بخش 4

75

76

فصل سوم

آداب معاشرت

? اخلاق معاشرت

? معيار معاشرت

77

76

فصل سوم

آداب معاشرت

? اخلاق معاشرت

? معيار معاشرت

78

اخلاق معاشرت

از آن جايي كه اين سفرِ الهي ـ معنوي، اجتماعي است و از اهداف بالندة آن ايجاد ارتباط با همنوعان و هم كيشان مي‌باشد آداب و اخلاق معاشرت در سايه فرهنگ اسلامي در اين جايگاه، تلألويي خاص، مي‌يابد. لذا در اين فصل با الهام از كلام مصومين به فرازهايي از اخلاق معاشرت پرداخته مي‌شود و انتظار مي‌رود:

1ـ زائران محترم ضمن دقت در تأثير فوق العادة معاشرت با ديگران، در شكل‌گيري بيشتر شخصيت فردي، اجتماعي و ديني خود گام مؤثري بردارند.

79

2 ـ در معاشرت با ديگران همواره اين اصل را مد نظر داشته كه آنچه براي خود مي‌پسندند براي ديگران نيز بپسندند.

3 ـ در اختلافات اجتماعي ميان مسلمانان بي تفاوت نباشند و براي حل اختلاف پيش قدم شوند.

حقيقتاً ارتباط و معاشرت سازنده با ديگران يكي از مهم‌ترين و اصلي ترين نيازهاي روحي و رواني انسان است و به همين جهت است كه بسياري از فيلسوفان انسان را مدني‌بالطبع دانسته‌اند.

معيار معاشرت

مولي الموحدين امام علي ( عليه السلام ) معيار معاشرت را در سفارش به فرزند گرامي‌اش امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) چنين مطرح مي‌نمايد:

يا بُنَيَّ اِجْعَلْ نَفْسَكَ ميزاناً فيما بَيْنَكَ وَبَيْنَ غيرِكَ فَاحْبِبْ لغيرِكَ ما تُحِبُّ لِنَفْسكَ وَاَكْرَهْ لَهُ ما تَكْرهُ لَها،‌ ولاتَظْلِمْ كَما لاتُحِبُّ اَنْ تُظْلَمَ وَاَحْسِنْ كَما تُحِبُّ اَنْ‌يُحْسَنَ اَلَيكَ وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسكَ ما تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَيرِكَ وَاِرْضَ مِنَ النّاسِ بِما تَرضاهُ

80

لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ وَلاتَقُلْ ما لاتَعْلَمُ وَاِنْ قَلَّ ما تَعْلَمُ وَلاتَقُلْ ما تُحِبُّ اَنْ يُقالَ لَكَ.1

پسرم! خود را ميان خويش و ديگري ميزاني قرار بده، پس آنچه براي خود دوست مي‌داري براي ديگران نيز دوست بدار. و آن چه را كه براي خود نمي‌پسندي براي ديگران هم نپسند. و ستم مكن، چنانكه دوست نداري بر تو ستم شود. و نيكي كن چنانكه دوست مي‌داري به تو نيكي كنند. و آن چه براي ديگران زشت مي‌بيني براي خود زشت بدان و براي مردم چيزي را رضايت بده كه براي خود مي‌پسندي و به ديگران نگو، آن چه را شنيدن آن را دوست نداري. و نگو آن چه را نمي‌داني، هر چند اندك است آن چه را كه مي‌داني. و نگو آن چه را كه دوست نداري، ديگران به تو گويند.

اين قانوني است كه حضرت به عنوان ملاك و معيار عام براي اخلاق اجتماعي مطرح مي‌نمايند. و بهترين و كاملترين معيار براي برخوردهاي اجتماعي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه / نامه 31 / ترجمه محمد دشتي / ص 526.

اعم از برخورد با خويشان و نزديكان و همسفران مي‌باشد. واقعاً توقع نابجايي است كه از ديگران انتظار داشته باشيم به ما احترام كنند. از ما بدگويي ننمايند. در زندگي و حريم خصوصي ما وارد نشوند و حتي ما را به خود ترجيح دهند، در حالي كه ما خود را در برابر آنان ملتزم به رعايت هيچ كدام ندانيم!!! پس بايد آنچه را كه بر خود نمي‌پسنديم بر ديگران نپسنديم.1

برخي از خصلت‌هاي اخلاقي كه در زندگي اجتماعي بخصوص در سفر نمود بارزي دارد عبارتند از:

1 ـ اهتمام ورزيدن به كار مردم

تأكيد دائمي اسلام اين است كه مسلمانان همواره بايد دغدغه ديگران را داشته باشند و نسبت به همنوعان خويش احساس تكليف كنند

چنانچه حضرت ختمي مرتبت مي‌فرمايد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - پند جاويد / محمدتقي مصباح يزدي / ج 1 / ص 20

اَلْخَلْقُ كُلُّهم عيالُ الله فَاَحَبُّ الخلقِ اِلَي الله اَحْسَنُ النّاسِ اِلي عَيالِهِ.⁽¹⁾

مردمان همگي، عيال خداوندند، پس محبوترين افراد نزد خداوند، نيكوترين‌شان نسبت به عيال خداوند است و در جايي ديگر مي‌فرمايد:

اَلتَّودُّدُ اِلَي النّاسِ نِِصْفُ الايمان2

محبت نسبت به مردم، نصف ايمان است.

اين كلام ذيل از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بيانگر اهميت خدمت به مردم در اسلام است و آن را از اعتكاف و عبادت يك ماهه نزد خداوند ارجمندتر مي‌داند. عوُن الْعَبدِ اَخاهُ يَومَاً خَيرٌ مِنْ اِعْتكافِهِ شَهْرَاً: كمك كردن بنده به برادرش، يك روز، بهتر از اعتكاف يك ماه است.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تاريخ يعقوبي / ج 2 / ص 105

2 - همان / 108

3 - كنزالعمّال / ج 3 / ص 415 / ح 7211

شايان ذكر است دين مبين اسلام كه بطور عام اهتمام به امور خلق را مطرح مي‌كند، همت گماردن به مسائل و امور مسلمانان را بطور خاص مورد تأكيد قرار مي‌دهد همانطور كه پيامبر رحمت6 مي‌فرمايند: مَنْ اَصْبَحَ لايَهْتَمَّ بِاُمُورِ الْمُسْلمين فَلَيْسَ بِمُسْلم1 كسي كه صبح كند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نيست. لذا از اوجب وظايف مسلمين، دغدغه هم نوع داشتن و در غم و شادي او شريك بودن، در رتق و فتق امور او تلاش كردن مي‌باشد.

پر واضح است كه كمك به مردم فقط در مسائل مادي و رفاهي خلاصه نمي‌شود بلكه اعم از مسائل مادي و معنوي است و آنانكه در جهت هدايت روحي و معنوي مردم هم، تلاش مي‌كنند، رضايت حق را بدست آورده‌اند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي / ج 4 / كتاب كفر و الايمان / باب الاهتمام في امور المسلمين/ ح1

2 ـ برآورده كردن نيازهاي مردم

يكي ديگر از وظايف اخلاقي ما در جامعه، رفع نياز دوستان و خويشان است و چه نيكوست زائران حريم الهي بدانند كه امام صادق ( عليه السلام ) فرمود:

لَقضاءُ حاجَةِ إِمْرءٍ مُؤْمِنٍ اَحَبَّ‌ اِلَي الله مِنْ عِشْرين حَجَّةً كُلَّ حَجَةٍ يُنْفِقُ فيها صاحبُها مِأتة اَلْفٍ.1

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود: رفع نياز از يك مسلمان و برآورده ساختن حاجت او، نه تنها اجر و پاداشي بالاتر و برتر از بيست حج، كه هر كدام همراه با انفاق هزاران دينار در راه خدا باشد دارد ، بلكه از محبوترين كارها نزد خداوند به حساب مي‌آيد.

افزون بر اين، در روايات از مسلمانان خواسته شده كه به محض اطلاع از نياز يك مؤمن، در صورت امكان در رفع نيازش پيشقدم شده و حتي اجازه ندهد كه آن فرد، نيازش را به زبان آورد. چنانچه مي‌فرمايد: اِذا عَلِمَ الرَّجل اَنَّ اَخاهُ المُؤْمن مُحْتاجٌ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي ج 2 / كتاب ايمان و كفر / باب السعي في حاجة المؤمن / ح 4

فَلَمْ يُعْطِهِ شَيْئَاً حَتّي سَأَلَهُ ثُمَّ اَعْطاهُ لَمْ يُؤْجَرْ عَليه1، و حتي اگر كسي خودش قادر نيست نياز برادر مسلمانش را برآورده كند ولي مي‌تواند از اعتبار و آبروي خود مايه بگذارد اخلاقاً بايد چنين كند و بايد از هر راهي كه مي‌داند و مي‌تواند در جهت رفع نياز برادر مسلمانش كوشش كند هر چند كه كوشش او هم به جايي نرسد. امام رضا ( عليه السلام ) در اين زمينه مي‌فرمايد:

اِنَّ لِلّهِ عِـبادَاً في الارض يَسْعَونَ في حَوائِجِ النّاس، هُم الآمنُونَ يَومَ القيامةِ وَمَنْ اَدْخَلَ عَلي مُؤمنٍٍ سُرورَاً فَرَّحَ اللهُ قَلبَهُ يَومَ القيامةِ2

خداوند را در روي زمين بندگاني ا ست كه در برآورده ساختن نيازهاي مردم تلاش مي‌كنند اينان روز قيامت درامانند، هر كس كه مؤمني را شاد نمايد، خداوند در روز قيامت دل او را شاد مي‌كند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بحارالانوار / ج 71 / ص 312 / ح 312

2 - اصول كافي ج 2 / كتاب ايمان و كفر / باب السعي في حاجة المؤمن / ح 2

3 ـ ايجاد دوستي و الفت ميان مردم

يكي از بهترين و مطلوبترين اخلاقيات اجتماعي، ايجاد مودّت و دوستي ميان مردم است بدون ترديد در زندگي اجتماعي بخصوص در سفر، كدورتها و ناراحتي‌هايي ميان افراد پيش مي‌آيد افراد بر سر مسائلي كاملاً جزئي با يكديگر اختلاف پيدا مي‌كنند و همين اختلافات جزئي گاهي باعث غفلت مي‌شود و گناهان ديگري را چون غيبت، تهمت، فحاشي و ... را در پي‌دارد. اينجاست كه اصلاح ميان مردم، جايگاه خويش را مي يابد و بخاطر ارزش آن است كه امام صادق ( عليه السلام ) مي‌فرمايد:

صَدَقَةٌ يُحِبُّها اللهُ اصلاحُ بينِ النّاسِ اِذا تَفاسَدوُا وَتَقارَبُ بَينِهُم اِذا تَباعَدوا.1

اصلاح اختلافات ميان مردم و نزديك كردن آنان به يكديگر زماني كه بينشان تفرقه و جدايي است، صدقه اي است كه خداوند آن را دوست دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي / ج 2 / باب اصلاح بين النّاس / ح 1

شايسته و نيكوست كه زائران حرم الهي و حرم نبوي بدانند اصلاح بين دوستان و همسفران اطاعت از خدا و پيامبرش است. چنانچه حضرت حق، خود مي‌فرمايد:

(فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ)⁽¹⁾

پس تقوا پيشه كنيد و خصومتهايي را كه ميان شماست آشتي دهيد (اصلاح كنيد) و خدا و پيامبرش را اطاعت كنيد اگر ايمان داريد.

در نامه حضرت امير ( عليه السلام ) به فرزندانش امام حسن ( عليه السلام ) و امام حسين ( عليه السلام ) آمده است كه فرمودند:

فَاِنّي سَمِعْتُ جَدَّكُما صَلّي اللهُ عَليه وَآله يَقُول: صلاحُ ذاتِ البَينِ اَفْضَلُ مِنْ عامَةِ الصَّلاةِ وَالصّيام2

من از جدّ شما شنيدم كه فرمودند: آشتي دادن ميان مردم از نماز و روزة يكسال بهتر است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - انفال / 1

2 - نهج البلاغه / نامه 47 / ص 558 ترجمه محمد دشتي

4 ـ خوشرويي و حسن خلق

از ديگر سجايا و اخلاقيات اجتماعي حسن خلق است. حسن خلق بهترين كليد براي گشودن دلهاست. كلام ملايم، رفتار نيكو، گفتار مؤدبانه و جاذبه دار و تحمل و بردباري و خندان بودن همه از مظاهر حسن خلق است. خوش‌رويي و خوش‌خلقي و لبخند و تبسم از ويژگيهاي بارز نبي اكرم اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) است. قرآن مي‌فرمايد: (وَ إِنَّكَ لَعَلي خُلُقٍ عَظِيمٍ)⁽¹⁾

خوش‌رويي و تبسم سبب شادي بخشيدن به ديگران و زدودن غم و اندوه از دل و رويشان مي‌باشد. اين كار پاداشي بس عظيم نزد خداي مهربان دارد. چنانچه صادق آل عبا ( عليه السلام ) مي‌فرمايد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - قلم / 4

مَنْ اَخَذَ مِنْ وَجْهِ اَخيهِ الْمُؤمن قَذاةً كَتَبَ اللهُ لَهُ عَشْرَ حَسَناتٍ1

كسي كه از چهرة برادر ديني‌اش رنج و اندوهي را بزدايد خداوند به پاداش آن، ده حسنه در نامة اعمالش مي‌نويسد.

و حضرتش در جاي ديگر مي‌فرمايد:

اَيُّما مُسْلمٍ لَقِيَ مُسْلِماً فَسَّرَهُ سَرَّهُ اللهُ عَزّ وَجَلّ2

هر مسلماني كه با مسلماني ديدار كند و در برخورد، او را شادمان سازد، خداي متعال نيز او را خوشحال و مسرور خواهد ساخت.

خوش‌گويي هم در همين جايگاه است كه در برخورد با ديگران زباني نرم و شيرين و ملاطفت آميز داشته باشيم نه اين كه با زباني گزنده و تلخ و رويي عبوس و چهره‌اي درهم با مردم مواجه شويم. در اين باره امير المؤمنين ( عليه السلام ) مي‌فرمايد:

اَجْمِلُوا في الخِطاب تَسْمَعُوا جَميلَ الْجَواب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي / ج 2 / ص 200

2 - همان / ص 192

زيبا خطاب كنيد تا جواب زيبا بشنويد.⁽¹⁾

5 ـ عفو و گذشت

از ديگر موارد اخلاق كاربردي، عفو و گذشت و چشم‌پوشي از خطاي ديگران است. كينه توزي ويژه روحهاي حقير و همتهاي پايين است. عفو و گذشت پل ارتباط بين مردمان و ايجاد محبت در قلوب آنان است كه به همراه خود براي فاعل نيز لذت روحي به ارمغان مي‌آورد و بحقّ گفته‌اند كه در عفو لذتي است كه در انتقام نيست.

اهميت عفو و گذشت در ارتباطات اجتماعي آن قدر زياد است كه زينت عبادت كنندگان، امام سجاد ( عليه السلام ) براي تأكيد اين مهم در دعاي مكارم اخلاق چنين مي‌فرمايد:

خداوندا:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم / ج 1 / 139

مرا ثابت قدم و استوار گردان تا با ناخالصان و دغلها، خيرخواهانه برخورد كنم و هر كس از من دوري گزيد، به او نيكي كنم، و به كسي كه مرا محروم كرده، بذل و عطا كنم و با آن كه با من قطع رابطه كرده بپيوندم و كسي را كه غيبت مرا كرده به خوبي ياد كنم و توفقيقم ده كه نيكي را سپاسگزار باشم و از بدي چشم پوشم و درگذرم.1

و هم‌چنين حضرت در دعاي 39 در بحث عفو و بخشش مي‌فرمايد:

بارالها، هر بنده‌اي كه درباره‌ام حرامي مرتكب شده يا پردة حرمتي را از من دريده، يا در حال حيات، حقّم بر عهده‌اش مانده پس او را نسبت به ستمي كه بر من روا داشته ببخش و در حقّي كه از من ضايع كرده درگذر و دربارة آن‌چه نسبت به من انجام داده سرزنش مفرما و به خاطر آزاري كه به من رسانده، رسوايش مگردان.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - صحيفه سجاديه / دعاي 20

و اين گذشتن را كه در عفو ايشان به كار برده‌ام پاكيزه‌ترين صدقات قرار ده و مرا در برابر گذشت از ايشان به عفوت پاداش ده تا هر يك از ما به سبب فضل تو نيك بخت گردد.

و اين است راه و رسم معاشرت سيدالساجدين، گلبرگهاي هدايت نبوي در سايه‌سار فرهنگ ديني و الهي.

6 ـ كنترل خشم

خشم و غضب بر هم زنندة تعادل روحي انسان است اگرچه به ظاهر يك اخلاق فردي به نظر مي‌رسد ليكن آنگاه كه آتش خشم شعله‌ور گردد مي‌تواند ويراني‌ها و خسارت‌هاي بزرگي به بار آورد. لذاست كه مهار آن جزء روابط و خلقيات اجتماعي محسوب مي‌شود.

متاسفانه برخي از مردم موقع عصباني شدن، كنترل خود را از دست داده و به هر كاري دست مي‌زنند تا التهاب نفس خويش را فروكش نمايند.

از جمله آن فحاشي، تهمت و ... مي‌باشد. حضرت علي ( عليه السلام ) مي‌فرمايد:

93

اِكْظِمْ الْغَيظَ عِنْدَ الْغَضَب و تَجاوَزْ مَعَ الدَّولَة تَكُنْ لَكَ الْعاقبة1

هنگام غضب، خشم خود را فروكش كن و هنگام قدرت درگذر، در اين صورت، عاقبت خوشي در انتظار توست.

7 ـ طمأنينه در برابر مشكلات

يكي ديگر از خلقيات فردي كه دامنة آثارش بيشتر از خود فرد در اطرافيان به منصه ظهور مي‌نشيند آرامش داشتن در برابر مشكلات و سختي‌هاست. روحيات افراد در مواجهه با مشكل متفاوت است. برخي چون دريايي آرام و بي تلاطم و برخي چون رودي پر از موج پر تلاطم و پر سر و صدايند و در اثر اين اضطراب، هم خود، دچار نگراني شده و هم به ديگران انتقال استرس مي‌نمايند. لذا بايد كوشيد تا با حفظ آرامش و بررسي جنبه‌هاي گوناگون قضيه، راه حل مناسب يافت. چنانچه مولاي متقيان امام علي ( عليه السلام ) مي‌فرمايند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم / ج 2 / ص 197

كَمْ مِنْ صَعْبٍ تَسْهَلُ بالرِّفق1

چه بسيار دشواري‌هايي كه با آرامش آسان مي‌‌شود.

پس در برابر سختي‌هاي سفر و مشكلات راه نبايد بي‌قراري نمود و اظهار ناراحتي كرد.

سخن از اخلاق معاشرت بسيار است اما به همين بسنده كرده و اميد كه زائران عزيز با كاربردي كردن اخلاق، سفري شيرين و پربارِ معنوي را، براي خود به ارمغان آورند و در طي كردن پله‌هاي رشد و تعالي موفق گردند. چرا كه رعايت هر يك از اين موارد، صعود از نردبان رشد و رسيدن به ملكوت است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - همان / ج 4 / ص 551

96

فصل‌چهارم

درمدينهمنوره

? اعمال و آداب مدينه منوره

? اعمال روز ورود

? آداب زيارت

? زيارت حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله وسلّم )

? زيارت حضرت فاطمه ( سلام الله عليها )

? زيارت ائمه بقيع ( عليه السلام )

? زيارت مدفونين در بقيع

? ديگر مستحبات مدينه

? توصيه هاي لازم به زائران

? به ضميمه تقويم عبادات

97

98

اعمال و آداب مدينه منوره

اعمال روز ورود

1. آماده شدن براي زيارت

* غسل زيارت. و موقع غسل بخواند: بسم الله و بالله، اللهّم اجْعَلْهُ نُوراً و طَهوراً و حِرزاً و شِفاءً من كُلِّ داءٍ وسُقْمٍ و آفَةٍ و عاهَةٍ اللّهمَّ طَهِّرْ قَلبي وَاشْرَحْ بِهِ صَدْري و سَهِّلْ لي بِهِ اَمْري. ( مي توان يك غسل را به نيت ورود به مسجدالنبي و زيارت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و زيارت ائمه بقيع ( عليه السلام ) و زيارت حضرت زهرا ( سلام الله عليها ) انجام داد).

پوشيدن لباس پاكيزه.

99

هنگام حركت قدم‌هاي آهسته برداشتن، با وقار و خضوع و خشوع حركت كردن، سر به زيرانداختن، ترك كلمات بيهوده.

با ذكر تسبيح و حمد و ستايش خدا حركت نمودن، زياد صلوات فرستادن.

موقع ورود به حرم، اذن دخول خواستن، سعي در تحصيل رقت قلب، آمادگي روحي پيدا كردن، آنگاه دخول.

دخول با پاي راست و خروج با پاي چپ

حفظ حالت خضوع و خشوع در تمام مراحل زيارت.

گفتن 100 مرتبه الله اكبر

خواندن زيارت نامه با حضور قلب