات و روايات بسياري به چشم مي خورد كه ضمن تقديس و تاكيد بر ضرورت وحدت و اتحاد مسلمانان ، به عوامل ايجاد وحدت و آثار آن اشاره كرده و هر فكر و رفتار فردي و گروهي را كه به نحوي به ايجاد اخلال و اختلال در صفوف جامعه اسلامي بيانجامد ، شديداً تخطئه كرده است .

اهميت و جايگاه وحدت و اتحاد مسلمانان به عنوان يكي از سياست هاي راهبردي و استراتژيك اسلام به گونه اي است كه بر بسياري از احكام ديگر حكومت مي كند و حتّي شاخص متقن براي ارزش گذاري معنوي ديگر عبادتهاست . به همين دليل فاصله رتبه حقيقي و معنوي نماز فردي با نماز جماعت به اندازه اي است كه مقايسه اين دو با يكديگر را ناممكن مي سازد . از اين منظر ، "حج" آميزه اي كامل از "وحدت و عبادت" بلكه اوج و نماد مجسم آن است .

ناگفته پيداست در شرايط كنوني كه جهان كفر با تمام قدرت هجمه گسترده و بي رحمانه اي را عليه اسلام و مسلمانان در سراسر جهان برنامه ريزي و اجرا كرده ، "وحدت و اتحاد اسلامي" از اهميت و ضرورتي دو چندان برخوردار است . به همين منظور رهبر معظم انقلاب اسلامي سال نو را سال اتحاد و انسجام اسلامي معرفي كردند و آحاد مختلف مسلمانان را در سراسر جهان به حفظ و تقويت حريم و حرمت وحدت و طرد و تخطئه عوامل جدايي و تفرقه فرا خواندند .

"معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري" ، به همين منظور و در جهت تبيين فراگير و همه سونگر انديشه ها و ديدگاه هاي

حضرت امام ( ره ) و رهبر معظم انقلاب اسلامي ـ آية الله خامنه اي ـ در مقوله وحدت و اتحاد اسلامي بويژه در موسم حج ، به تدوين و انتشار "وحدت و حج در سپهر فكري امام و رهبري" اقدام كرد .

اميد است كه مطالعه دقيق نوشتار حاضر ، مخاطبان را با زواياي پنهان و آشكار اين ضرورت حياتي جهان اسلام آشنا كند و آنها را به استفاده بهينه و مطلوب از ظرفيت هاي ارزشمند و ناشناخته حج براي گسترش و تحكيم اتحاد صفوف مسلمانان توانمند سازد .

فرصت را مغتنم شمرده و در پايان ، ضمن تقدير از تلاش و تكاپوي ارزشمند محقق ارجمند آقاي دكتر حسين اسحاقي ، اعلام مي دارد كه معاونت آموزش و پژوهش بعثه از نقطه نظرات و نقدهاي عالمانه صاحب نظران و نيز آثار ارزشمند آنان در اين زمينه به گرمي استقبال مي كند .

معاونت آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبري

پاييز 1386

پگاه سخن

پگاه سخن

آن روز كه خورشيد نبوت در آسمان كعبه رخ نمود ، كسي باور نداشت كه اين سفير الهي براي بشر خفته درس ها و گفتني هاي بسيار دارد . محمدامين ( صلّي الله عليه وآله ) ، با ره توشه ايمان ، عصمت و صداقت ، طريق هدايت بشر را در پيش گرفت و با سر دادن نداي توحيد ، روح معنويت را در دل تشنگان حقيقت دميد . رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) با درايت خويش سكان رهبري امت اسلامي را در دست گرفت و با شعار « إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ . » ( حجرات : 10 ) تفرقه و پراكندگي ميان مسلمانان را به اتحاد و برادري تبديل كرد . مهاجر و انصار با هم برادر شدند و زنگار كينه جاهليت را از دل زدودند . پيامبر رحمت براي حفظ و پايداري اين برادري ، پيام وحي را به گوش امت رساند كه « وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعًا وَلا تَفَرَّقُوا » . ( آل عمران : 103 )

حال اگر باورها يكي باشد ، آرمان ها يك افق را بنگرد و تعالي ، انگيزه مشترك زيستن گردد ، آن سان كه بايد جمعيت عظيم مسلمان آن گونه باشند ، الفت و يك دلي حاكم قلب هاي بي شمار مي شود . اگر

مردمان به ريسمان محكم ايمان چنگ زنند و بر گرد تفرقه نگردند ، آن سان كه دستور صريح قرآن است ، اتحاد و انسجام پرتوگستر سرزمين هاي اسلام مي شود .

رفع اختلاف ها ، زدودن غبار كينه ها و محكم كردن پيوندها و پيمان ها از گران قدرترين سرفصل هاي آموزه هاي اجتماعي اسلام است . آيين اسلام كه فرهنگ هم دلي ، هم سويي و فريادرسي است ، پيوسته به غم زدايي ، دل جويي و صلح دادن ميان مردمان توصيه مي كند . در اين فرهنگ ، عالمان دين گستر و مصلحان اجتماعي كه فراتر از مرز خودساختن ، به ديگران پرداختن را پيشه خود دارند ، ارزشي افزون تر از عابدان و عارفان به خود پرداخته مي يابند و بدين گونه است كه آشتي دادن ميان دو تن ، از نماز و روزه يك سال پاداشي فراتر مي گيرد . اين سخن امير مهرباني حضرت علي ( عليه السلام ) است كه :

به ريسمان الهي چنگ زنيد و دچار تفرقه نشويد . همانا من از رسول خدا شنيدم كه مي فرمود : آشتي دادن افراد و رفع اختلاف از آنان از نماز و روزه يك سال برتر است همانا هلاك كننده و از بين برنده دين ، ناسازگاري و اختلاف افراد با يكديگر است . ^{( 1 )}

امروزه وحدت اسلامي به مفهوم حقيقي آن ـ كه همه تفاوت هاي طبقاتي ، نژادي ، رنگي و جغرافيايي و غيره را در مي نوردد ـ آرزوي مسلمانان در سرتاسر كره خاكي و نداي قرآن عزيز است و همه غيرتمندان را نهيب مي زند كه در هر كجا هستند براي تحقق اهداف آن بكوشند ؛ از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لايحضره الفقيه ، ج4 ، ص 163 .

طرف ديگر نيز كابوسي است كه خواب خوش استكبار جهاني را پريشان كرده و بر وحشتش مي افزايد ؛ وقتي آرزوي وحدت اسلامي چنين بلايي به سر استكبار مي آورد مي توان حدس زد كه تحقق آن ، چه مشكلاتي برايش ايجاد خواهد كرد .

اگر جهان اسلام از اين سو تا آن سوي اقيانوس ، با آن قدرت و نيروي بالنده و سترگي كه همه اسباب بزرگي و قدرت را در خود دارد ، برخيزد ، مي توان پيش بيني كرد كه آنها ، چه واكنشي نشان خواهند داد . سرزمين جهان اسلام داراي مساحتي بيش از 35 ميليون كيلومتر و جمعيت آن فراتر از يك ميليارد مؤمني است كه مرگ در راه خدا را عين سعادت مي دانند ؛ همچنين بيش از 250 ميليون نفر نيروي كار كارآمد و دستان توانمند دارد و از نظر قدرت نظامي ظاهري نيز ميليون ها نيروي آموزش ديده نظامي و داراي بيش از يك صد بندر استراتژيك بر سواحل درياها و اقيانوس هاي مختلف است و بر بخش عمده منابع نفتي ، مس ، اورانيوم و مانند آن در جهان ، كنترل دارد .

در كنار اين جنبه مادي ، جنبه هاي معنوي عظيمي نيز در اين امت وجود دارد كه در رسالت بزرگ آن ، يعني آيين اسلام نهفته و حاوي كامل ترين پروژه حل مشكلات بشري و پايان بخش تناقض ميان منافع فردي و منافع جامعه اي است كه تمامي ايدئولوژي هاي بشرساخته ، نه تنها در حل آن ناتوان بوده بلكه آن را تشديد نيز كرده اند .

آري ، استكبار جهاني از چنين وحدتي كه خيزش بزرگ اسلامي نويدبخش آن است ، وحشت دارد و بر ما مسلمانان است كه اين بيم و هراس استكبار را همچنان پابرجا و حتي تشديد كنيم و بر حركت در اين

مسير ، پاي فشاريم و عزم خود را براي تحقق اين وحدت بزرگ جزم كنيم ؛ از اين روست كه انقلاب اسلامي ، تحقق وحدت اسلامي را سر لوحه شعارهاي خود قرار داده و با تمام توان براي تحقق آن ، قدم بر مي دارد و موانع و دشواري هاي ساخته و پرداخته استكبار براي ممانعت از تحقق آن را ، از پيش پا بر مي دارد ، همه تهمت ها ، تبليغات زهرآگين و اقدامات مزدوران استكبار جهاني براي برانگيختن اختلاف هاي فرقه اي و تعصب هاي مذهبي و طايفه گرايي و هر آنچه را كه قلم هاي مزدور به منظور انگيزش قوم گرايي ويرانگر و شعارهاي ملي تفرقه انداز و از اين قبيل رواج مي دهند ، به يك سو مي نهد .

بر همين پايه است كه رهبران انقلاب اسلامي ، پيگير اين خط پرشكوه وحدت طلبانه شده با تمام توش و توان خود و در ديدارها ، سخنان ، نوشته ها ، مقالات و موضع گيري هايي كه در محافل فقهي و سياسي به عمل مي آورند و كنفرانس ها و نشست هاي بين المللي كه برگزار مي كنند نيز نهادهاي تخصصي كه پايه گذاري مي كنند ، از آگاهي و درك عميق خود از اسلام بزرگ و آشنايي با ويژگي هاي امت اسلامي و نيز وضعيتي كه اين امت را فرا گرفته و سرانجام توجه جهاني خويش به انسان و اسلام در هر كجا ، الهام مي گيرند .

حملات همه جانبه عليه انقلاب و رهبران آن نيز گوياي كين و نفرت كفر جهاني نسبت به آنان و رسالت بزرگ جهاني است كه اين رهبران همواره آن را نشان داده بر آن تأكيد كرده اند .

ما ـ آشكارا و با روشني تمام ـ بر اين باوريم كه راه حقيقي ما ، همان راه وحدت بزرگ اسلامي است ؛ بنابراين هرگز از فراخواني به اين راه و

لبيك گويي به فراخوان رهبر كبير انقلاب براي تحقق اين هدف بازنخواهيم ايستاد ؛ و افزايش يورش آنان عليه ما ، عزم ما را بيش از پيش جزم مي كند ، شكيبايي ما را بر تحمل آزار و اذيت ، افزون مي گرداند و ايمان ما را به پيروزي حتمي ، راسخ تر مي سازد .

ناگفته نماند هرجا كه رذيلت ها فرصت حضور بيابند ، اختلاف ها و كشمكش ها رخ عيان مي كنند . خودخواهي ، خود برتر بيني ، منفعت پرستي ، آز و كينه و حسد و هرچه در حريم اخلاق نباشد ، سرچشمه نزاع است و فرجامي جز پايمال كردن باورهاي ديني ، سست شدن بنيان هاي اجتماعي و آسيب ديدن ارزش هاي فرهنگي ندارد . اگر انسان ها دل به تسليم و سر به بندگي بسپرند و در پرتو نعمت اسلام حلقه برادري تشكيل دهند ، اختلاف ها رنگ مي بازد و نراع ها مجال ظهور نمي يابد .

سيره گران سنگ امامان معصوم ( عليهم السلام ) در بذل مهروزي و رفتار كريمانه آنان در گذشت و خطاپوشي و همچنين توصيه هاي گسترده اسلام به گشاده رويي و محبت ، حلم و مدارا ، صبر و صلح ، و بدي را با نيكي پاسخ دادن ، همه نشان از نگاه ژرف اسلام به اتحاد و انسجام و پرهيز از اختلاف و نزاع است . قرآن كريم نيز مؤمنان را به دوري از ستيزه و پاسداشت شكيبايي امر كرده و مي فرمايد :

و از خداو پيامبرش اطاعت كنيد و با هم نزاع مكنيد كه سست شويد و مهابت شما از بين برود ، و صبر كنيد كه خدا با شكيبايان است . ( انفال : 46 )

رسول اعظم ( صلّي الله عليه وآله ) نيز در اين باره مي فرمايد :

آدمي آن گاه به حقيقت و كمال ايمان مي رسد كه از مجادله و بحث هاي اختلاف افكن و خصومت آميز بپرهيزد ، هرچند حق با او باشد . ^{( 1 )}

از سوي ديگر ، دشمنان قسم خورده اسلام و پيامبر ، پيوسته به دنبال ايجاد شكاف در صفوف به هم پيوسته مسلمانان بوده و هستند و هر روز بر آتش فتنه هاي تفرقه انگيز ميان مسلمانان ، دامن مي زنند . امروزه با ناكامي آنان در عرصه هاي نظامي و سياسي ، اين توطئه ها چنان افزايش يافته است كه اتحاد و هم بستگي ملي و انسجام اسلامي از ضروري ترين نيازهاي جهان اسلام به شمار مي رود . بنابراين ، مقام معظم رهبري به منظور بيداري و بسيج امت اسلامي ، سال جاري را سال « اتحاد ملي و انجام اسلامي » ناميده است . اين امر ، رسالت همه فرهنگ سازان جهان اسلام را بيش از پيش سنگين كرده و بر سياستگذاران و كارگزاران حج است كه با تدبير و برنامه ريزي دقيق و جامع و استفاده بهينه از قوت ها و فرصت هاي بي بديل موسم حج گام هايي اساسي در تحقق « وحدت ملّي و انسجام اسلامي » بردارند .

بي ترديد ، اتحاد و انسجام اسلامي يكي از موضوع هاي اساسي ، محوري و بسيار مهمي است كه ضرورت آن در هيچ برهه اي از تاريخ اسلام بر هيچ انديشمند دل سوزي پوشيده نبوده است . در آموزه هاي ديني بويژه حج به مسئله وحدت و انسجام اسلامي توجه فراواني شده است ، به گونه اي كه يكي از فرازهاي شكوهمند سيره و سنّت نبوي ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه هدي ( عليهم السلام ) را همين موضوع حياتي تشكيل مي دهد . همچنين يكي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محدث قمي ، سفينة البحار ، ماده مراء .

دغدغه هاي اساسي علماي ديني ، تلاش براي تحقق اين سيره پسنديده است . آثار و انديشه هاي مصلحان ژرف انديش و علماي بيدار شيعه و سنّي همچون شيخ محمد عبده ، كواكبي ، شلتوت ، آيت الله العظمي بروجردي ، سيد جمال الدين اسدآبادي ، اقبال لاهوري و در زمان معاصر ، حضرت امام خميني ( رحمه الله ) در راستاي تقريب مذاهب و وحدت جوامع اسلامي بايد اسوه و الگويي براي تمام مردم مسلمان به ويژه فرهيختگان و دانشمندان اسلامي باشد .

كليات و مسائل اساسي اتحاد و انسجام

اهميت و ضرورت اتحاد و به هم پيوستگي اسلامي

خداوند در قرآن مجيد ، با آياتي چون « وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعًا وَلاتَفَرَّقُوا » ( آل عمران : 103 ) يا « و ان هذه امتكم امة واحده » ( مؤمن : 52 ) اتحاد همه مسلمانان را در سيماي يك امت ، يك دين ، يك راه و يك قبله و هدف مورد تأكيد قرار داده است . بسياري از عبادت هاي واجب اسلام ، عالي ترين مظاهر اتحاد اسلامي را نشان مي دهد . حج با آن همه پويايي و محتواي سازنده ، براي همه مردم است . نمازهاي واجب عموماً به جماعت خوانده مي شود .

اتحاد وانسجام امت چنان محبوب ومطلوب اسلام است كه عبادت را پرمحتوا مي كند و به امت عزت و تعالي مي بخشد . به همين اندازه ، تفرقه گرايي مورد نكوهش قرآن است تا به آنجا كه خداوند ، دامن زدن به اختلاف ها را مايه نزديك شدن مسلمانان به مشركان مي داند : « وَلا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكينَ مِنَ الَّذينَ فَرَّقُوا دينَهُمْ وَكانُوا شِيَعًا . » ( روم : 31 و 32 )

پيامبر گرامي اسلام نيز نسبت به تفرقه و جدايي افتادن ميان مؤمنان هشدار داده است و مسلمانان را يد واحد مي شمارد :

« اَلْمُؤْمِنُون اِخْوةٌ تَتَكافَي دِمائُهُم وَهُمْ يَدٌ عَلَي مَنْ سِواهُمْ . » ^{( 1 )} همچنين رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « مَنْ فَارَقَ جَمَاعَةَ الْمُسلِمينَ فَقَدْ خَلَع رِبْقَةَ الاِْسلامِ مِنْ عُنُقِهِ » ؛ ^{( 2 )} يعني هركس از جماعت مسلمانان فاصله بگيرد ، ريسمان اسلام از گردن او برداشته مي شود .

بسياري از علماي بزرگ تشيع و تسنن در راستاي ايجاد وحدت و هم دلي ، تلاش هاي پي گيري كرده اند كه از اين ميان ، به بزرگاني همچون آيت الله بروجردي ، علامه اميني ، شيخ محمدتقي قمي ، محمدحسين كاشف الغطا ، استاد محمدجواد مغنيه ، آيت الله ناييني ، سيد هبة الدين شهرستاني و امام خميني ( رحمه الله ) از علماي تشيع و علامه شيخ عبدالمجيد سليم ، علامه شيخ محمد شلتوت ، محمد ابوزهره ، محمد فريد وجدي ، حسنين محمد مخلوق ، عبدالمتعال صعيدي ، محمد محمد المدني ، شيخ مراغي و دكتر احمد امين از علماي اهل سنت مي توان اشاره كرد . علامه شرف الدين همه چيز را در پرتو لواي وحدت مي بيند و مي نويسد :

اسباب عمران و تكامل به وجود نمي آيد و روح تمدن و سعادت پديدار نمي شود و گردن ما از يوغ بردگي آزاد نمي شود ، مگر اينكه اتفاق كلمه داشته ، دل ها به هم نزديك و عزم ها منسجم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ملامحسن فيض كاشاني ، وافي ، اصفهان ، مكتبة الامام اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) ، 1406هـ . ق ، ج9 ، ص18 .

2 . محمد بن علي ابن بابويه ( صدوق ) ، امالي ، تهران ، مؤسسه البعثه ، 1417هـ . ق ، ص297 .