بخش 3

50

الف: عوامل استجابت دعا

1 ـ طهارت

2 ـ وقت مخصوص (در بند ج توضيح داده مي‌شود)

3 ـ حالات مخصوص (موقع گريه و رقت قلب)

4 ـ نماز قبل از دعا

5 ـ گريه و تضرع

ب: شرايط دعا كردن

ـ خضوع

ـ اميدواري

ـ شناخت خداوند

ـ اعتقاد به قدرت و علم خداوند

ـ اذن پروردگار

ـ دعاي خير كردن

ـ قطع اميد از غير خدا

ـ ستم نكردن به مال و آبروي ديگران

ـ عمل به وظيفه

ـ حضور قلب در دعا

ـ ستايش خداوند قبل از دعا

51

ـ ذكر اسامي مناسب خدا يا غفّار (براي آمرزش گناه) يا رزّاق (درخواست روزي) يا قهّار (براي غلبه بر دشمن) و...

ـ يادآوري نعمت هاي خوب خدا

ـ دعا درنهان

ـ اصرار بر دعا

ـ در نظر گرفتن عموم مردم

ـ دعاي دسته جمعي

ايام و زمان براي دعاهاي خاص

ـ شب و روز جمعه: براي توبه و طلب آمرزش

ـ آخر شب تا طلوع فجر، توبه و آمرزش

ـ بين الطلوعين: درخواست روزي

ـ سه شب قدر و 23 رمضان و شب هاي احيا (شب اول رجب، نيمه شعبان، شب عيد فطر، شب عيد قربان) براي جميع خواسته‌ها و عاقبت بخيري و آمرزش و درخواست تقدير نيكو

ـ وقت ظهر: وقت زوال، درهاي آسمان و بهشت باز است و حوائج بزرگ برآورده مي‌شود.

52

ـ طلوع فجر تا طلوع آفتاب: هر كه در اين موقع نماز بخواند و هر درخواستي كند مستجاب مي‌شود.

ـ روز عرفه: آمرزش گناه

ـ در حالتهاي خوش، موقع گريه و رقت قلب

ـ رفتن در مكان‌هاي دعا، مكان‌هاي شريف (زير گنبد امام حسين ( عليه السلام ) ، صحراي عرفات).1

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تمام مباحث اين فصل از كتاب المراقبات، آيت الله ميرزا جواد ملكي تبريزي گرفته شده است.

52

ـ طلوع فجر تا طلوع آفتاب: هر كه در اين موقع نماز بخواند و هر درخواستي كند مستجاب مي‌شود.

ـ روز عرفه: آمرزش گناه

ـ در حالتهاي خوش، موقع گريه و رقت قلب

ـ رفتن در مكان‌هاي دعا، مكان‌هاي شريف (زير گنبد امام حسين ( عليه السلام ) ، صحراي عرفات).1

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تمام مباحث اين فصل از كتاب المراقبات، آيت الله ميرزا جواد ملكي تبريزي گرفته شده است.

54

فصل دوّم

? مقدمات فقهي و اخلاقي حج در ايران

? مناسك آگاهانه (معرفي كتاب)

55

54

فصل دوّم

? مقدمات فقهي و اخلاقي حج در ايران

? مناسك آگاهانه (معرفي كتاب)

56

مقدمات فقهي و اخلاقي حج در ايران

شركت در هر مراسم و ضيافتي،‌ آداب و مقدماتي دارد كه بايد از سوي ميهمانان و شركت كنندگان رعايت شود و صد البته "حج" كه شكوهمندترين مراسم ميهماني عالم است،‌ آداب و مقدماتي دارد كه مي بايست از سوي زائران دقيقاً شناخته شده و عمل شود. در همين باره امام صادق ( عليه السلام ) فرمود: «
من اراد الحج فتهيّأله»
. هر كس سوداي حج در سر دارد، خود را براي آن آماده سازد.

از اين رو در اين جا، توجه زائران محترم را به مقدمات و اموري كه پيش از سفر، در ايران بايد به آن پرداخته شده و تدارك شود،‌ جلب مي كنيم:

57

1 - اصلاح نيت و اخلاص در عمل

از آنجايي كه حج يكي از عبادات اسلامي است قصد قربت در پذيرش آن شرط است. امام صادق ( عليه السلام ) دراين زمينه مي‌فرمايند: «
اِذا اَردْتَ الحّجَ فَجَرِّد قَلْبَكَ لِلّهِ تَعالي مِنْ كُلِّ شاغِلٍ»
 چون اراده حج كردي دل را از هر چه كه از خدايت باز دارد برهنه ساز.1

2 - تصحيح و بازشناسي وضو و غسل

در ابتدا ممكن است اين سوال پيش بيايد كه چرا حاجي بايد نحوه وضو و غسل خود را مورد بازنگري قرار دهد؟ صحت و درستي بسياري از اعمال حج، به انجام وضو و غسل صحيح بستگي دارد و هرگونه اشتباه و سهل انگاري در آنها، موجب بطلان اعمال و مناسك حج مي شود.

از اين رو زائران بيت الله الحرام بايد براي آشنايي كامل با وضو و غسل صحيح و اطمينان از صحت و درستي آن ها به روحاني كاروان يا امام جماعت محل مراجعه كنند و كسب اطلاع نمايند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مصباح الشريعه، باب 22، ص 942.

3 - بازخواني و تصحيح نماز

جايگاه نماز در مناسك و اعمال حج به گونه اي است كه جاي هيچ سوالي را در مورد ارتباط صحت نماز و حج باقي نميگذارد. زائر بيت الله الحرام به ويژه آنان كه براي نيابت در حج خود را آماده كرده اند، بايد حتما از صحت نماز خود مطمئن شوند. براي اين مهم اگرچه بهترين راه مراجعه به قاريان قرآن يا نوارهاي آموزشي است، اما براي آشنايي زائران محترم با نحوه تلفظ و اداي بعضي از حروف و كلمات كه تلفظ صحيح آنان، نقش مهمي در تصحيح نماز دارد، در اين جا به شيوه تلفظ صحيح آنان اشاره شده است. در ضمن پس از نحوه تلفظ كلمات، سوره ها و اذكار نماز به ترتيب بيان شده است. زائران محترم مي توانند نماز خود را نزد روحاني كاروان، امام جماعت يا قاريان قرآن قرائت كرده و اشكال هاي خود را در برگه ثبت نموده و نسبت به اصلاح آن اقدام نمايند.

59

تلفظ عربي بعضي از حروف

از آنجايي كه قبولي اعمال حج، منوط به صحت آن اعمال است و يكي از اعمال واجب حج، خواندن نماز طواف است و صحت نماز وابسته به قرائت صحيح اذكار، حمد و سوره است. لذا برآن شديم تلفظ حروفي كه در نماز، نياز به توجه و دقّت دارد و تلفظ غلط آن، سبب بطلان نماز مي‌شود را با شكل و توضيح ساده بيان نماييم. انشاءالله كه با تمرين و استماع نوار حمد وسوره و دقت در تصاوير ذيل، در تصحيح حمد و سوره خود موفق شويد.

تلفظ «
ض»
: كنار يك سمت زبان با دندانهاي آسياي بالا (دندانهاي چپ يا راست) برخورد كرده و پرحجم (تفخيم) تلفظ مي‌شود.

تلفظ حرف «
ض»
 

مانند «
ضَالّينَ»
 

60

تلفظ «
ص»
: سرزبان با پشت دندانهاي ثناياي زيرين برخورد كرده و كناره‌هاي زبان قدري به سمت بالا متمايل مي‌شود و نبايد در تلفظ آن، صداي صوت شنيده شود.

تلفظ حرف «
ص»
 

مانند «
صِراطَ »
 

تلفظ «
ظ»
: نوك زبان با پشت دندانهاي ثناياي بالائي برخورد كرده و به حالت تفخيم ادا مي‌شود.

تلفظ حرف «
ظ»
 

مانند «
العظيم »
 

61

تلفظ «
ق»
: همانند تلفظ در فارسي است و فقط انتهاي زبان به سمت كام بالا گرايش مي‌يابد.

تلفظ حرف «
ق»
 

مانند «
قُلْ»
 

تلفظ«
ذ»
: مانند تلفظ (ث) مي‌باشد و فقط در حرف (ذ) نوك زبان قدري جلوتر مي‌آيد و قسمت عقب‌تر از تيزي زبان به دندانهاي ثناياي بالا برخورد مي‌كند.

تلفظ حرف «
ذ»
 

مانند «
 وَالّذِين»
 

تلفظ «
ط»
: روي سرزبان با برآمدگي كام بالا (سقف دهان) برخورد كرده و با كمي فشار هوا تلفظ

62

مي‌شود و قويترين حرف زبان عربي است (ازجهت تلفظ).

تلفظ حرف «
ط»
 

مانند «
صراط »
 

تلفظ «
ك»
: همانند تلفظ در فارسي است و هنگام تلفط انتهاي زبان به سمت كام بالا مي‌رود.

تلفظ حرف «
ك»
 

مانند «
كفواً »
 

63

مخارج حروف حلقي

تلفظ «
ع»
: از انتهاي حلق و با گرفتگي خاص و آزاد شدن هوا از حنجره تلفظ مي‌شود.

تلفظ «
غ»
: به بيان ساده مانند غرغره كردن آب در گلو مي‌باشد و در تلفظ، انتهاي زبان به سمت حلق گرايش مي‌يابد.

تلفظ «
ح»
: با فشردگي از انتهاي حلق تلفظ مي‌شود. تلفظ (ح) را معمولاً هنگام سرفه كردن مي‌توان شنيد.

حمدوسوره و ذكرهاي واجب در نمازوحج

لَبَّيكَ اَللّهُمَّ لَبَّيك، لَبَّيكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيك اِنَّ الحَمْدَ و النِّعْمَةَ لَكَ و الْمُلْكَ لا شَريكَ لَكَ لَبيكَ

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ *

64

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ * إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ * اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ*

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ *

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ * اللَّهُ الصَّمَدُ* لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ* وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ *

ذكر ركوع: سُبحانَ رَبِّي الْعظيمِ وَبِحَمْدهْ

ذكر سجده: سُبْحانَ رَبِّي اْلاَعْلي وَبِحَمدِهْ

تشهد: اَلْحَمْدُ لِله أَشْهَدُ اَنْ لا الهَ اِلاَّ الله وَحْدَهُ لا شَريكَ لَه و أَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ و رَسُولُه اَللّهُمَ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّد

65

سلام: اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أيُّها النَّبيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه

اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلي عِبادِ اللهِ الصّالِحيِن

اَلسَّلامُ عَلَيْكم وُ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه

4 - تعيين مرجع تقليد

يكي ديگر از اموري كه زائران بيت‌الله الحرام بايد در ايران به آن بپردازند، تعيين مرجع تقليد است. چنانچه زائر خانه خدا هنوز مرجع تقليدي ندارد و يا مرجع او از دنيا رفته و هنوز مرجعي انتخاب نكرده است، بايد هر چه سريعتر به اين مهم اقدام نموده و مرجع خويش را معين كند چرا كه جزئيات اعمال حج بعضاً با اختلاف فتاوي مراجع عظام همراه است و زائر، براي انجامِ عملِ صحيح، بايد به نظر مرجع خود عمل نمايد.

5 - تعيين تكليف حج واجب و حج نيابي

گاهي اوقات كسي به قصد حج نيابتي ثبت نام كرده و مي‌خواهد به حج بيايد، درحالي كه نمي

66

تواند نيابت كند و نيابتش باطل است و بايد حج را براي خود به جا آورد. برخي مواقع نيز به قصد انجام حج واجب براي خود سفر مي كند درحالي كه مستطيع نيست و حج بر او واجب نشده است.

براي اينكه زائر از وجوب حج يا امكان نيابت مطمئن شود بايد اولا در جلسات آموزشي احكام حج شركت كند و براي اطمينان بيشتر مي تواند پس از اتمام جلسه آموزشي، شرايط خود را براي روحاني كاروان توضيح دهد. ثانيا محدود افرادي كه قصد حج نيابتي دارند - و به ويژه قبلا به حج نيامده اند يا حمد و سوره آنها صحيح نيست - حتما به روحاني كاروان مراجعه كرده و از امكان انجام حج نيابتي مطلع شوند.

6- حسابرسي اموال

هزينه‌اي كه در حج صرف مي شود بايد حلال باشد؛ زيرا طواف و نماز در لباسي كه حلال نباشد باطل است. امام محمد باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد: «
لايقبل الله عزّ و جلّ حجاً ولا عمرةً من مال

67

الحرام»
 ^{( 1 )} : خداوند حج و عمره اي كه مخارجش از مال حرام تامين شود را نمي پذيرد. حج با مالي كه از راه نامشروع به دست آمده باشد و يا حتي از راه حلال بدست آمده ولي خمس وزكات آن پرداخت نشده باشد، باطل است و پذيرفته نيست. امام باقر ( عليه السلام ) در جاي ديگر مي فرمايد: هركس كه از چهار طريق مال و ثروت به دست آورد، چهار عمل از او پذيرفته نخواهد شد، آن كه از طريق غش در معامله و ربا و خيانت و سرقت كسب مال كند، زكات و صدقه و حج و عمره او در پيشگاه حق قبول نمي شود. 2 پس زائر بيت‌الله‌الحرام پيش از حج، بايد از حلال بودن مال خود و هزينه اي كه براي حج پرداخته اطمينان حاصل نمايد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - امالي شيخ صدوق، ص 442.

2 - همان.

7 - وصيت كردن

از آن جايي كه حج، سيرالي الله است، بايد با آزادي و رها شدن از وابستگي ها و تعلقات مادي، روح را براي پرواز آماده كرد لذا تهيه و تنظيم يك وصيت نامه جامع نسبت به حق و حقوق ديگران، گام مؤثري در رسيدن به معناي واقعي حج است. لازم به ذكر است كه وصيت، نشانه ياد قيامت و راهي براي جبران كارهايي است كه انجام نشده وبه تاخير افتاده است.

8 - طلب حلاليت

زائر خانه خدا بايد از والدين، خويشاوندان، همسايگان، دوستان، همكاران و حتي ارباب رجوع محل كار خود حلاليت بطلبد، چه بسا كه در ارتباط با آنها ظلم و ستمي شده و حقوقشان را ضايع كرده باشد و چنانچه به عِرض و آبروي آنان لطمه‌اي وارد كرده باشد معذرت خواهي و طلب حلاليت لازم است. يادمان باشد كه آه ديگران و حقوق و دِين آنها نبايد بر گردن حاجي سنگيني كند.

69

9 - حسن خلق

از ضرورت‌هاي اين سفر اخلاق نيك است. چنانچه شخصي در خود بعضي از صفات ناپسند را سراغ دارد بايستي پيش از سفر در رفع آن بكوشد و هم چنين در تقويت صفات پسنديده، چون گذشت، ايثار، همكاري، صبروتحمل، دستگيري از زيردست و كمك به سالمندان در روح و روان خويش كوشا باشد.⁽¹⁾ پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در رابطه با حسن خلق مي فرمايد: صاحبان اخلاق حسنه طعمه آتش جهنم نمي شوند2. امام باقر ( عليه السلام ) نيز در همين باره مي فرمايد: اعتنا نمي شود به كسي كه قصد خانه حق كرده در حالي كه در او سه خصلت نيست: ورعي كه او را از معاصي باز دارد، حلمي كه او را بر غضبش چيره سازد و رفتار خوش با كساني كه همسفر اويند3.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مصباح الشريعه، باب 22، ص 142.

2 - اصول كافي، ج2.

3 - بحار الانوار، ج 96، ص 121.

10 - صدقه دادن

يكي از مواردي كه از بلايا و حوادث ناگهاني جلوگيري مي‌كند صدقه دادن است. زائر خانه خدا نيز از اين امر نبايد غفلت ورزد.

11- نماز و دعاي پيش از سفر

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مي‌فرمايند: بهترين چيزي كه مسافر براي خانواده‌اش مي‌گذارد اين است كه هنگام خارج شدن از خانه دو ركعت نماز بخواند سپس اين دعا را تلاوت كند: «
اللّهم اِنّي اَسْتَودِعُكَ نَفسي و اَهلي و مالي و ذُريّتي و دنيايَ و آخِرَتي و اَمانَتي و خاَتمِهَ عَمَلي»
: بارخدايا خود و خاندانم، مال و فرزندانم، دنيا و آخرتم و امانت و پايان كارم را به تو مي‌سپارم.

12- غسل

مستحب است: پيش از سفر غسل كند و اين دعا را بخواند: بِسْمِ الله وَباللهِ وَلاحَولَ وَلاقُوّةَ اِلاّ بِاللهِ و عَلي مِلّةِ رَسُولِ الله و الصّادقين عَنِ الله صَلَواتُ الله عَلَيهم اجمعين - اَللّهُم طَهِّرْ به قَلبي، و

71

اشْرَحْ بِه صدري، و نَوِّرْ بِهِ قَبري، اَللّهم اجْعَلْهُ لي نوراً و طهوراً و حِرزاً و شِفاءً مِنْ كُلِّ داءٍ وَآفََةٍ و عاهَةٍ و سُوءٍ مِمّا اَخافُ و اَحْذَرُ و طَهِّرْ قَلبي و جوارِحي و مُخّي و عَصَبي و ما اَقَلَّت الارضُ مِنّي، اللّهم اجْعَلْهُ لي شاهداً يومَ حاجتي و فَقري و فاقَتي و اِلَيكَ يا رَبِّ العالمين اِنّكَ عَلي كُلِّ شَيءٍ قَدير.1

13- خواندن قرآن

در روايت است كه به هنگام ترك خانه سوره هاي حمد وچهار قل و قدر و آية‌الكرسي را بخواند و پس از آن اين دعا:

«
اَللّهُمَ احْفَظني و احْفَظْ ما مَعي و سَلِّمْني و سَلَّمْ ما مَعي و بَلِّغْني و بَلِّغْ ما مَعي، بِبَلاغِكَ الحَسَنِ الجَميل»
،⁽²⁾ بارخدايا، مرا و همراهان مرا حفظ كن و بسلامت بدار و به نيكوترين وجه به مقصد برسان.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - وسايل الشيعه، ج 8، ص 275.

2 - هداية السالك، ج 1، ص 34.

وامام صادق ( عليه السلام ) فرمودند: موقع خروج از منزل به قصد حج يا عمره اين دعا را بخوان: «
لااِلهَ اِلاّ الله اَلْحَليمُ الْكَريم، لا اِله اِلاّ اللهُ العَّليُّ العَظيم، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبعِ و رَبِّ الاَرَضين السَّبْعِ و رَبِّ الْعَرشِ العَظيمِ و الْحَمدُ للهِ رَبِّ الْعالَمين.1

14- دعاي سفر

از امام رضا ( عليه السلام ) روايت شده كه فرمودند: عَلَيْكَ بِكَثرة اِلاْسِتغفارِ و التَّسبيحِ و التهليل و التَّكبيرِ و الصَّلاةِ عَلي مُحَّمدٍ و آلهِ2

مسافر در حال سفر و طي مسير، بسيار استغفار كند و بسيار تسبيح و تهليل (لااله الاالله) و تكبير بگويد و بر محمد و خاندانش صلوات بفرستد.

? مناسك آگاهانه (معرفي چند كتاب مفيد)

ازآن‌جايي كه آگاهي و شناختِ در هر كار و عملي موجب انجام صحيح و درست آن عمل و استفاده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - مستدرك الوسايل، ج 8ع ص 122.

2 - مستدرك الوسايل، ج 8، ص 139.

كامل و مطلوب از آن است، شناخت دقيق معارف و اسرار حج نيز در انجام يك حج مقبول و رضايت‌بخش سهم بسزايي دارد. از اين رو در اين جا، گلچيني از صدها كتب مفيد و ارزنده اي كه در موضوع حج منتشر شده، جهت استفاده و شناخت بيش تر زائران محترم معرفي و توصيه مي شود. اميد است زائران با مطالعه اين كتابها از آموزه هاي معنوي حج بهره مند شوند:1

آيين وهابيت/ آية الله جعفر سبحاني

آثار اسلامي مكه و مدينه/ حجة الاسلام والمسلمين رسول جعفريان

ابعاد سياسي اجتماعي حج/ حجة الاسلام والمسلمين محمدتقي رهبر

بركات سرزمين وحي/ آية الله محمد محمدي ري‌شهري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - زائران محترم مي توانند با مراجعه به مديران محترم كاروان ها از سهميه بن كتاب خود استفاده نموده و كتابهاي مربوط را از طريق مدير كاروان تهيه نمايند.

74

جرعه‌اي از صهباي حج/ آية الله جوادي آملي

حج در انديشه اسلامي/ حجةالاسلام والمسلمين سيد علي قاضي عسكر

حج عارفان/ حجة الاسلام رحيم كارگر

حج/ حجة الاسلام والمسلمين محسن قرائتي

حج نماز بزرگ/ آقاي حداد عادل

در حريم كعبه/ دكتر محمدباقر حجتي

روح حج/ حجة الاسلام والمسلمين جواد محدثي

شيعه شناسي و پاسخ به شبهات/ علي‌اصغر رضواني

عرشيان/ سيد جعفر شهيدي

فلسفه و اسرار حج/ محمد امامي خوانساري

مناسك حج/ حجة الاسلام والمسلمين محمد حسين فلاح زاده