بخش 4

74

خلاصه اي از مناسك حج و عمره

و آداب و ادعيه آن

هر چند حاجيان گرامي احكام و مسائل مربوط به حج و عمره را در كتب مناسك خواهند خواند ، اما در اينجا براي اطلاع اجمالي زائر ، وتكميل اين مجموعه به كليات اين احكام و مسائل اشاره اي مي شود و پاره اي ادعيه و مستحبات و آداب هر يك از مواقيت درج مي گردد . و ضمن آن درباره مشاهد مشرفه و اماكن و مساجد متبركه مكه توضيحاتي كوتاه داده مي شود :

الف ـ اعمال عمره تمتع ^{( 1 )} و آداب آن

زائراني كه از خارج حرم و بيرون مكّه ( فاصله 16

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تمتّع ؛ لذت بردن ، بهره مند شدن . نام نوعي از عمره و حج است ، و بدان جهت اين نوع از عمره و حج را « تمتّع » ناميده اند كه در مدتي كه انسان از احرام عمره تمتع خارج مي شود تا زماني كه براي حج محرم مي شود ، بهره مند شدن زن و شوهر از يكديگر ، جايز مي باشد . اين نوع از عمره و حج ، وظيفه كساني است كه از فاصله بيش از 16 فرسخي مكّه براي انجام اعمال به آنجا مي روند .

75

فرسخ ) براي انجام حج مي آيند ، بايد قبل از اعمال حج « عمره تَمتُّع » بجا آورند .

اعمال عمره تمتع عبارت است از :

* احــرام

* طــواف

* نماز طواف

* سعـي

* تقصير ^{( 1 )}

احــرام

آن دسته از زائراني كه قبل از اعمال حج ، براي زيارت قبر پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به مدينه مي روند ، آنگاه كه روانه مكه مي شوند ، بايد در « مسجد شجره » كه در شش كيلومتري مدينه و بر سر راه مكّه واقع شده است ، مُحرم شده و براي انجام اعمال به سوي مكّه حركت كنند و آنان كه از جدّه به مكّه مي روند بايد در « جُحفه » محرم شوند .

كيفيّت احرام

* مردان ، بايد تمام لباسهاي دوخته را از تن درآورند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تقصير ؛ كوتاه كردن و در اصطلاح فقه ، به معناي كوتاه كردن بخشي از مو يا ناخن است كه يكي از اعمال عمره مي باشد .

76

( حتي لباسهاي زيرين و نيز جوراب را ) و دو تكّه لباس غير دوخته بر تن كنند كه يكي را مانند لنگ بر كمر مي بندند و دوّمي را بر شانه مي اندازند و با نيّت احرامِ عُمره تمتّع بگويند :

« لَبَّيْكَ اَلَّلهُمَّ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ » .

و احتياط مستحب است پس از آن بگويد :

« اِنَّ الْحَمدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ ، لاشريكَ لَكَ لَبَّيْكَ » .

* بانوان مي توانند لباس دوخته بپوشند و بيرون
آوردن آنها و پوشيدن دو تكه پارچه غير دوخته بر آنان
واجب نيست ولي در حال احرام بايد لباسي كه بر تن دارند ، داراي شرايط لباس نمازگزار باشد و بنابر احتياط ، حرير هم نباشد .

پس ، بانوان هم نيّت كرده و لبيك ها را مي گويند .

محـرمات احرام

زائر پس از پوشيدن لباس احرام و نيّت و گفتن لبيّك ، مُحرم است و بايد تا پايان اعمال عمره ، از كارهايي كه بر

77

مُحرم حرام است پرهيز كند . مجموع كارهاي حرام بيست و چهارتاست كه چهارتاي آن فقط بر مردان حرام است و دوتاي آن بر بانوان و بقيه آنها ، هم بر مرد محرم حرام است و هم بر زن مُحرم . اكنون جهت آشنايي اجمالي ، آنها را فهرستوار در اينجا مي آوريم :

* محرّمات مشترك بين زن و مرد :

1 ـ شكار حيوان صحرايي .

2 ـ آميزش يا هرگونه استفاده شهواني ديگر .

3 ـ عقد كردن يا شاهد عقد شدن .

4 ـ استمناء .

5 ـ استعمال عطريات .

6 ـ سرمه كشيدن .

7 ـ نگاه كردن در آينه .

8 ـ فُسوق ( دروغ گفتن و فحش دادن و فخر فروشي ) .

9 ـ جِدال ( گفتن « لا وَالله » و « بلي وَالله » ) .

10 ـ كشتن جانوراني كه در بدن ساكن مي شوند .

11 ـ انگشتر به دست كردن براي زينت .

12 ـ روغن ماليدن به بدن .

13 ـ زدودن مو از بدن .

78

14 ـ بيرون آوردن خون از بدن .

15 ـ ناخن گرفتن .

16 ـ كندن دندان .

17 ـ كندن درخت يا گياهي كه در محدوده حرم روييده باشد .

18 ـ سلاح همراه داشتن .

* آنچه فقط بر مردان محرم حرام است :

19 ـ پوشيدن جامه دوخته .

20 ـ پوشيدن چيزي كه تمام روي پا را بگيرد .

21 ـ پوشاندن سر .

22 ـ سايه قرار دادن بالاي سر .

* آنچه بر زنان محرم حرام است :

23 ـ پوشيدن زيور براي زينت .

24 ـ پوشاندن روي خود با نقاب و روبند . اينهاست محرمات احرام كه اگر مرتكب شود ، گناه و معصيت كرده ، گرچه حج و عمره را باطل نمي كند . و برخي از اينها كفاراتي دارد كه در كتب مناسك آمده است .

79

آداب ورود به شهر مكه و مسجدالحرام

1 ـ براي ورود به شهر مكه مستحب است غسل كند و با حالت تواضع وارد شهر شود .

مستحب است هنگام ورود به مكه اين دعا را ، كه امام صادق ( عليه السلام ) از پدران بزرگوار خود و آنها از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نقل فرموده اند ، بخواند :

« اَللّهُمَّ البَلَدُ بَلَدُكَ ، والبَيْتُ بَيْتُكَ ، جِئْتُ أَطْلُبُ رَحْمَتَكَ ، وَأَؤُمُّ طاعَتَكَ ، مُتَّبِعاً لاَِمْرِكَ ، راضِياً بِقَدَرِكَ ، مُسَلِّماً لاَِمْرِكَ ، أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ المُضْطَرِّ اِلَيْكَ ، المُشْفِقِ مِنْ عَذابِكَ ، اَنْ تَستَقْبِلَني بَعَفْوِكَ ، وَأَنْ تَتَجاوَزَ عَنّي بِرَحْمَتِكَ ، وَأَنْ تُدْخِلَني جَنَّتَكَ » . ^{( 1 )}

2 ـ برايورود به مسجدالحرام مستحب است غسل كند .

3 ـ مستحب است با پاي برهنه و با حالت سكينه و وقار وارد شود .

4 ـ هنگام ورود از درب « بَني شَيْبَه » ^{( 2 )} وارد شود ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هداية السالك ، ج2 ، ص746 ـ 745

2 . در روايت است كه پس از شكستن بت هاي موجود در كعبه واطراف آن ، بت بزرگ « هُبَل » را در آن مكان دفن كرده اند و مستحب است از آن در وارد شود تا آن بت را كه مظهر بت پرستي و شرك مي باشد ، زير پاي خود بگذارد .

80

گفته اند كه آن در ، مقابل « باب السلام » كنوني بوده است .

5 ـ مستحب است بر درب مسجدالحرام ايستاده بگويد :

« اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ ، بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَما شاءَاللهُ ، اَلسَّلامُ عَلي أَنْبِياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ ، اَلسَّلامُ عَلي رَسُولِ اللهِ ، اَلسَّلامُ عَلي إبْراهِيْمَ خَلِيْلِ اللهِ ، وَالْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِينْ » .

پس سه مرتبه بگويد :

« أَللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ » .

پس بگويد :

« وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَّيِّبِ وَادْرَأْ عَنّي شَرَّ شَياطينِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ » .

پس داخل مسجدالحرام شود و رو به كعبه دستها را بلند كرده و بگويد :

81

« ألَّلهُمَّ إِنَّي أَسْأَلُكَ في مَقامي هذا وَفي أَوَّلِ مَناسِكي أَنْ تَقْبَلَ تَوْبَتي ، وَأَنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطِيئَتي ، وَأَنْ تَضَعَ عَنّي وِزْري ، اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذي بَلَّغَني بَيْتَهُ الْحَرامَ ، أَلَّلهُمَّ إِنّي أَشْهَدُ أَنَّ هذا بَيْتُكَ الْحَرامُ الَّذي جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنَّاسِ ، وَأمْناً مُبارَكاً ، وَهُديً لِلْعالَمِيْنَ ، أَلَّلهُمَّ إِنّي عَبْدُكَ وَالْبَلَدُ بَلَدُكُ وَالْبَيْتُ بَيْتُكَ جِئْتُ أَطْلُبُ رَحْمَتَكَ ، وَأَؤُمُّ طاعَتَكَ ، مُطِيْعاً لاِمْرِكَ ، راضِياً بِقَدَرِكَ ، أَسْأَلُكَ مَسْألَةَ الْفَقِيْرِ إلَيْكَ الْخائِفِ لِعُقُوبَتِكَ ، أَلَّلهُمَّ افْتَحْ لي أبْوابَ رَحْمَتِكَ ، واسْتَعْمِلْني بِطاعَتِكَ وَمرْضاتِكَ » .

سپس رو به سوي كعبه كرده و مي گويد :

« اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذي عَظَّمَكِ وَشَرَّفَكِ وَكَرَّمَكِ وَجَعَلَكِ مَثابَةً لِلنّاسِ ، وَاَمْناً مُباركاً وَهُديً لِلْعالَمِيْنَ » .

طــواف

* كسي كه براي انجام عمره تمتع محرم شده و وارد مكه مي شود ، بايد به نيّت طواف ، هفت مرتبه به دور خانه

82

كعبه طواف كند و مقام ابراهيم را خارج طواف و حجر اسماعيل را داخل طواف قرار دهد .

* طواف را بايد از ركني كه حجرالاسود در آن قرار دارد ، آغاز كند و در همانجا نيز به پايان ببرد .

* بدن و لباس طواف كننده بايد مانند نمازگزار پاك باشد و با طهارت طواف كند . تفصيل احكام طواف را در مناسك بخوانيد .

آداب و مستحبات طواف

در حال طواف مستحب است بگويد :

« أَلَّلهُمَّ اِنّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذي يُمْشي بِهِ عَلي طَلَلِ الْماءِ كَما يُمْشي بِهِ عَلي جَدَدِ الاَْرْضِ ، وَأسْألُكَ بِاسْمِكَ الّذي يَهْتَزُّ لَهُ عَرْشُكَ ، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذي تَهْتَزُّ اَقْدامُ مَلائِكَتِكَ ، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذي دَعاكَ بِهِ مُوْسي مِنْ جانِبِ الطُّوْرِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَأَلْقَيْتَ عَلَيْهِ مَحَبَّةً مِنْكَ ، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الّذي غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمَّد ( صلي الله عليه وآله وسلم ) ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَما تَأَخَّرَ وَأَتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ » .

سپس حاجت خود را طلب كند .

83

و نيز مستحب است در حال طواف بگويد :

« ألَّلهُمَّ إِنِّي إِلَيْكَ فَقيرٌ وَإنِّي خائِفٌ مُسْتَجيرٌ فَلا تُغَيِّرْ جِسْمي وَلا تُبَدِّلِ اسْمي » .

و در نقل ديگر است كه در حال طواف اين دعا را بخواند :

« اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ حَجّاً مَبروُراً ، وَذَنْباً مَغْفُوراً ، وَسَعْياً مَشكُوراً » .

و در چهار شوط آخر بگويد :

« اَللّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ ، وَاعْفُ عَمّا تَعْلمُ ، وَأَنْتَ الاَْعَزَّ الاَْكْرَمُ ، اَللّهُمَّ رَبَّنا اتِنا في الدُّنْيا حَسَنةً ، وَفي الاخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ » . ^{( 1 )}

و صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد ؛ بخصوص وقتي كه به در خانه كعبه مي رسد ، و بخواند اين دعا را :

« سائِلُكَ فَقِيْرُكَ مِسْكِيْنُكَ بِبابِكَ ، فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ ، أَلَّلهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْحَرَمُ حَرَمُكَ وَالْعَبْدُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الايضاح ، ص240

84

عَبْدُكَ وَهذا مَقامُ الْعائِذِبِكَ الْمُسْتَجِيْرِ بِكَ مِنَ النَّارِ ، فَأَعْتِقْني وَوَالِدَيَّ وَأَهْلي وَوُلْدي وَإِخْوانيَ الْمُوْمِنِيْنَ مِنَ النَّارِ يا جَوادُ يا كَريمُ » .

و وقتي كه به حجر اسماعيل رسيد ، رو به ناودان ، سر را بلند كند و بگويد :

« أَلَّلهُمَّ أَدْخِلْني الْجَنَّةَ ، وأَجِرْني مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ ، وَعافِني مِنَ الْسُّقْمِ ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ ، وَادْرَأْ عَنّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاْنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ » .

و چون از حِجْر بگذرد و به پشت كعبه برسد بگويد :

« ياذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ ، ياذَا الْجُوْدِ وَالْكَرَمِ ، إنَّ عَمَلي ضَعِيْفٌ فَضاعِفْهُ لي ، وَتَقَبَّلْهُ مِنّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيْعُ الْعَلِيْمُ » .

و چون به ركن يماني برسد دست بردارد و بگويد :

« يا اَللهُ يا وَلِيَّ الْعافِيَةِ و خَالِقَ الْعافِيَةِ وَرَازِقَ الْعافِيَةِ وَالْمُنْعِمُ بِالْعافِيَةِ وَالْمَنّانُ بِالْعافِيَةِ والمُتَفَضِّلُ بِالْعافِيَةِ عَلَيَّ وَعَلي جَمِيْعِ خَلْقِكَ ، يا

85

رَحْمنَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ وَرَحِيْمَهُما ، صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد ، وَارْزُقْنَا الْعافِيَةَ وَتَمامَ الْعافِيَةِ وَشُكْرَ الْعافِيَةِ في الدُّنْيا وَالآخِرَةِ يا أَرْحَمَ الرَّاحِمينَ » .

يـا بگويد :

« بِسمِ اللهِ وَاللهُ اَكبرُ ، اَللّهُمَّ إِنّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْكُفرِ وَالْفَقْرِ وَالذُّلِّ ، وَمِنْ عَذابِ الْقَبْرِ ، وَمِنْ فِتنَةِ الْمَحْيا وَالْمَماتِ ، وَمَواقِفِ الْخِزْيِ في الدُّنيا وَالاخِرَةِ » .

پس سر به جانب كعبه بالا كند و بگويد :

« اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذي شَرَّفَكِ وَعَظَّمَكِ ، وَالْحَمْدُ للهِِ الَّذي بَعثَ مُحَمَّداً نَبِيّاً وَجَعَلَ عَلِيّاً اِماماً ، أللَّهُمَّ اهْدِ لَهُ خِيارَ خَلْقِكَ وَجَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِكَ » .

و چون ميان ركن يماني و حجرالأسود برسد بگويد :

رَبَّنَا آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفي الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ

86

و نقل است كه زير ناودان كعبه ، اين دعا را بخواند :

« أَللّهُمَّ اَظِلَّني في ظِلِّكَ يَومَ لاظِلَّ اِلاّ ظِلُّكَ ، وَاسْقِني بِكأْسِ نَبيِّكَ مُحَمَّد ( صلي الله عليه وآله وسلم ) شَراباً هَنيئاً لا ظَمَأَ بَعَدَهُ اَبَداً يا ذَالجَلالِ وَالاِكرامِ ، أَللّهُمَّ إِنّي أَسْئَلُكَ الرّاحَةَ عِنَدَالْمَوتِوَالْعَفْوَ عِنْدَالحِسابِ » . ^{( 1 )}

نماز طواف

* پس از انجام طواف ، بايد دو ركعت نماز به نيّت « نماز طواف » بخواند .

* نماز طواف مانند نماز صبح دو ركعت است ؛ و بايد پشت مقام ابراهيم يا محدوده نزديك مقام ، خوانده شود .

مستحبات نماز طواف

در نماز طواف مستحب است بعد از حمد در ركعت أول سوره توحيد و در ركعت دوم سوره جحد  قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ را بخواند ^{( 2 )} و پس از نماز ، حمد و ثناي الهي را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پاورقي ، ايضاح ، ص2092 . چون نماز طواف بايد بطور صحيح خوانده شود ، بنابراين توصيه مي شود افرادي كه قرائت صحيح اين سوره را نمي دانند در ركعت دوّم نيز ، همان سوره توحيد ( قل هوالله احد ) را بخوانند .

87

به جا آورده و صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد و از خداوند عالم طلب قبول نمايد و بگويد :

« اَللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّي وَلاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنّي ، اَلْحَمْدُ للهِِ بِمَحامِدِهِ كُلِّها عَلي نَعْمائِهِ كُلِّها حَتي يَنْتَهِيَ الْحَمْدُ إلي ما يُحِبُّ وَيَرْضي ، أَلَّلهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد والِ مُحمَّد وَتَقَبَّلْ مِنّي وَطَهِّرْ قَلْبي وَزَكِّ عَمَلي » .

و در نقل ديگر است كه پس از نماز طواف اين دعا را بخواند :

« اَللّهُمَّ هذا بَلَدُكَ وَالمَسجدُالحَرامُ و بَيتُكَ الحَرامُ ، وَاَنَا عَبدُكَ وَابْنُ عَبِدِكَ وَابْنُ اَمَتِكَ ، وَقَدْ جِئتُكَ طالِباً رَحمَتَكَ مُبتَغِياً مَرْضاتِكَ ، وَاَنْتَ مَنَنْتَ عَليَّ بِذلِكَ ، فَاغْفِرْ لي وَارْحَمْني اِنَّكَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدير » . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هداية السالك ، ج2 ، ص862 ؛ پاورقي ايضاح ، ص247 ؛ كنزالعمال ، ج5 ، ص172 ـ 173 با اندكي تفاوت .

88

پس از طواف و نماز طواف عمره تمتّع ، زائر به سعي صفا و مروه مي پردازد و با نيت سعي در عمره تمتّع هفت شوط سعي مي كند .

مستحبات قبل از سعي

مستحب است پس از نماز طواف ، و پيش از سعي ، قدري از آب زمزم بياشامد و بر سر و پشت و شكم خود بريزد و بگويد :

« أَلّلهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَرِزْقاً واسِعاً وَشِفاءًا مِنْ كُلِّ داء و سُقْم » .

سپس با آراميِ دل و بدن ، بالاي كوه صفا رفته و به خانه كعبه نظر كند و به ركني كه حجرالأسود در آن است رو نمايد و حمد و ثناي الهي را بجا آورد و نعمتهاي الهي را به خاطر بياورد ، آنگاه اين أذكار را بگويد :

« اَللهُ اكْبَرُ » هفت مرتبه .

« اَلحَمْدُ للهِِ » هفت مرتبه .

« لا اِلهَ اِلاّ اللهُ » هفت مرتبه .

« لا إِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَرِيْكَ لَهُ ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ اَلْحَمْدُ ، يُحْيي وَيُميتُ وَهُوَ حَيٌّ لايَمُوْتُ ، بِيَدِهِ

89

الْخَيْرُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدِيْرٌ » سه مرتبه .

پس صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد .

آنگاه بگويد :

« اَلحَمْدُ للهِِ » صد مرتبه .

« سُبحانَ اللهِ » صد مرتبه .

سپس بگويد :

« َاللهُ اَكْبَرُ ، اَللهُ اَكْبَرُ ، اللهُ اكبَرُ ، وللهِِ الحَمدُ ، اَللهُ اَكْبَرُ عَلي ما هَدانا ، وَالْحَمْدُ للهِِ عَلي ما أَوْلانا ، لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلكُ وَلَهُ الْحَمدُ ، يُحْيي وَيُميتُ ، بِيَدِهِ الْخَيرُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدير ، لااِلهِ اِلاَّ اللهُ وَحَدَهُ لاشريكَ لَهُ اَنْجَزَ وَعْدَهَ وَنَصَرَ عَبْدَهُ ، وَهَزَمَ الاَْحْزابَ وَحْدَهُ ، لااِلهَ اِلاَّ اللهُ وَلانَعْبُدُ اِلاّ اِيّاهُ ، مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينُ وَلَوْ كَرِهَ الكافِروُنَ » . ^{( 1 )}

سعي بين صفا و مروه

* پس از انجام نماز طواف ، بايد هفت مرتبه ، فاصله بين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ايضاح ، ص253 ؛ هداية السالك ، ج2 ، ص877 با اندكي تفاوت .

90

« صفا » و « مروه » را بپيمايد .

* سعي بايد از صفا آغاز و به مروه ختم شود .

مُستحباتِ سَعيمستحب است سعي را پياده بجا آورد و از صفا تا به جايي كه در سابق مناره ميانه ^{( 1 )} بوده و هم اكنون با علامت و چراغ سبز مشخّص شده ، راه رود و از آنجا تا جايي كه با خط سبز ديگري بر ديوار مشخّص شده و در سابق محل بازار عطاران بوده است « هَروَلَه » كند ؛ يعني مانند شتر تند رود و از آنجا تا به مروه نيز بطور معمولي سعي كند و در وقت برگشتن نيز به همان ترتيب برگردد و از براي زنها هروله نيست .

آنگاه كه از صفا مي آيد وقتي به محل هروله رسيد بگويد :

« بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ ، وَاللهُ أَكْبَرُ ، وَصَلَّيَ اللهُ عَلي مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ ، أَللَّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هم اكنون مناره ميانه و بازار عطاران وجود ندارد ولي آن فاصله با خط و چراغ سبز رنگ مشخص شده است .

91

عَمّا تَعْلَمُ اِنَّك أَنْتَ الاَْعَزُّ الاْجَلُّ الاْكْرَمُ ، وَاهْدِني لِلَّتي هِيَ أقْوَمُ ، أَللَّهُمَّ إنَّ عَمَلي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لي وَتَقَبَّلْهُ مِنّي ، أَللَّهُمَّ لَك سَعْيي ، وَبِكَ حَوْلي وَقُوَّتي ، تَقَبَّلْ مِنّي عَمَلي يا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقِيْنَ » .

و همين كه از محل هَروَله گذشت بگويد :

« يا ذَاالْمَنِّ وَالْفَضْلِ وَالْكَرَمِ وَالنَّعْماءِ والْجُوْدِ ، اِغْفِرْ لي ذنُوْبي ، إِنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ أنْتَ » .

و مستحب است در حال سعي ذكر بگويد و بخواند اين دعا را :

« أَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ حُسْنَ الظَّنِ بِكَ عَلي كُلِّ حال وَصِدْقَ النِّيَةِ في التَّوَكُّلِ عَلَيْكَ » .

و نيز گفتن « اَللهُ أَكْبَرُ ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ ، اَلْحَمْدُ للهِِ ، سُبْحَانَ اللهِ » هر يك را صد مرتبه مستحب است .

تقـصيـر ( آخرين عمل عمره تمتّع )

پس از سعي بايد « تقصير » كند ؛ يعني با نيت تقصير در عمره تمتّع قدري از ناخن يا موي خود را گرفته يا كوتاه

92

نمايد ^{( 1 )} با اين عمل ، اعمال عمره تمتع به پايان مي رسد و زائر از احرام خارج مي شود .

ب ـ اعمال حج و آداب آن

احـــرام

اعمال حج نيز ، مانند اعمال عمره با احرام آغاز مي شود .

محل احرام حج شهر مكه است چگونگي آن با احرام عمره تفاوتي جز در نيّت ندارد و آنچه در احرام عمره واجب يا مستحب است در احرام حج نيز واجب يا مستحب خواهد بود .

مستحب است در مسجدالحرام و در حجر اسماعيل محرم شود .

وقوف در عرفات

حاجي ، پس از احرام در مكه براي وقوف در عرفات ، كه از ظهر روز نهم ذي حجه آغاز مي شود و تا غروب ادامه دارد ، روانه سرزمين عرفات مي شود . اين سرزمين به طول دوازده كيلومتر و عرض شش كيلومتر و نيم در فاصله تقريباً

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به فتواي برخي مراجع به گرفتن ناخن تنها اكتفا نكند .

93

بيست كيلومتري شهر مكه قرار دارد .

برخي گفته اند عرفات ، از عرفان گرفته شده و به معناي شناسايي است ، زيرا كه در آنجا آدم و حوّا پس از هبوط باهم آشنا شده اند . و به خطاي خود اعتراف و مشمول عفو قرار گرفتند . و نيز حضرت ابراهيم با تعليم جبرئيل مناسك حج را آموخت . و نيز اين سرزمين ، مكان مقدسي است كه عرفان بندگان افزون شود .

وقوف به عرفات يكي از اركان حج است كه
حاجي ظهر روز عرفه نيت مي كند كه « به قصد تقرب
به خدا تا غروب توقف مي كنم » براي وقوف به عرفات
كه لحظات بسيار حساسي است آداب و ادعيه بسياري
است .

برخي مستحبات وقوف به عرفات

1 ـ با طهارت بودن در حال وقوف .

2 ـ غسل كردن و بهتر آن است كه نزديك ظهر باشد .

نظر به اين كه دعا در روز عرفه بويژه در سرزمين عرفات و در حال وقوف از اهم مسائل اين روز عزيز است ، لذا بي تناسب نيست ، مقدمتاً به فلسفه دعا و چگونگي و شرايط آن اشاره اي بشود :

94

معناي دعا و اقسام آن

دعا در لغت به معناي خواندن و در اصطلاح ، درخواست حاجت از خداوند است .

دعا بر دو قسم است :

1 ـ گاه دعا كننده مطالب و نيازهاي خود را به زبان خود و به هر بياني كه قدرت بر آن دارد ، در پيشگاه خداوند اظهار مي كند ، اين قسم را دعاهاي غير وارده مي نامند .

2 ـ قسم دوّم آن كه دعا كننده ، مطالب و خواست هاي خود را با الفاظ مخصوصي كه از پيشوايان دين
رسيده ، اظهار مي نمايد . اين قسم ادعيه را دعاهاي وارده
يا « ادعيه مأثوره » مي نامند . ادعيه مأثوره نيز بر دو
قسم است :

الف ـ ادعيه اي كه بايد در شرايط خاصّي خوانده شود ؛ مثلاً در وقت مخصوص يا محل معلوم ، و بالاخره آداب و شرايط ويژه اي براي آن ذكر شده باشد .

ب ـ دعاهايي كه از پيشوايان دين رسيده ولي براي آنها هيچ گونه شرطي ذكر نشده است .

البته هر نوع دعا و درخواست از پروردگار يكتا ، مطلوب شارع است و در روايت وارد شده : « الدُّعاءُ مُخُّ

95

العِبادة » ^{( 1 )} ؛ « مغز و روح عبادت همان دعا است . »

همچنين در قرآن كريم در مناسبت هاي مختلف از زبان پيامبران و اوليا دعاهايي نقل شده است ، ليكن ثواب و فضيلت دعاهاي مأثوره از زبان معصوم ( عليه السلام ) براي كسي كه آشنا به معاني آنها باشد ، به مراتب بيش از دعاهاي
معمولي است ، زيرا معصومين ( عليهم السلام ) به امراض روحي فرد و
جامعه آشناتر و به كيفيّت راز و نياز با حق تعالي آگاهتر هستند ، و ساير انسان ها ، گاهي به جاي خير خويش شرّ ، و گاهي به جاي سود و سعادت ، زيان و شقاوت مي طلبند :  وَيَدْعُ الاِْنسَـانُ بِالشَّـرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الاِْنسَانُ عَجُولا . ^{( 2 )}

بنابراين سزاوار است دعاكننده ، چگونگي درخواست مطالب و حاجات خود ، از خداوند را ، از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و پيشوايان الهي فراگيرد .

شرايط استجابت و قبولي دعا

در احاديث و روايات براي اجابت دعا شرايط متعدّدي بيان شده كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ، ج90 ، ص300 طبع بيروت . 2 . اسراء ، 13

96

شرط اوّل : معرفت پروردگار

حضرت جعفر بن محمد ( عليه السلام ) در جواب قومي كه پرسيدند ، ما دعا مي كنيم ولي مستجاب نمي شود ؟ فرمودند : چون كسي را مي خوانيد كه نمي شناسيد : « لاَِنَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لاتَعْرِفُونَهُ » . ^{( 1 )}

از حضرت علي ( عليه السلام ) سؤال شد : « فَما بالُنا نَدْعُوا فَلا نُجابُ ؟ » چرا دعاي ما مستجاب نمي شود ؟ حضرت فرمود : « إِنَّ قُلُوبَكُمْ خَانَتْ بِثَمَانِ خِصَال : أَوَّلُهَا أَنَّكُمْ عَرَفْتُمُ اللهَ فَلَمْ تُؤَدُّوا حَقَّهُ كَمَا أَوْجَبَ عَلَيْكُمْ . . » . ^{( 2 )}

« زيرا دلهاي شما به هشت چيز خيانت كرده ، نخست اين كه شما نسبت به خداوند معرفت و شناخت پيدا كرديد ، ولي حقّ معرفت را عملاً ادا نكرديد . »

شرط دوّم : پرهيز از حرام

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : هركس مي خواهد دعايش مستجاب شود بايد لقمه و شغلش حلال باشد . ^{( 3 )}

حضرت باقر ( عليه السلام ) فرمود : خداوند دعاي بنده اي را كه بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار ، ج9 ، ص3682 . بحار ، ج90 ، ص3763 . بحار ، ج90 ، ص321

97

عهده اش ، مظالم و حقوق مردم باشد يا غذاي حرام بخورد ، قبول نمي كند . ^{( 1 )}

شرط سوّم : حضور قلب

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : خداوند دعاي كسي را كه حضور قلب ندارد ، قبول نمي كند . ^{( 2 )}

شرط چهارم : به كسي ظلم نكرده باشد

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : خداوند به عزّت و جلال خود قسم ياد كرده كه من دعاي مظلومي را كه خود در حقّ ديگري چنين ظلمي نموده است ، مستجاب نمي كنم . ^{( 3 )}

شرط پنجم : دعا را به نام خدا آغاز كندو اگر با صلوات بر محمد و آل محمد ( صلّي الله عليه وآله ) همراه باشد به اجابت مقرون است .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : دعايي كه اوّلش « بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ » باشد ، رد نمي شود . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 . بحار ، ج90 ، ص3213 . بحار ، ج90 ، ص3204 . بحار ، ج90 ، ص313

98

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : صلوات شما بر من مايه اجابت دعاي شما خواهد بود . ^{( 1 )}

و همچنين براي استجابت دعا در روايات توصيه هايي است از جمله :

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : هركس پيش از خود به چهل مؤمن دعا كند ، دعايش مستجاب مي شود . ^{( 2 )}

در حديث قدسي وارد شده است : خداوند به حضرت عيسي ( عليه السلام ) فرمود : اي عيسي ! مرا بخوان همانند خواندن شخص اندوهناك و غرق شده اي كه هيچ فريادرسي ندارد . ^{( 3 )}

ملاحظه مي كنيد كه براي اجابت دعا شرايطي بيان شده است و از همه بيشتر بر روي معرفت و شناخت و خودسازي و آمادگي براي ضيافت پروردگار و شناخت ميزبان حقيقي تكيه شده است .

و مهمترين مطالب در اين روز پاك شدن از گناه است . چه ، تا قلب از آلودگي معاصي مصفّا نگردد شايستگي تابش انوار الهي و توجهات حق را نخواهد داشت . بنابر اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار ، ج91 ، ص542 . بحار ، ج90 ، ص3173 . بحار ، ج90 ، ص314

99

قبل از دعا براي آمرزش گناهان بايد تضرع و خضوع كرد و آنگاه مطالب و خواسته ها را با التماس و الحاح با خداوند در ميان نهاد .