بخش 5

دعاهاي روز عرفه

1 ـ خواندن دعاي حضرت امام حسين ( عليه السلام ) در روز عرفه ، و دعاي امام سجاد ( عليه السلام ) كه در صحيفه سجاديه مندرج است .

2 ـ خواندن اين دعاها :

« اَلَّلهُمَّ رَبَّ الْمشَاعِرِ كُلِّها ، فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ ، وَادْرَأْ عَنّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ ، اَلَّلهُمَّ لاتَمْكُرْ بي ، وَلا تَخْدَعْني ، وَلا تَسْتَدْرِجْني ، يا أَسْمَعَ السَّامِعينَ ، وَيا أَبْصَرَ النَّاظِرينَ ، وَيا أسْرَعَ الْحاسِبِينَ ، وَيا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَاَنْ تَغْفِرَ لي ذُنُوبي » . ^{( 1 )}

سپس حاجتهاي خود را از خداوند درخواست كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به جاي جمله « اَنْ تَغْفِرَ لي ذُنوبي » مي تواند حاجت ديگري را از خدا بخواهد .

100

پس دست به آسمان بردارد و بگويد :

« اَلَّلهُمَّ حاجَتي إلَيْكَ الَّتي إِنْ أعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرّني ما مَنَعْتَني ، وَإِنْ مَنَعْتَنِيها لَمْ يَنْفَعْني ما أَعْطَيْتَني ، أَسْأَلُكَ خَلاصَ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ ، اَلَّلهُمَّ إِنّي عَبْدُكَ ، وَمِلْكُ ناصِيَتي بِيَدِكَ ، وَأَجَلي بِعِلْمِكَ ، أَسْألُكَ أَنْ تُوَفِّقَني لِما يُرْضِيكَ عَنّي ، وَأَنْ تُسَلِّمَ مِنّي مَناسِكيَ الَّتي أَرَيْتَها خَلِيلَكَ إبْراهِيمَ صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ ، وَدَلَلْتَ عَلَيْها نَبِيَّكَ مُحَمَّداً صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ ، اَلَّلهُمَّ اجْعَلْني مِمَّنْ رَضِيتَ عَمَلَهُ وَأَطَلْتَ عُمْرَهُ وَأَحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ » .

و نيز از علي ( عليه السلام ) نقل شده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در موقف اين دعا را مكرر مي خواندند :

« اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمدُ كَالَّذي تَقُولُ ، وَخَيْراً ممّا نَقُولُ ، اَللّهُمَّ لَكَ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَماتي ، وَاِليكَ مَأبي ، وَلَكَ رَبّي تُراثي ، اَللّهُمَّ اِنّي اَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذابِ الْقَبرِ ، وَوَسْوَسةِ الصَّدرِ ، وَشَتاتِ الاَْمرِ ، اَللّهُمَّ اِنّي اَعُوذُبِكَ مِنْ شَرِّ ما تَجيءُ بِهِ الرِّياحُ » .

101

و از جمله دعاهاي وقوف ، اين است :

« اَللّهُمَّ اتِنا في الدُّنيا حَسَنةً ، وَفي الاخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ ، اَللّهُمَّ اِنّي ظَلَمتُ نَفْسي ظُلْماً كَثيراً ، وَاِنَّهُ لايَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاّ اَنْتَ ، فَاغْفِرْ لي مَغْفِرةً مِنْ عِنْدِكَ ، وَارْحَمْني اِنَّكَ اَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ ، اَللّهُمَّ اغْفِرلي مَغْفِرَةً مِنْ عِندَكَ تُصْلِحُ بِها شَأْني في الدّارين ، وَارْحَمْني رَحْمةً مِنْكَ اَسْعَدُ بِها في الدّارَيْنِ ، وَتُبْ عَلَيَّ تَوبةً نَصُوحاً لا اَنْكُثُها اَبَداً ، وَالزِمْني سَبيلَ الاِْسْتقامَةِ لااَزيغُ عَنْها اَبَداً ، اَللّهُمَّ انْقُلْني مِن ذُلِّ الْمَعْصِيةَ اِلي عِزّ الطّاعَةِ ، وَأَغْنِني بِحَلالِكَ عَنْ حَرامِكَ ، وَبِطاعَتِكَ عَنْ مَعْصِيِتكَ ، وَبِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِواكَ ، وَنَوِّرْ قَلْبي وَقَبْري ، وَاَعِذْني مِنَ الشّرِّ كُلِّهِ ، وَاجْمَعْ لِيَ الخَيْرَ كُلَّه ، اَسْتَودِعُكَ ديْني وَاَمانَتي وَقَلْبي وَبَدَني وَخواتيمَ عَمَلي ، وَجميعَ ما اَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ وَعلي جَميعِ اَحِبّائي وَالمُسْلِمينَ أَجْمَعينَ » .

مستحب است اين دعا را نيز بخواند :

« لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ

102

الْحَمْدُ يُحْيي وَيُمِيتُ ، وَهُوَ حَيٌّ لايَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ ، اَلَّلهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَالَّذي تَقُولُ ، وَخَيْراً مِمّا نَقُولُ ، وَفَوْقَ ما يَقُولُ الْقائِلُونَ ، اَلَّلهُمَّ لَكَ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَماتي ، وَلَكَ تُراثِي وَبِكَ حَوْلي وَمِنْكَ قُوَّتي ، اَلَّلهُمَّ إِنّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ ، وَمِنْ وَساوِسِ الْصُّدُورِ وَمِنْ شَتاتِ الاَْمْرِ و مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ ، اَلَّلهُمَّ اِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ الرِّياحِ وَأَعُوذُبِكَ مِنْ شَرِّ ما يَجيءُ بِهِ الرِّياحُ ، وَأَسْأَلُكَ خَيْرَ اللَّيْلِ وَخَيْرَ النَّهارِ ، اَلَّلهُمَّ اجْعَلْ في قَلْبي نُوراً ، وفي سَمْعي وَبَصَري نُوراً ، وَفي لَحْمي وَدَمي وَعِظامي وَعُرُوقي وَمَقْعَدي وَمَقامي وَمَدْخَلي وَمَخْرَجي نُوراً ، وَأَعْظِمْ لي نُوراً يا رَبِّ يَوْمَ أَلْقاكَ ، إِنَّكَ عَلي كُلِّ شَيْء قَديرٌ » .

آنگاه رو به جانب كعبه كرده و اين ذكرها را بگويد :

« سُبْحانَ اللهِ » صد مرتبه

« اَللهُ أكْبَرُ » صد مرتبه

« ماشاءَ اللهُ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ » صد مرتبه

« أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ ، لَهُ

103

الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ ، يُحْيِي وَيُمِيتُ ، وَيُمِيتُ وَيُحْيِي ، وَهُوَ حَيٌّ لايَمُوتُ ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ » صد مرتبه .

و بسيار بگويد : « اَللّهُمَّ اَعْتِقْني مِنَ النّارِ » .

و نزديك غروب آفتاب بگويد :

« اَلَّلهُمَّ إِنِّي أَعُوذُبِكَ مِنَ الْفَقْرِ ، وَمِنْ تَشَتُّتِ الاُْمُوُرِ ، وَمِنْ شَرِّ ما يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ ، أَمْسي ظُلْمي مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ ، وَأَمْسي خَوْفي مُسْتَجِيراً بِأَمانِكَ ، وَأَمْسي ذُنُوْبي مُسْتَجِيرَةً بِمَغْفِرَتِكَ ، وَأمْسي ذُلِّي مُسْتَجِيراً بِعِزِّكَ ، وَأَمْسي وَجْهيَ الْفاني الْبالي مُسْتَجِيْراً بِوَجْهِكَ الْباقي ، ياخَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَيا أَجْوَدَ مَنْ أعْطي ، جَلِّلْني بِرَحْمَتِكَ ، وأَلْبِسْني عافِيَتَكَ ، وَاصْرِفْ عَنّي شَرَّ جَمِيعِ خَلْقِكَ » .

و بعد از غروب آفتاب بگويد :

« اَلَّلهُمَّ لاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذَا الْمَوْقِفِ ، وَارْزُقْنِيهِ مِنْ قابِل أَبَداً ما أبْقَيْتَني ، وَاقْلِبْنيَ الْيِوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجاباً لي ، مَرْحُوماً

104

مَغْفُوراً لي ، بِأَفْضَلِ ما يَنْقَلِبُ بِهِ الْيَوْمَ أَحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ ، وَحُجّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ ، وَاجْعَلْنيَ الْيِوْمَ مِنْ
أكْرَمِ وَفْدِكَ عَلَيْكَ ، وَأَعْطِني أَفْضَلَ ما أَعْطَيْتَ أَحَداً مِنْهُمْ ، مِنَ الْخَيْرِ وَالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالرِّضْوانِ وَالْمَغْفِرَةِ ، وَبارِكْ لي فِيما أَرْجِعُ
إلَيْهِ ، مِنْ أَهْل أَوْ مال أَوْ قَلِيل أَو كَثِير وَبارِكْ لَهُمْ فيَّ » .

و هنگام خروج از عرفات بخواند :

« اَللّهُمَّ اِلَيْكَ اَفَضْتُ وَاِلَيكَ رَغبتُ وَمِنْكَ رَهَبْتُ ، فَاقْبَل نُسُكي ، وَاَعْظِم اَجْري ، وَتَقَبَّلْ تَوْبَتي ، وَارْحَمْ تَضَرُّعي ، وَاسْتَجِبْ دُعائي ، وَاَعْطِني سُؤْلي » . ^{( 1 )}

وقوف در مشعرالحرام

پس از غروب آفتاب روز نهم ذي حجه ، حاجيان از عرفات خارج مي شوند و براي انجام عملي ديگر از اعمال حج به طرف مشعرالحرام حركت مي كنند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هداية السالك ، ج3 ، ص1039

105

مشعر يا مُزدلفه ^{( 1 )} ميان دو تنگه عرفه از يك سو و وادي مُحَسِّر از سوي ديگر قرار گرفته است .

وقوف به مشعر يكي از اركان حج است كه مقدار واجب آن از طلوع فجر تا طلوع آفتاب است . البته اگر قبل از آن نيز به مشعر برسد بايد نيت وقوف كند .

مستحبات وقوف به مشعرالحرام

مستحب است كه آن شب را به هر مقدار كه مي تواند
به عبادت و اطاعت مشغول باشد و اين دعا را نيز
بخواند :

« اَلَّلهُمَّ هذِهِ جَمْعُ ، اَلَّلهُمَّ إنِّي أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْمَعَ لي فِيها جَوامِعَ الْخَيْرِ ، اَلَّلهُمَّ لاتُؤْيِسْنيْ مِنَ الْخَيْرِ الَّذيْ سَأَلْتُكَ أَنْ تَجْمَعَهُ ليْ في قَلْبي ، وَأَطْلُبُ إلَيْكَ أَنْ تُعَرِّفَنِي ماعَرَّفْتَ أَوْلِياءَكَ في مَنْزِلي هذا ، و أَنْ تَقِيَني جَوامِعَ الشَرِّ » .

و پس از نماز صبح اين دعا را بخواند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مزدلفه از ماده « زلف » به معناي نزديك شدن است و مشعر را از آنرو « مزدلفه » مي گويند كه حاجيان بدان هجوم برده و در آن مكان گرد مي آيند وجوه ديگري نيز در اين خصوص گفته اند .

106

« اَلَّلهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ ، وَادْرَأْ عَنّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ ، اَلَّلهُمَّ أنْتَ خَيْرُ مَطْلُوب إلَيْهِ ، وَخَيْرُ مَدْعُوٍّ ، وَخَيْرُ مَسْؤول ، وَلِكُلِّ وافِد جائِزَةٌ ، فَاجْعَلْ جائِزَتي في مَوْطِني هذا أَنْ تُقِيْلَني عَثْرَتي ، وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتي ، وَأَنْ تَجاوَزَ عَنْ خَطِيْئَتي ، ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوي مِنَ الدُّنيا زادي » .

و در نقل ديگر ، براي مشعر اين دعا آمده است :

« اَللّهمَّ اِنَّكَ قُلْتَ وَقولُكَ الْحقُّ : « فَاِذا اَفَضْتُمْ مِنْ عَرفات فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَاذْكُرُوُهُ كَما هَديكُم » اَللّهُمّ كَما اَوْقَفْتَنا فيه وَاَرِيتَنا اِيّاهُ ، فَوَفِّقْنا لِذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ كَما هَدَيْتَنا ، وَاغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا كَما وَعَدْتَنا ، اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كُلُّه ، وَالشُّكرُ كُلُّه ، وَالجَلالُ كُلُّهُ ، وَلَكَ الْخَلْقُ كُلُّهُ ، وَلَكَ الاَْمرُ كُلُّهُ ، اَللّهُم اِنّا نَسْأَلُكَ اَنْ تَغْفِرَ لَنا ما سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِنا ، وَاَنْ تَعْصِمَنا فيما بَقِي مِنْ اَعْمارِنا ، وَاَنْ تَرْزُقَنا اَعْمالاً صالِحَةً تَرضاها وَتَرْضي بِها عنّا ، فَاِنَّ الْخَيرَ كُلَّهُ بِيَدِك وَأَنْتَ

107

ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ وَأَنْتَ بِنا رَؤوُفٌ رَحيمٌ ، أَللّهُمَّ اَبلِغْ عَنّا سَيدَنا مُحمّداً التَّحيةَ وَالسَّلامَ ، وَاَدْخِلْنا دارَالسَّلامِ يا ذَاالجَلالِ وَالاِكْرامِ » . ^{( 1 )}

و مستحب است سنگريزه هايي را كه در منا رمي مي كند از مشعر بردارد .

اعــمال مِنا

اعمال روز عيد در منا عبارت است از :

1 ـ رمي ؛ سنگ زدن به جمره عقبه .

2 ـ قرباني كردن .

3 ـ حلق ؛ تراشيدن سر

اولين كاري كه در منا بايد انجام داد ، زدن هفت عدد سنگ به ستوني است كه آن را « جمره عقبه » مي نامند .

مستحبات رمي

1 ـ با طهارت بودن ، هنگام رمي .

2 ـ هر سنگي كه مي اندازد ، تكبير بگويد .

3 ـ جمره « عقبه » را پشت به قبله رمي كند و جمره « اولي »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پاورقي ، ايضاح ، ص301

108

و « وسطي » را رو به قبله رمي كند .

4 ـ هنگامي كه سنگها را در دست گرفته و آماده رمي است ، اين دعا را بخواند :

« اَللّهُمَّ هذِهِ حَصَياتي فَاَحْصِهُنَّ لي ، وَارْفَعْهُنَّ في عَمَلي » .

پس از سنگ زدن به جمره عقبه ، حجاج بايد براي انجام يكي ديگر از واجبات حج يعني قرباني كردن ، به قربانگاه رفته و قرباني كنند .

پس از قرباني حاجي بايد سر را بتراشد ، يا مقداري از ناخن يا موي خود را جدا كند ، كساني كه سال اوّل حج آنهاست حتماً بايد سر بتراشند ولي افرادي كه قبلا به حج مشرف شده اند مخيرند تقصير كنند يا سر بتراشند .

با تراشيدن سر تمام محرّمات احرام بر مُحرم حلال مي شود ، بجز حرام بودن زن و مرد بر يكديگر و استفاده از بوي خوش كه آنها با انجام كليه اعمال حج و پس از طواف نساء و نماز آن حلال خواهد شد .

مستحبات قرباني

1 ـ قرباني فربه باشد .

2 ـ اگر قرباني ، گاو يا شتر است ، ماده باشد و اگر گوسفند

109

است نر باشد .

3 ـ خود قرباني را ذبح كند ، و اگر نتواند ، دست خود را بالاي دست كسي كه ذبح مي كند بگذارد .

4 ـ در هنگام ذبح يا نحر اين دعا را بخواند :

« وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّماواتِ وَالاَْرْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ، إِنَّ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَماتي للهِِ رَبِّ الْعالَمِين ، لا شَرِيكَ لَهُ وَبِذلِكَ اُمِرْتُ وَأَنا مِنَ المُسْلِمِيْنَ ، اَلَّلهُمَّ مِنْكَ وَلَكَ ، بِسْمِ اللهِ وَاللهُ أَكْبَرُ ، اَلَّلهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّي » .

بقيه اعمال منا

1 ـ از اعمال واجب منا بيتوته در شب يازدهم و دوازدهم است كه بايد با نيت و قصد قربت انجام شود و ترك آن كفاره دارد .

2 ـ رمي جمرات سه گانه در روزهاي يازدهم و دوازدهم كه از جمره عقبه آغاز به ترتيب هر سه رمي مي شود .

110

مستحبات مِنا

مستحب است حاجي ، روز يازدهم و دوازدهم را در منا بماند وحتي به جهت طواف مستحب ، از مِنا بيرون نرود .

مستحب است بعد از نمازها تكبير بگويد و بهتر در كيفيت تكبير ، آن است كه بگويد :

« اَللهُ أَكْبَرُ ، اَللهُ أَكْبَرُ ، لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ ، اَللهُ أَكْبَرُ وَللهِِ الْحَمْدُ ، اَللهُ أَكْبَرُ عَلي ما هَدانَا ، اَللهُ أَكْبَرُ عَلي ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الاَْنْعامِ ، وَالْحَمْدُ للهِِ عَلي ما أَبْلانا » .

مسجد خيف

از جمله اماكني كه در مِنا قرار دارد مسجد خيف مي باشد .

« خيف » در لغت سراشيبي در كوه است تا بستر رودخانه را گويند و چون اين مسجد در سراشيبي قرار گرفته بنام خيف ناميده شده است . قدمت تاريخي اين مسجد به زمان نبي اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي رسد .

گويند رسول خدا در حجة الوداع خيمه خود را در اين مكان زد و در جايي كه محراب مسجد است پنج نماز را از

111

نماز ظهر تا نماز صبح ادا فرمود ، و نيز خطبه اي در اين مسجد خواند كه مشهور است .

خواندن نماز تحيت و اگر ممكن بود نمازهاي شبانه روزي در اين مسجد مستحب است .

اعمال بعد از منا

پس از انجام اعمال منا در روز عيد قربان حاجي مي تواند براي انجام پنج عمل از اعمال حج به مكّه بازگردد ، گرچه وقت اين اعمال تا پايان ماه ذي حجه است و مي تواند در منا بماند براي بقيه اعمالي كه در منا شبهاي يازدهم و دوازدهم و روزهاي يازدهم و دوازدهم انجام مي شود و بعدازظهر روز دوازدهم از منا خارج شده و براي بقيّه اعمال به مكّه بيايد . امّا پنج عملي كه در مكّه بايد انجام شود ، عبارت است از :

1 ـ طواف حج

2 ـ نماز طواف حج

3 ـ سعي بين صفا و مروه

4 ـ طواف نساء

5 ـ نماز طواف نساء

112

* چند مسأله : 1 ـ كيفيّت طواف و نماز حج تمتع و سعي همانگونه است كه در اعمال عمره تمتّع گذشت ، و تنها در نيّت با هم تفاوت دارند .

2 ـ كيفيت طواف نساء و نماز آن هم ، مانند طواف عمره و نماز آن است ، ولي بايد به نيت طواف نساء و نماز طواف نساء انجام شود .

3 ـ پس از انجام طواف حج و نماز آن و سعي ، بوي خوش هم بر محرم حلال مي شود و بعد از انجام طواف نساء و نماز آن ، زن بر مرد و مرد بر زن كه به واسطه احرام ، حرام شده بودند ، حلال مي شوند .

113

آثار تاريخي و مذهبي مكه

مسجدالحرام

نام مسجدِ گرداگرد خانه كعبه ، مسجدالحرام است . اين مسجد مقدس ترين و معروف ترين مسجد در اسلام بشمار مي رود . نماز گزاردن در اين مسجد ثواب بسيار دارد و داراي آداب و اعمال خاصي نيز هست .

خانه كعبه

كعبه ، بيت الله الحرام ، بيت العتيق ، خانه خدا ، قبله مسلمانان ، ساختمان چهار گوشه مسقّفي است در داخل مسجدالحرام ، نماي ظاهري خانه از سنگ سبز مايل به خاكستري است كه از كوههاي مكه آورده اند .

پرده كعبه

گفته شده براي نخستين بار حضرت اسماعيل پرده اي بر

114

روي كعبه كشيده است .

بعدها قريش نيز چنين مي كردند و پرده داري كعبه براي آنان منصبي ويژه به حساب مي آمد .

در روايات اهل بيت ، گرفتن پرده كعبه و تضرّع و دعا در آن حال آمده است و نقل شده كه حضرت علي بن الحسين ( عليه السلام ) فراوان چنين مي كردند .

اركان كعبه

چهار زاويه كعبه را اركان كعبه گويند كه هر يك نام خاصي دارد .

ركن شمالي را « عراقي » ركن غربي را « شامي » ركن جنوبي را « يماني » و ركن شرقي را ركن « اسود » مي نامند ، چون حجرالاسود در اين ركن است .

حجرالاسود

حجرالاسود يا سنگ سياه ، از اجزاي بسيار مقدس خانه كعبه است . حجرالاسود در گوشه شرقي ، به ارتفاع يك متر و نيم از زمين قرار گرفته است .

در روايات شيعه و سني نقل شده كه حجرالاسود از سنگهاي بهشتي است كه همراه آدم ( عليه السلام ) به زمين آمده است ،

115

همچنين در روايتي از رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) حجرالاسود به منزله
دست راست خداوند خوانده شده كه در روي زمين قرار گرفته است و مردم با دست كشيدن بر آن و بوسيدنش ، گويي با خدا بيعت و اطاعت خدا را تثبيت مي كنند . در روايت آمده است كه اين سنگ در آغاز سفيد بوده ، اما گناهاني كه فرزندان آدم انجام داده اند آن را سياه كرده است .

استلام و بوسيدن حجرالاسود ، مورد سفارش روايات قرار گرفته و در نقلها آمده كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مقيّد به استلام و بوسيدن آن بوده اند . ^{( 1 )}

ملتــزم

قسمتي از ديوار كعبه را كه در يك سوي آن حجرالاسود و در سوي ديگرش باب كعبه قرار دارد « ملتزم » مي نامند . اين محل از آن روي ملتزم ناميده شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در ازدحام كنوني ، استلام حجرالاسود بسيار مشكل است و موجب آزار ديگران مي شود و بخصوص براي خواهران كه با نامحرمان برخورد خواهند كرد خالي از اشكال نيست . با توجه به اين نكات ، چنانكه استلام حجر براي حاجي به راحتي مقدور نبود بدان اصرار نورزد و خانمها از آن خودداري كنند .

116

است كه مردم در آن قسمت به ديوار ملتزم مي شوند و دعا مي خوانند .

از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده است كه فرمود : ملتزم محلي است كه دعا در آنجا مستجاب مي شود و هيچ بنده اي نيست كه در آنجا خدا را بخواند و خداوند دعايش را مستجاب نكند .

حطيــم

يكي از نقاط مقدس ، كه ميان درب خانه كعبه و حجرالاسود قرار دارد نقطه اي است كه آن را « حطيم » مي نامند و گفته اند حطيم ما بين حجرالاسود و مقام ابراهيم و زمزم و حجراسماعيل است .

حجر اسماعيل

در قسمت شمالي كعبه ، ديواري به ارتفاع 30/1 متر وجود دارد كه قوسي شكل است و حجر اسماعيل ناميده مي شود .

حجر اسماعيل نيز يادگاري است از زمان ابراهيم و اسماعيل كه خانه كعبه را بنا كرده اند .

نقلهاي تاريخي حكايت از آن دارد كه اسماعيل در

117

همين قسمت كنار بيت الله الحرام زندگي مي كرده و خيمه گاه او در همين جا بوده است . مادرش هاجر نيز با وي در اين مكان مي زيسته و پس از رحلت در آنجا دفن شده اند .

مقام ابراهيم

يكي از نقاط بسيار مقدس مسجدالحرام ، محلي است كه مقام ابراهيم ناميده مي شود . اين مقام يكي از شعائر الهي خوانده شده و آن سنگي است كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) بر آن ايستاد و بناي خانه كعبه را بالا برده است . بر روي اين سنگ اثري از پاي ابراهيم ( عليه السلام ) ديده مي شود ، و اكنون در مسجد الحرام در فاصله 13 متري كعبه ، در يك ضريح كوچك و محفظه بلورين نگهداري مي شود . حاجيان بايد نماز طواف واجب را نزد مقام ابراهيم بجاي آورند .

زمــزم

چاه زمزم از ديگر آثار قديمي مسجدالحرام است .

اين چاه در قسمت شرقي مسجدالحرام و كمي فاصله با حجرالاسود قرار دارد ، و همانند ديگر مشاهد حج ، از آثار ابراهيم و اسماعيل و هاجر است . اكنون در كنار صحن

118

مسجدالحرام سردابي است كه به چاه زمزم راه دارد و زائران در آنجا از آب زمزم مي نوشند . در روايات اهلبيت ( عليه السلام ) نوشيدن از آب زمزم مورد سفارش قرار گرفته است .

مسعي

مسعي محلي است كه حجاج بايد در آنجا ميان كوه صفا و مروه به سعي بپردازند .

خداوند در قرآن از صفا و مروه به عنوان « شعائرالله » ياد كرده است ، صفا و مروه دو كوه كوچكي است كه صفا در دامن كوه ابوقبيس و مروه در دامن كوه قيقعان قرار دارد . فاصله اين دو كوه امروزه به صورت سالني دو طبقه ساخته شده است كه محل سعي است و البته زائران شيعه در طبقه فوقاني سعي نمي كنند زيرا سعي بايد بين دو كوه باشد .

مسجد جن

يكي ديگر از مساجد معروف مكه ، مسجد جن است .

گويند سبب نام يافتن اين مسجد به مسجد جن ، از آنجاست كه سوره مباركه « جن » در اين مكان بر پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شده است .

119

مسجد جن در ناحيه شمالي مسجد الحرام ، در كنار خيابان مسجدالحرام ، نزديك قبرستان حجون ( كمي بعد از پل حجون ) قرار دارد ، خواندن نماز در اين مسجد و دو ركعت نماز تحيّت مستحب است .

مسجدالاجابهمسجدالاجابه نيز يادگار جريانهايي است كه به فتح مكه مربوط مي شود . روايت شده است كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در اين محل نماز گزارده و اصحاب در آنجا مسجدي بنا كرده اند ، مسجدي نيز با همين نام در مدينه وجود دارد . مسجدالاجابه در سمت چپ خياباني كه به منا مي رود ( كمي بعد از ميدان معابده ) واقع شده است .

مسجد حمزه

اين مسجد منسوب به حمزه سيدالشهدا است و در منطقه مسفله ، در نزديكي تلاقي خيابان ابراهيم خليل و خيابان حمزة بن عبدالمطلب واقع است .

مسجد تنعيم

در راه مكه به مدينه ، ابتداي شهر مكه ( شهر فعلي )

120

مسجدي است به نام مسجد تنعيم ، از مكانهايي است كه به عنوان ميقات عمره مفرده ذكر شده است . مسجد تنعيم ابتداي حدّ حرم نيز مي باشد .

مولد النبي ( صلّي الله عليه وآله )

خانه اي را كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در آن متولد شده است به نام « مولدالنبي » مي شناسند ، اين خانه در محله سوق الليل بوده است .

مسلمانان اين خانه را گرامي مي داشتند و بويژه در شب تولد رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) مراسمي در آنجا برگزار مي كردند ، دولت سعودي اين محل را تخريب كرد ، بعدها شهردار مكه با اصرار توانست در آنجا كتابخانه اي بنا كند كه به نام « مكتبة مكة المكرّمه » نامگذاري شده است و اكنون نزديك مسجدالحرام در كنار ايستگاه اتوبوسها قرار دارد .

غار حرا

جبل النور يكي از مكانهاي مقدس مكه و از آثار مذهبي باقيمانده از عصر رسالت به شمار مي رود كه در شمال شرقي مكه قرار دارد و غار حرا بر فراز اين كوه مي باشد .

121

درب اين غار ، به سمت شمال است و فضاي آن گنجايش چند نفر نشسته را دارد ارتفاع غار نيز به اندازه قامت يك انسان است .

غار حرا محل عبادت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده و آن حضرت چندي از ايام سال ، بويژه ماه مبارك رمضان را در آن بسر مي بردند ، در همين غار بود كه نخستين بار بر رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) وحي نازل گرديد و آيات آغازين سوره علق بر آن حضرت خوانده شد . از اين رو اين غار از جمله بهترين و متبرك ترين نقاط مكّه بشمار مي رود .

غار ثور

كوه ثور ، كوهي است بزرگتر از كوه حرا كه در جنوب شرقي مسجدالحرام و در فاصله اي دورتر از كوه حرا نسبت به مكّه ، در طريق طائف واقع شده است .

غار ثور در همين كوه قرار دارد ، زماني كه مشركان مكه به قصد كشتن رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) بسيج شدند ، آن حضرت از خانه خود خارج شد و به سمت جنوب مكه حركت كرد ، و براي مخفي نگاه داشتن مسير خود ، مدت سه روز در همين غار بماند ، مشركان تا نزديكي غار ثور آمدند ، اما به اعجاز الهي ، عنكبوتان تارهايي را بر در غار تنيدند تا مشركان را از

122

رفتن به درون آن منصرف كنند ، چرا كه با ديدن تارهاي عنكبوت تصور كردند كه كسي وارد غار نشده است .

شعب ابي طالب

شعب ، حد فاصل دو كوه را گويند كه ممكن است وسعت آن به اندازه هاي مختلف باشد .

يكي از شعب هاي مكه ، شعب ابي طالب است . اين شعب به نام شعب بني هاشم نيز مشهور بود و اكنون به نام شعب علي ( عليه السلام ) شناخته مي شود .

شعب مزبور بين دو كوه ابوقبيس و خَندمه واقع شده و تا نزديكي سوق الليل امتداد داشته است .

در سال هفتم بعثت ، قريش عليه بني هاشم پيماني امضا كردند و رابطه اقتصادي و خانوادگي خود را با آنان قطع نمودند ، به دنبال آن بني هاشم در شعب باقي ماندند . سه سال بني هاشم در برابر محاصره اقتصادي دشمن مقاومت كردند ، و آن مدت را با مرارت فراوان پشت سر گذاشتند .

قبرستان ابوطالبقبرستان ابوطالب يكي از زيارتگاههاي مسلمانان در مكّه به شمار مي آيد .

123

اين مكان به نام مقبره مُعَلّي و مقبره بني هاشم نيز شناخته مي شود . قبرستان ابوطالب محلّ دفن بسياري از افراد خاندان بني هاشم و برخي از نزديكترين ياران رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) است .

يكي از چهره هاي بزرگ بني هاشم ، عبدالمطلب است كه او نيز در اين قبرستان مدفون است . خديجه ( عليها السلام ) همسر گرامي پيامبر ، يكي ديگر از مدفونين آنجاست .

چهره شاخص ديگر كه در اين قبرستان مدفون است ، حضرت ابوطالب ( عليه السلام ) پدر گرامي اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) است .

در اين قبرستان تعدادي از صحابه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و علما و دانشمنداني كه در مكه وفات يافته اند ، بخاك سپرده شده اند .

گاهي به غلط قبرستان ابوطالب به عنوان شعب ابي طالب شناخته مي شود . همانگونه كه گفته شده محل شعب ابي طالب جايي است كنار كوه ابوقبيس كه تا فضاي باز خارج مسعي نزديك مسجدالحرام امتداد داشته است .