بخش 2

22

آداب و اخلاق در سفر حج

اين بخش شامل مواردي است كه در طول سفر ، از آغاز تا پايان ، بايد مورد توجه زائر قرار گيرد . اين موارد را ذيل چند عنوان مي نگريم :

* نماز ، دعا ، صدقه

* اخلاق مسافرت

* خودسازي در حج

* فقه معيشت در سفر

* مقررات و شؤونات حج

1 ـ نماز ، دعا ، صدقه

الف ـ نماز

محافظت بر نماز و انجام آن در اوقات فضيلت و بدون تأخير ، مهمترين وظيفه اي است كه در آداب سفر مورد تأكيد قرار گرفته است . بويژه در سفر حج كه اساس آن

23

عبوديت و هدف آن تقرب به خداوند است . در نماز اول وقت ، كه بهترين نيايش و زيباترين تصوير بندگي است ، نبايد اندك تسامحي روا داشت .

در روايات بدين نكته مهم توجه داده شده است . امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« اِخْتَبِرُوا إِخْوَانَكُمْ بِخَصْلَتَيْنِ ، فَإِنْ كَانَتَا فِيهِمْ وَإِلاّ فَاعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ : المُحَافَظَةِ عَلَي الصَّلَوَاتِ في مَوَاقِيتِهَا ، وَالْبِرِّ بِالاِْخْوَانِ في الْعُسْرِ وَالْيُسْرِ » . ^{( 1 )}

« برادرانتان را با دو خصلت بيازماييد اگر داراي اين دو خصلت نبودند از آنان فاصله بگيريد وفاصله بگيريد ، و باز هم فاصله بگيريد ! يكي از اين دو ، محافظت بر اوقات نماز است و ديگري نيكي با برادران در رنج و راحت . »

به همين دليل از مسافرتي كه به نماز لطمه زند منع و نهي شده است . علي ( عليه السلام ) فرمود :

« لا يَخْرُج الرّجُلُ في سَفَر يَخَافُ مِنْهُ عَلي دِيْنِهِ وَصَلاتِهِ » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص503

2 . همان ، ص249

24

« نبايد كسي به سفري برود كه خوف آن داشته باشد كه به دين يا نماز او لطمه اي وارد شود . »

بديهي است كه سفر حج ويژگي خاصي دارد و زائر گرامي بايد نماز را در صدر وظائف خود قرار دهد و از اول وقت تأخير نيندازد و حتي الامكان با جماعت و در مسجد بخواند . به مجرد ورود به فرودگاه جده ، اگر وقت نماز است زائران نماز را به جماعت بخوانند و چون به مكه يا مدينه رسيدند نماز خود را در مسجدالحرام و مسجدالنبي به جماعت بخوانند و اگر از اين دو مسجد دور بودند در يكي از مساجد نزديك ، به نماز حاضر شوند كه دور از انصاف است شخص در مكه يا مدينه باشد اما نماز را در مسجدالحرام و مسجدالنبي بجا نياورد ويا فرادي نماز بخواند و در نماز جماعت كه با آن شكوه و عظمت با حضور نمازگزاران بي شمار از كشورهاي مختلف جهان برگزار مي شود ، شركت نداشته باشد . با اين كه در روايات ما به حضور در اين گونه جماعات توصيه شده است و اجر و پاداش معنوي دارد ، البته رعايت وظائف نمازگزار در شرايط تقيه نيز نبايد از نظر دور بماند . در مسجدالحرام و
مسجدالنبي ، و ساير مساجد و اماكني كه غير شيعه حضور دارند از همراه داشتن مهر ، سنگ ، حصير ، و يا قطعات

25

كاغذ براي سجده جداً خودداري كند و به همان نحو كه ديگران نماز مي خوانند و سجده مي كنند عمل شود كه در آن زمان و موقعيت تكليف جز اين نيست .

در روايات آمده است كه ثواب نماز در مسجدالنبي معادل هزار نماز است از اين رو زائر مدينه بايد سعي كند نماز خود را در مسجد رسول خدا بخواند و از خواندن نماز در كنار بقيع يا حاشيه خيابانها خودداري كند و نماز زيارت ائمه بقيع ( عليهم السلام ) را كه هر يك دو ركعت است و نيز نماز زيارت پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) و حضرت زهرا ( عليها السلام ) را در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) بخواند ؛ زيرا علاوه بر آن كه از ثواب نماز در مسجد پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) بهره مند مي شود ، رعايت شؤونات شيعه را نموده است . چه ، آنها نماز در قبرستان را حرام مي دانند ، هرچند اين نظر در فقه ما نيست اما در هر حال افضل اماكن براي نماز مسجد رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) است .

ب ـ دعا

دعا ايجاد ارتباط قلبي با خدا و استمداد از امدادهاي غيبي اوست . بخش عظيمي از فرهنگ پربار شيعه را دعا تشكيل مي دهد ، ادعيه و زيارات وارده از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) و امامان معصوم ـ عليهم صلوة الله و سلامه ـ گنجينه معارف الهي است كه بر زبان اولياي خدا جاري شده و به تعبير

26

حضرت امام خميني ـ قدس سره ـ : « دعا قرآنِ صاعد است » مداومت بر ادعيه و توجه به مفاهيم آنها غناي روحي مي بخشد و باعث اطمينان قلب و عميق تر شدن ايمان و حفظ و حراست در سفر مي گردد .

براي سفر به ويژه سفر حج و عمره نيز از آغاز تا پايان و طي مسير ، ادعيه اي است كه به لحاظ اختصار ، مواردي را ذكر مي كنيم و بيش از آن را به كتب ادعيه موكول مي نمائيم .

غسل و دعاي آن قبل از سفر

مستحب است پيش از سفر غسل كرده ، اين دعا را بخواند :

« بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ اِلاَّ بِاللهِ وَعَلَي مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ وَالصَّادِقِينَ عَنِ اللهِ ـ صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ اَجْمَعِينَ ـ اَللّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِي ، وَاشْرَحْ بِهِ صَدْري ، وَنَوِّرْ بِهِ قَبْري ، اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ لي نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزاً وَشِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاء وَآفَة وَعاهَة وَسُوء مِمّا اَخافُ وَاَحْذَرُ ، وَطَهِّرْ قَلْبي وَجَوارِحي وَعِظامي وَدَمي وَشَعْري وَبَشَري وَمُخِّي وَعَصَبي وَما اَقَلَّتِ الاَْرْضُ مِنّي ، اَللّهُمَّ

27

اجْعَلْهُ لي شاهِداً يَوْمَ حاجَتي وَفَقْري وَفاقَتي اِلَيْكَ يا رَبَّ الْعالَمِينَ ، اِنَّكَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ » .

دعا هنگام خروج از خانه

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد : « بهترين چيزي كه مسافر
براي خانواده اش مي گذارد ، اين است كه هنگام خارج
شدن از خانه دو ركعت نماز بخواند و سپس اين دعا را تلاوت كند :

« اَللّـهُمَّ اِنِّي اَسْتَوْدِعُكَ نَفْسي وَاَهْلي وَمَالي وَذُرِّيَّتي وَدُنْيايَ وَآخِرَتي وَاَمانَتي وَخاتِمَةَ عَمَلي » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! خود و خاندانم ، مال و فرزندانم ، دنيا و آخرتم و امانت و پايان كارم را به تو مي سپارم . »

پس هرگاه چنين كند و نماز و دعا را بخواند خداوند خواسته اش را اجابت فرمايد .

نقل شده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام سفر اين دعا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص275

28

را مي خواندند :

« اَللّهُمَّ بِكَ أَسْتَعِينُ وَعَلَيْكَ أَتَوَكَّلُ ، اَللّهُمَّ ذَلِّلْ لي صُعُوبَةَ أَمْري وَسَهِّلْ عَلَيَّ مَشَقَّةَ سَفَري ، وَارْزُقْني الْخَيْرَ أَكْثَرَ مِمّا أَطْلُبُ ، وَاصْرِفْ عَنّي كُلَّ شَرٍّ ، رَبِّ اشْرَحْ لي صَدْري ، وَنَوِّرْ قَلْبي ، وَيَسِّرْ لي أَمْري ، اَللّهُمَّ إِنّي اسْتَحْفِظُكَ وَاسْتَوْدِعُكَ نَفْسي وَديني وَأَهْلي وَأَقارِبي وَكُلَّ مَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ وَعَلَيْهِمْ مِن آخِرَة وَدُنْيَا ، فَاحْفَظْنا أجْمَعينَ مِنْ كُلِّ سُوء يا كَريم » . ^{( 1 )}

در روايات ديگر آمده كه هنگام ترك خانه ، بر در خانه توقف كند و سوره « حمد ، اخلاص ، معوذتين ، قدر و آية الكرسي » را تلاوت كند و اين دعا را بخواند :

« اَللّـهُمَّ احْفَظْني وَاحْفَظْ ما مَعي ، وَسَلِّمْني وَسَلِّمْ ما مَعي ، وَبَلِّغْني وَبَلِّغْ ما مَعي ، بِبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ » . ^{( 2 )}

« بار خدايا ! مرا و همراهان مرا حفظ كن و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هداية السالك ، ج1 ، ص34

2 . همان ، ص277

29

بسلامت بدار و به نيكوترين وجه به مقصد برسان . »

اين دعا نيز از امام صادق ( عليه السلام ) است كه هنگام ترك وطن و خارج شدن از خانه خوانده مي شود :

« اَللّـهُمَّ اِنّي اَسْئَلُكَ خَيْرَ ما خَرَجْتُ لَهُ ، وَاَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما خَرَجْتُ لَهُ ، اَللّـهُمَّ اَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ ، وَاَتْمِمْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ ، وَاسْتَعْمِلْني في طاعَتِكَ ، وَاجْعَلْ رَغْبَتي فيما عِنْدَكَ ، وَتَوَفَّني عَلي مِلَّتِكَ وَمِلَّةِ رَسُولِكَ » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! بهترين چيزي كه براي آن خارج شدم ، از تو مي خواهم و از شرّ آنچه بدان جهت بيرون شدم به تو پناه مي برم . خدايا ! فضل خويش بر من بگستران و نعمتت را بر من تمام كن و مرا در اطاعت خود بكار گمار و ميل و گرايش مرا متوجه چيزي كه نزد تو يافت مي شود بگردان و بر آيين خود و آيين پيامبرت بميران . »

و نيز امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : هنگامي كه به قصد حج يا عمره از منزل بيرون مي روي ، دعاي فرج را بخوان و آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص278

30

دعا اين است :

« لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ الْحَليمُ الْكَرِيمُ ، لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ الْعَليُّ الْعَظِيمُ ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الاَْرَضِينَ السَّبْعِ وَرَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ ، وَالْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِينَ » .

و در توصيه حضرت رضا ( عليه السلام ) است كه هرگاه قصد حج كني خانواده ات را جمع كن و دو ركعت نماز بجاي آور و خداوند را حمد و ثنا بگو و بر پيامبرش درود فرست و دستهايت را به دعا بردار و بگو :

« اَللّـهُمَّ اِنّي اَسْتَوْدِعُكَ الْيَوْمَ ديني وَنَفْسي وَمالي وَاَهْلي وَوُلْدي وَجَميعَ جيراني وَاِخْوانِنَا الْمُؤْمِنينَ الشّاهِدَ مِنْهُمْ وَالْغائِبَ عَنّا » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! امروز دينم را و خود را و مال و خاندان و فرزندان و همه همسايگان و برادران مؤمن ، چه حاضر و چه غايب ، را به تو مي سپارم . »

« اَللّـهُمَّ اِنّي اَعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثاءِ السَّفَرِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص122-121

31

وَكَآبَةِ الْحُزْنِ » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! از رنج سفر و ناراحتي اندوه به تو پناه مي برم . »

و نيز فرمود : بخواند : « بِسْمِ اللهِ ما شاءَ اللهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ » . ^{( 2 )}

دعا هنگام سوار شدن

علي ( عليه السلام ) فرمود : هنگام سوار شدن بر وسيله نقليه ، اين دعا را بخواند :

« بِسْمِ اللهِ ، اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذي اَكْرَمَنا ، وَحَمَلَنا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ، وَرَزَقَنا مِنَ الطَّيِّباتِ ، وَفَضَّلَنا عَلي كَثير مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضيلاً ، سُبْحانَ الَّذي سَخَّرَ لَنا هذا وَما كُنّا لَهُ مُقْرِنينَ وَإنّا إلي ربِّنا لَمُنْقَلِبون ، رَبِّ اغْفِرْ لي ذُنُوبي اِنَّهُ لايَغْفِرُالذُّنُوبَ اِلاّ اَنْتَ » . ^{( 3 )}

« بنام خدا ، سپاس خداي را كه ما را گرامي داشت و در خشكي و دريا حمل فرمود و از غذاهاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص122-121

2 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص279

3 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص139

32

پاكيزه روزي داد و بر بسياري از مخلوقاتش برتري بخشيد . منزه است آنكس كه اين مركب را مسخر ما ساخت و ما هماورد آن نبوديم ( و تسخير آن در توان ما نبود ) خدايا ! گناهانم را بيامرز كه جز تو آمرزنده گناهان نيست . » ^{( 1 )}

اين دعا نيز از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است :

« اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذي هَدانا لِلاِْسْلامِ وَمَنَّ عَلَيْنا بِمُحَمَّد صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ ، سُبْحانَ الَّذي سَخَّرَ لَنا هذا وَما كُنّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنّا اِلي رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ ، وَالْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمينَ ، اَللّهُمَّ اَنْتَ الْحامِلُ عَلَي الظَّهْرِ وَالْمُسْتَعانُ عَلَي الاَْمْرِ ، اَللّهُمَّ بَلِّغْنا بَلاغاً يَبْلُغُ اِلي خَيْرِ بَلاغ ، يَبْلُغُ اِلي مَغْفِرَتِكَ وَرِضْوَانِكَ ، اَللّهُمَّ لا طَيْرَ اِلاّ طَيْرُكَ وَلا خَيْرَ اِلاّ خَيْرُكَ وَلا حافِظَ غَيْرُكَ » . ^{( 2 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : هرگاه كسي پياده حج كند و سوره « قدر » را بخواند رنج پياده رفتن را احساس نخواهد كرد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل ، ج8 ، ص289

2 . تهذيب ، ج4 ، كتاب الحج .

33

نيز فرمود : كسي هنگام سوار شدن « انّا انزلنا » را نمي خواند مگر آن كه سالم و آمرزيده پياده شود .

و نيز حضرت رضا ( عليه السلام ) توصيه مي فرمايد :

« عَلَيْكَ بِكَثْرَةِ الاِسْتِغْفَارِ وَالتَّسْبِيحِ وَالتَّهْلِيلِ وَالتَّكْبِيرِ وَالصَّلاةِ عَلَي مُحَمَّد وَآلِهِ » . ^{( 1 )}

« مسافر در حال سفر و طي مسير ، بسيار استغفار كند و بسيار تسبيح ، تهليل و تكبير بگويد و بر محمد و خاندانش صلوات فرستد . »

بنابر اين راهيان خانه خدا بايد از هر لحظه اين
سفر روحاني بهره گيرند و در طول سفر با اذكار و
اوراد و ادعيه و صلوات و سلام ، روح خود را جلا و صفا دهند كه دلها بياد خدا آرام گيرد ،  اَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ
الْقُلُوبُ .

اين ها بخشي از ادعيه سفر است . اما ادعيه خاص حج و عمره ، چون دعاي احرام ، دعاي ورود به مسجدالحرام ، ادعيه طواف ، اذكار و ادعيه سعي و . . . تا دعاهاي روز عرفه وساير مشاهد مكرمه در مناسك و كتب ادعيه آمده كه از خواندن آنها غفلت نخواهند كرد . همچنين تلاوت قرآن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص139

34

بويژه در حرمين شريفين و محل نزول قرآن و حتي الامكان ختم قرآن در ايام حج ، از اهم عبادات و اذكار و آداب
شمرده شده است .

ج ـ صدقه

كمك به مستمندان و صدقات مستحبي در همه حال ؛ بويژه سفر كه در روايات بدان توصيه شده و آن را عامل دفع بلاها و خطرها دانسته اند . بنابر اين زائر هنگام عزيمت چيزي را بعنوان صدقه اختصاص دهد و اگر نيازمنداني در سفر ديد از دادن صدقه كوتاهي نكند .

در روايت است كه از امام صادق ( عليه السلام ) سؤال شد آيا در روزهايي مانند چهارشنبه مسافرت كراهت دارد ؟ ^{( 1 )} حضرت در پاسخ فرمود : « اِفْتَحْ سَفَرَكَ بِالصَّدَقَة ، وَاقْرأْ آيَةَ الْكُرْسي اِذا بَدا لَك » ؛ « سفرت را با صدقه آغاز كن و براي رفع نگراني خود « آية الكرسي » را بخوان » . ^{( 2 )}

در روايت ديگر از آن حضرت است كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در روايات به روزهايي از هفته و ماه بعنوان بهترين روزهاي سفر اشاره شده ؛ مانند : شنبه ، پنجشنبه و جمعه پس از نماز جمعه . نكـ : وسائل ، ج8 ، ص253 به بعد .

2 . همان ، ص273

35

« تَصَدَّقْ وَاخْرُجْ أَيَّ يَوْم شِئْتَ » . ^{( 1 )}

« صدقه بده و هر روزي كه خواستي سفر كن . »

2 ـ اخلاق مسافرت

يكي از مسائل مهم سفر انتخاب همسفر خوب و رعايت اخلاق و آداب معاشرت با همسفران است . زائر قبل از سفر بايد همسفر صالح ، امين ، پرهيزكار ، دانا ، دلسوز و خوش خلق انتخاب كند و يا در بين همسفران چنين فردي را برگزيند كه مددكار او در امور معنوي و همكار او در سفر باشد .

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد : « الرَّفيقُ ثُمَّ السَّفَر » ^{( 2 )} و « الرَّفِيقُ ثُمَّ الطَّريق » ^{( 3 )} و خود نيز اخلاق و آداب سفر و حسن معاشرت با همسفران را بداند و عمل كند . بخشي از آداب و اخلاق سفر عبارتست از :

الف ـ حسن خلق

از مصاديق حسن خلق عبارت است از داشتن صبر ، حوصله ، گذشت ، تواضع ، پاكدامني ، مهرباني ، سازش ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص125

2 . وسائل ، ج8 ، ص299

3 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص209

36

گشاده رويي ، و امثال آن . و پرهيز از بيهوده گويي ، لغو ، غيبت و . . .

مردي خدمت رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) آمد و گفت : مرا توصيه اي فرماييد كه از آن بهره گيرم . حضرت توصيه هايي فرمودند كه از جمله اين بود : « الْقَ أَخَاكَ بِوَجْه مُنْبَسِط » ؛ ^{( 1 )} « با چهره گشاده با برادرانت برخورد كن . »

و نيز در احوالات آن حضرت آورده اند كه در يكي از سفرهايشان چنين فرمودند : « مَنْ كانَ يُسيءُ الْجِوار فَلا يُصاحِبنا » ؛ ^{( 2 )} « كسي كه در مصاحبت و مجاورت ، بد عمل مي كند با ما همراه و همسفر نشود . »

زائران گرامي بايد در معاشرت با همسفران خود تا پايان سفر بردباري ، رفق ، مدارا و سازش را پيشه سازند و از ناسازگاري و عصبانيت بپرهيزند و به همسفران در امور معنوي ياري رسانند . از موارد حسن خلق ؛ تحمل كردن ناسازگاري همسفر است كه رسول خدا بدان توصيه فرموده اند :

« مَا اصْطَحَبَ اثْنَانِ إِلاّ كَانَ أَعْظَمُهُمَا أَجْراً وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل ، ج8 ، ص512

2 . مستدرك سفينة البحار ، ماده سفر ، ص58

37

أَحَبُّهُمَا إِلَي اللهِ عَزَّ وَجَلَّ أَرْفَقَهُمَا بِصَاحِبِهِ » . ^{( 1 )}

« هر گاه دو نفر با يكديگر همسفر شدند آن كس كه با ديگري رفق و مدارا را پيش گيرد نزد خدا محبوب تر و پاداشش عظيم تر است . »

ب ـ احترام متقابل

همسفران در هر پايه و جايگاهي كه هستند بايد بدور از امتيازات و عناوين خاص خود ، احترام يكديگر را نگهدارند و صميميت و رفاقت را پيشه كنند و در نشستن و برخاستن و سوار و پياده شدن به اتومبيل و غذا خوردن و انتخاب جا و مكان استراحت در اتاق ، خيمه هاي منا و عرفات و ساير موارد ، ديگران را بر خود مقدم دارند و با چشم برتري به خود ننگرند .

اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« لا تَصْحَبَنَّ في سَفَرِكَ مَنْ لا يَرَي لَكَ مِنَ الْفَضْلِ عَلَيْهِ كَمَا تَرَي لَهُ عَلَيْكَ » . ^{( 2 )}

« باكسي كه براي تو احترام قائل نيست ، آنگونه كه تو بدو احترام مي گذاري ، درسفر مصاحبت نكن . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص302

2 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص302

38

ج ـ صبر و تحمل

حجاج گرامي بايد بدانند كه امكانات رفاهي سفر مانند وطن نيست ، گرمي هوا ، خستگي راه ، پياده روي ، بخصوص در منا و مشعر و بي خوابي در ايام حج ، كمبود جا و ازدحام جمعيت و مشكل رساندن تداركات و ترافيك وسائل نقليه و كاستي هايي كه طبيعي اين سفر است و ساير عوامل ، گاه مي شود زائر را از حال عادي خارج ساخته و صبر و حوصله او را محدود مي كند . گاه با مدير گروه ، گاه با خدمه ، گاه با همسفران و هم اتاقي ها به مشاجره و درشت گويي مي پردازد . احياناً برخوردهايي نامناسب رخ مي دهد و نگارنده خاطره بسيار تلخي از آنها را بياد دارد .

هنگام بازگشت از حج ، كه زائر يك ماه تمرين عبادت و رياضت وصبر كرده و مي بايست الگوي اخلاقي و انسانيت شده باشد ! در فرودگاه جده هنگام تحويل اثاثيه ، نزاع احتمالي زائران بخاطر تقدم و تأخر در صف و نوبت ، و فحش و ناسزاگويي به يكديگر در برابر پليس سعودي و خدمه فرودگاه و ديگر ناظران داخلي و خارجي ، چيزي جز شرمندگي در پي نخواهد داشت .

حال مؤكداً خاطر نشان مي سازد كه اخلاق و حلم
و بردباري ، معيار عمل و قبولي حج و درجه ايمان

39

است ، بخصوص در حج ناسزاگويي و جدال و
بي ادبي جاي ندارد  فلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِي
الْحَجِّ . ^{( 1 )}

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد : « أَكْمَلُكُم إيماناً أَحْسَنُكُم أَخْلاقاً » ؛ « كامل ترين شما از نظر ايمان كسي است كه اخلاقش نيكوتر باشد . » بنابر اين زائر وقتي از خانه خدا برمي گردد ، اگر ضعف هايي هم داشته ، بايد در رفع و اصلاح آن كوشيده باشد ، نه اين كه بر سر مسائل جزئي مانند سوار شدن يا تحويل اثاثيه ، و نشستن در اتوبوس و غيره نوبت ديگري را بگيرد يا اگر كسي كه به عمد يا سهو و بي توجهي نوبت او را گرفت ، آن گونه عكس العمل نشان دهد و آبروريزي كند كه به نمونه آن اشاره كرديم . متأسفانه شيطان همه جا مي كوشد صفاي معنويت را تيره كند و دام خود را بر سر راه بندگان بگستراند ، لذا بايد مراقب بود كه تحريك ابليس مؤثر نيفتد و نفس اماره طغيان نكند و چهره اخلاق و ايمان لكه دار نشود . بدانيم كه رنج و مشقت در سفر حج ، موجب اجر بيشتر است . در روايات آمده كه امام
حسن مجتبي ( عليه السلام ) بيست بار پياده به حج رفتند در حالي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 197

40

مركب هايي همراه داشتند و اين را عامل افزايش اجر مي دانستند . ^{( 1 )}

د ـ مروّت و جوانمردي

در روايات ما از حسن معاشرت و حفظ الغيب همسفران و رفق و مدارا ، به عنوان مروت در سفر يادشده كه روايت ذيل نمونه آن است :

قالَ الصّادِقُ ( عليه السلام ) : « الْمُرُوءَةُ مُرُوءَتَانِ : مُرُوءَةٌ في السَّفَرِ وَمُرُوءَةٌ في الْحَضَرِ ، فَأَمَّا مُرُوءَةُ الْحَضَرِ فَتِلَاوَةُ الْقُرْآنِ ، وَحُضُورُ الْمَسَاجِدِ ، وَصُحْبَةُ أَهْلِ الْخَيْرِ ، وَالنَّظَرُ فِي الْفِقْهِ ، وَأَمَّا مُرُوءَةُ السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَالْمِزَاحُ فِي غَيْرِ مَا يُسْخِطُ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ وَقِلَّةُ الْخِلافِ عَلَي مَنْ صَحِبَكَ وَتَرْكُ الرِّوَايَةِ عَلَيْهِمْ إِذَا أَنْتَ فَارَقْتَهُمْ » . ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « مروت دو گونه است : مروت در حضر و مروت در سفر . مروت در حضر ؛ عبارت است از : تلاوت قرآن ، حضور در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرائع ، ص447

2 . وسائل الشيعه ، ج11 ، ص436

41

مساجد ، همنشيني با اهل خير و نظر در فقه و مسائل فقهي . اما مروت در سفر ؛ عبارت است از : بذل و بخشش ، مزاح كردن در صورتي كه خدا را به خشم نياورد ، مخالفت نكردن با همسفران ، و بعد از جدايي پشت سر آنها سخن نگفتن . »

و نيز آن حضرت مي فرمايد :

« لَيْسَ مِنَ الْمُرُوءَةِ أَنْ يُحَدِّثَ الرَّجُلُ بِمَا يَلْقي في السَّفَرِ مِنْ خَيْر أَوْ شَرّ » ؛ ^{( 1 )} « دور از مروّت است كه مرد ( پس از جدا شدن از همسفر خود ) آنچه را از نيك و بد در سفر ديده بازگو كند . »

ابن اعسم ، يكي از شعراي شيعه ، در شعر زيبايي ضمن بيان اخلاق سفر گويد :

وَلْيُحْسِنِ الإنْسانُ في حالِ السَّفَر * * * أَخْلاقُهُ زيادَة عَلَي الْحَضَر

وَلْيُكْثِرِ الْمَزْحَ مَعَ الصَّحْبِ إذا * * * لَمْ يَسْخِطِ اللهَ وَلَمْ يَجْلِبْ أذي ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص437

2 . سفينة البحار ، ج2 ، ص629 ماده « سفر » .

42

انسان بايد در سفر اخلاق خود را بيش از وطن نيكو گرداند و با همسفران بسيار مزاح كند به گونه اي كه خدا را خشمگين نسازد و كسي را آزار ندهد .

گروه همسفر ، همانند اعضاي يك خانواده اند و بايد در همه احوال از راحت و رنج و رفاه و شدت ، به ياري يكديگر بشتابند ؛ بخصوص سالخوردگان و افتادگان و بيماران و ضعفا را مراعات كنند كه اين كار علاوه بر اين كه يك فضيلت اخلاقي است ، اجر و ثواب دارد و ارزش حج را بالا مي برد .

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :

« مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً مُسَافِراً فَرَّجَ اللهُ عَنْهُ ثَلَاثاً وَسَبْعِينَ كُرْبَةً ، وَأَجَارَهُ في الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ مِنَ الْغَمِّ وَالْهَمِّ ، وَنَفَّسَ كَرْبَهُ الْعَظِيمَ يَوْمَ يَغَصُّ النَّاسُ بِأَنْفَاسِهِمْ » . ^{( 1 )}

« كسي كه مؤمن مسافري را ياري رساند خداوند گرفتاريش را برطرف كند و در دنيا و آخرت او را در پناه خود گيرد و از غم و اندوه گرانبار روز قيامت ، كه مردم رابه هراس مي افكند ، رهايي بخشد . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص315

43

و در خصوص بيماران مي فرمايد :

« إِذَا كُنْتُمْ في سَفَر فَمَرِضَ أَحَدُكُمْ فَأَقِيمُوا عَلَيْهِ ثَلاثَةَ أَيَّام » ؛ ^{( 1 )} « هرگاه در سفر بوديد و يكي از شما بيمار شد سه روز بخاطر او توقف كنيد . »

هر چند بهداشت و درمان زائر به عهده هيأت پزشكي است ، با اين حال بيمار به تفقد و دلجويي و تقويت روحي نياز دارد و دوستان و همسفران نبايد او را تنها بگذارند ، بخصوص در انجام اعمال حج كه به همكاري بيشتر نياز است و همراهان بايد توجه داشته باشند و از هر گونه مساعدت دريغ نكنند .

هـ ـ كار كردن در سفر

تداركات سفر حج سنگين است ، هر چند در هر گروه خدمه ويژه عهده دار اين مسؤوليت اند اما در عين حال اگر زائر بتواند در كارها تشريك مساعي كند ، بسيار پسنديده است ، بخصوص آن كه برادران خدمه گاهي از تراكم كار و بي خوابي خيلي خسته مي شوند ، كه كمك به آنها در كارها ؛ نظير جمع و حمل اثاث و تميز كردن اتاق استراحت خود يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص336

44

همكاري در منا و عرفات ، مي تواند كمك روحي به اين برادران باشد .

در روايات به كار كردن در سفر تأكيد فراوان شده است . در عصر نبيّ اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) گروهي همسفر شدند ، پس از بازگشت از سفر ، خدمت آن حضرت عرض كردند : اي رسول خدا ، در اين سفر مردي بهتر از فلان شخص نديديم ، او روزها روزه مي گرفت و هرگاه در منزلي فرود مي آمديم به نماز مي ايستاد و همچنان مشغول نماز بود تا وقتي كه كوچ كنيم . پيامبر فرمودند : پس چه كسي كارهاي او را انجام مي داد و اسباب آرامش و آسايش او را فراهم مي ساخت ؟ پاسخ دادند : ما حوائج او را تأمين مي كرديم . در اين حال پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « كُلُّكُم اَفْضَل مِنه » ؛ ^{( 1 )} « همه شما بر او برتري داريد . »

هرچند در عصر پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) شيوه خدمات به صورت فعلي نبود و همه بايد كار مي كردند تا امور سفر سامان گيرد و آب و غذا و ديگر لوازم فراهم شود و امروز با گذشته فرق
دارد ، اما در عين حال با توجه به اين حديث و امثال آن ، كه از فضيلت كار در سفر سخن مي گويد ، به مورد است زائران

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص220

45

در صورت لزوم در كارها تشريك مساعي كنند .

در احوالات امام چهارم ، حضرت علي بن الحسين ( عليه السلام ) نوشته اند : آن حضرت مسافرت نمي كرد مگر با همسفراني كه او را نشناسند و با آنان شرط مي فرمود كه از خدمتگزاران آنها باشد و در حوائجشان بكوشد . يكبار با گروهي همسفر شدند كه يكي از آن گروه در خلال سفر ، آن حضرت را شناخت و سراسيمه به همراهان گفت : مي دانيد اين آقا كيست ؟ ! گفتند : نه ، گفت : او علي بن الحسين ( عليه السلام ) است . همين كه آنان چنين سخني را شنيدند ، از جاي برخاسته و بر دست و پاي آن حضرت بوسه زدند و گفتند : اي پسر رسول خدا ، مي خواستيد ما را به دوزخ افكنيد ؟ ! اگر از دست و زبان ما خطايي سر مي زد براي هميشه هلاك مي شديم ، چرا چنين كرديد و خود را معرفي ننموديد ؟ ! امام در پاسخ فرمود : يكبار با كارواني همسفر شدم ، آنها مرا شناختند و بدليل بستگي من با پيامبر ، آنقدر به من نيكي كردند كه مستحق آن نبودم ، حال ترسيدم شما نيز مانند آنها عمل كنيد ، لذا بهتر آن ديدم كه خود را معرفي نكنم . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار الأنوار ، ج46 ، ص69

46

اين سيره مبارك اهلبيت ( عليهم السلام ) است كه بايد زائر آن را مدّ نظر داشته باشد .

و ـ همراهي با همسفر

همسفر را نبايد تنها گذاشت ، بويژه در سفر حج كه نياز به انس و همكاري و همگامي دارد . بنابر اين افراد جوان و آگاه كه اين سفر را قبلا طي كرده و به راه و چاه آگاهند ، در رفت و آمدها و مسيرهاي پياده ، بويژه منا و عرفات و مشعر كه احتمال گم شدن زائر يا بيمار شدن و سرگرداني او بسيار است و براي شخص ناوارد از نظر جسمي و روحي و انجام اعمال ، مشكلاتي همراه دارد ، مراقب حال همسفر بودن بسيار اهميت دارد و از پاداش و اجر اخروي برخوردار است .

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« مَنْ صَحِبَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ في طَرِيق فَتَقَدَّمَهُ بِقَدْرِ مَا يَغِيبُ عَنْهُ بَصَرُهُ فَقَدْ أَشَاطَ بِدَمِهِ وَأَعَانَ عَلَيْهِ » . ^{( 1 )}

« كسي كه در راهي با برادر خود مصاحبت كند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص305

47

و او را رها ساخته و بر او سبقت گيرد تا از نظرش ناپديد شود ، به ريختن خون او اقدام كرده و به نابودي اش كمك نموده است . »

حق همسفر و اهميت همراهي با او ، تا بدانجاست كه آن را يكي از حقوق ويژه انساني برشمرده كه حتي اگر همسفر غير مسلمان باشد ، اين حق برقرار است .

علي ( عليه السلام ) با مرد ذمّي همسفر شدند ، ذمي پرسيد : قصد كجاداريد ؟ فرمود : قصد كوفه دارم . بر سر دوراهي رسيدند .

اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) به جاي اين كه طريق كوفه را بپيمايد ، وي را همراهي نمود . ذمي گفت : مگر شما قصد كوفه نداشتيد ؟ فرمود : چرا . عرض كرد : پس چرا به مقصد خود رهسپار نشديد و راه كوفه را نپيموديد ؟ فرمود : مي دانم ، ولي تكميل حق مصاحبت به اينست كه همسفر ، همسفر خود را با ميل و رغبت مشايعت كند و پيامبر ما ، ما را به اين امر فرمان داده است . ذمي گفت : پيامبر شما چنين فرموده ؟ فرمود : آري . ذمي گفت : پيروان اين پيامبر بخاطر همين صفات خجسته اش وي را پيروي كرده اند . گواه باشيد كه من آيين او را پذيرفتم . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافي ، ج2 ، ص670

48

و بدين ترتيب يك فرد غير مسلمان به بركت حسن معاشرت امير مؤمنان ( عليه السلام ) به اسلام رو آورد .

بنابه فرموده امام صادق ( عليه السلام ) در وصاياي لقمان حكيم به فرزندش در اخلاق و آداب سفر آمده است :

« هرگاه با جمعي سفر كردي با آنان در كار خود و كار آنان به مشورت بپرداز و در چهره آنان بسيار تبسّم كن و بر توشه راه خود كريم و بخشنده باش و چون تو را دعوت كنند اجابت نما و اگر از تو كمك خواستند ياري ده و در سه چيز بر آنان سبقت گير : « سكوت بسيار » ، « نماز بسيار » و « سخاوت در زاد و مركب سواري » خود . و چون از تو گواهي حقي خواستند ، گواهي ده و چون مشورت كردند تمام توان فكري خود را براي ارائه راه صحيح بكار گير ، و چون راه پيمايند با آنان همگام شو و چون به كاري بپردازند با آنان در كار مشاركت كن و چون به صدقه يا قرض دادن اقدام كردند تو نيز بذل كن و به آنان كه از تو سالخورده ترند گوش فرا ده و هرگاه به كاري فرا خوانند و يا چيزي خواهند همكاري كن و از مخالفت بپرهيز . » ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالأنوار ، ج13 ، ص424