بخش 4

151

جاي آر و خود را از اين دَيْن رها ساز ، نماز را به جماعت بخوان اگر چه مكان براي نماز تنگ باشد ، گويي بر نوك نيزه ايستاده اي . » ^{( 1 )}

58 ـ نماز نيكو

يكي از توصيه هاي امام صادق ( عليه السلام ) به پيروانشان اين است كه نماز را خوب و نيكو بجاي آورند « عَلَيْكُمْ بِحُسْنِ الصَّلاةِ » ^{( 2 )}

نيكو نماز گزاردن يعني آداب ظاهري و باطني آن را رعايت كردن ، برخي از آداب ظاهري نماز عبارتند از :

1 ـ پيش از نماز دندان ها را مسواك كنند .

2 ـ با لباس خوب و تميز در مساجد حاضر شوند . رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

رنگ سفيد نزد خداوند محبوب تر است پس در آن نماز بگزاريد . ^{( 3 )}

3 ـ موقع نماز خود را معطر كنند .

4 ـ در نماز انگشتر عقيق در دست داشته باشند .

5 ـ نماز را در اول وقت بخوانند .

6 ـ نمازها را در مساجد و به جماعت اقامه كنند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص194 ، ح884

2 ـ امالي مفيد ، ص186

3 ـ كنز العمال ، ج15 ، ص302 ، ح4117

152

7 ـ نماز را با دعا آغاز كنند رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) خود پس از تكبير مي فرمود :

« وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضَ عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ حَنِيفاً مُسْلِماً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ » . ^{( 1 )}

8 ـ پيش از قرائت حمد « اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيم » بگويد و از شيطان به خدا پناه ببرد .

9 ـ هنگام خواندن نماز آرام باشد و حركت نكند .

10 ـ نماز را تند و با عجله نخواند .

آداب باطني نماز نيز عبارتند از :

1 ـ حضور قلب

2 ـ خضوع و خشوع

3 ـ حالت بكاء و گريه

4 ـ به گونه اي نماز بخواند كه گويي خداوند را مي بيند و بداند كه اگر او خدا را نمي بيند خداوند او را مشاهده مي كند و . . . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج3 ، ص310 ، ح7 ؛ تهذيب ، ج2 ، ص67 ، ح224

2 ـ الصلوة في الكتاب والسنة صص : 65 ـ 86

153

59 ـ شركت در نماز جماعت

يكي از موفقيت هاي بزرگ سفر حج ، دستيابي به ثواب فراوان نماز گزاري در مسجد النبي و مسجد الحرام است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« نماز در مسجد الحرام يكصد هزار و در مسجد النبي ده هزار نماز پاداش دارد . » ^{( 1 )}

و طبيعي است كه اگر نمازهاي واجب را در اين دو مكان مقدّس به جماعت بخوانند ، پاداشي برتر و غير قابل تصوّر خواهد داشت . در روايت آمده است كه : اگر نماز به جماعت خوانده شود و نماز گزاران بيش از ده نفر باشند شمارش پاداش آن براي افراد بشر امكان پذير نيست .

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« فَإِنْ زَادُوا عَلَي الْعَشَرَةِ فَلَوْ صَارَتْ بِحَارُ السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضِ كُلُّهَا مِدَاداً وَالاَْشْجَارُ أَقْلاماً وَالثَّقَلانِ مَعَ الْمَلائِكَةِ كُتَّاباً لَمْ يَقْدِرُوا أَنْ يَكْتُبُوا ثَوَابَ رَكْعَة وَاحِدَة » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص586 ، ح1

2 ـ مستدرك الوسائل ، ج6 ، ص443

154

« اگر بيش از ده نفر شدند ، اگر درياهاي آسمان و زمين مركّب و جن و انس و فرشتگان نويسنده شوند ، نخواهند توانست ثواب يك ركعت آن را بنويسند . »

امام صادق ( عليه السلام ) نيز به پيروان خود دستور داده اند

تا نمازهايشان را در مساجد [ و به جماعت ]

بخوانند :

« عَلَيْكُمْ بِالصَّلاةِ فِي الْمَسَاجِدِ . . . » . ^{( 1 )}

« بر شما باد به خواندن نماز در مساجد . »

آن حضرت همچنين به زيد الشّحام كه با غير شيعه معاشر بود و با آنان در يك منطقه زندگي مي كرد ، فرمود :

« خود را با اخلاق ايشان تطبيق دهيد رفتاري خوب با آنان داشته باشيد ، در مساجدشان نماز بگزاريد ، از بيمارانشان عيادت كنيد ، در تشييع جنازه آنان حاضر شويد ، و اگر بتوانيد امام جماعت يا مؤذن آنان باشيد چنين كنيد ، زيرا اگر چنين رفتار بنماييد گويند :

اينها جعفري ( و پيروان جعفر بن محمد الصادق ( عليه السلام ) ) اند ، خداوند جعفر را رحمت كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص635

155

ياران خود را چه خوب تربيت كرده است . . . » ^{( 1 )}

بنابراين نتيجه مي گيريم :

1 ـ نماز خواندن در مسجد النبي و مسجد الحرام ثواب فراوان دارد .

2 ـ دستور امام صادق ( عليه السلام ) است كه نمازها را به جماعت بخوانيم .

3 ـ دستور امام صادق ( عليه السلام ) است كه در نمازهاي جماعت ديگران شركت كنيم .

4 ـ اگر نماز به جماعت خوانده شود ، نوشتن ثوابِ آن براي كسي مقدور نيست .

حال با اين همه سفارش و تأكيد ، متأسفانه گاهي مشاهده مي شود كه برخي از زائران ايراني ، يكي از زيباترين و شكوهمندترين صحنه ها ، در مكه و مدينه را به تلخ ترين خاطره ها در ذهن مسلمانان ساير كشورها تبديل مي كنند .

در ايام حج مسلمانان جهان ، كه براي انجام فريضه حج و زيارت قبر رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) به مكه و مدينه آمده اند ، پيش از گفتن اذان ، همچون سيل به سوي حرم سرازير مي شوند ، راه هاي منتهي به حرم همه پر از انسان هاي عاشق پيشه اي است كه به عشق خدا به اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج1 ، ص383

156

سرزمين آمده اند و اگر كسي دير برسد در بسياري اوقات امكان ورود به مسجد را پيدا نمي كند ، درست در چنين وضعيتي بعضي از زائران ايراني ، يا از مسجد خارج شده و يا در كنار مغازه ها و خيابان ها نشسته و يا به سوي منازل خود در حال حركت اند و در نتيجه خاطره تلخي از خود و تشيع در ذهن مسلمانان ساير كشورها به يادگار مي گذارند .

اگر اين گونه افراد به سخنان و سفارش هاي امام صادق ( عليه السلام ) توجه كنند ، به يقين از اين رفتارها دست برمي دارند .

امام صادق ( عليه السلام ) از طريق پدران خود از رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود :

« كسي كه صداي اذان را در مسجد بشنود و بدون علت و بيماري از مسجد خارج شود منافق است مگر آن كه تصميم داشته باشد به مسجد برگردد . » ^{( 1 )}

بنابراين ، بر حاجيان لازم است هنگام اقامه نماز جماعت ، از منازل خود و يا هر جا كه هستند به طرف مساجد حركت نموده ، در اجتماعات مسلمانان شركت كنند و افزون بر بهره معنوي و پاداش الهي ، از بركات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار ، ج85 ، ص9 ، ح13

157

زندگي جمعي و انس با مردم نيز بهره مند شوند .

علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ فَلَمْ يُجِبْهُ مِنْ غَيْرِ عِلَّة فَلا صَلاةَ لَهُ » . ^{( 1 )}

ابن عباس گفته است :

« هر كس نداي مؤذن را بشنود و به آن پاسخ ندهد ، چيزي را نخواسته و چيزي نيز براي او خواسته نشده است . »

در روايت آمده است كه چون روز قيامت فرا رسد گروهي از مردم به صحنه محشر مي آيند ، در حالي كه چهره هايشان همچون ستاره درخشان است ، فرشتگان به آنها مي گويند :

شما چه اعمالي داشتيد ؟

پاسخ مي دهند :

ما هرگاه نداي اذان را مي شنيديم ، براي گرفتن وضو برمي خاستيم و هيچ چيز غير از آن ، ما را به خود مشغول نمي كرد .

گروهي نيز محشور مي شوند در حالي كه چهره هاي آنان همچون ماه درخشندگي دارد ، اينها نيز در پاسخ به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج8 ، ص291 ، ح10694

158

همان سؤال گويند :

ما پيش از وقت نماز وضو مي گرفتيم [ و براي نماز آماده مي شديم ] ، گروهي نيز محشور مي شوند در حالي كه چهره آنان همچون خورشيد مي درخشد . اينها نيز در پاسخ مي گويد :

ما اذان را در مسجد شنيديم . ^{( 1 )}

60 ـ نظم در صفوف

يكي از نكاتي كه در روايات بسيار بر آن تأكيد شده ، نظم در صفوف نماز جماعت است .

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« سَوُّوا صُفُوفَكُمْ فَاِنَّ تَسْوِيَةَ الصَّفِّ تَمامُ الصَّلاة » . ^{( 2 )}

صف هاي خود را منظم كنيد ؛ زيرا مرتب و برابر بودن صفوف [ شرط ] تمام و كمال بودن نماز است .

پس از آن كه صفوف نماز مرتب شد ، اگر هنوز جايي باقي مانده ، ابتدا بايد جاهاي خالي را پر كنند و سپس صفوف بعدي را تشكيل دهند .

امير مؤمنان ( عليه السلام ) فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجة البيضاء ، ج1 ، ص344

2 ـ بحار الانوار ، ج85 ، ص20

159

« سُدُّوا فُرَجَ الصُّفُوفِ مَنِ اسْتَطَاعَ أَنْ يُتِمَّ الصَّفَّ الاَْوَّلَ وَالَّذِي يَلِيهِ فَلْيَفْعَلْ فَإِنَّ ذَلِكُمْ أَحَبُّ إِلَي نَبِيِّكُمْ وَأَتِمُّوا الصُّفُوفَ فَإِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي الَّذِينَ يُتِمُّونَ الصُّفُوفَ » . ^{( 1 )}

« جاهاي خالي صفوف را پر كنيد ، كسي كه مي تواند صف اول را تكميل كند و يا صف پس از آن را ، پس بايد چنين كند ؛ زيرا اين عمل نزد پيامبر دوست داشتني تر است و صفوف را تكميل و پر كنيد ، پس همانا خدا و فرشتگان او ، بر كساني كه صف ها را پر مي كنند ، درود مي فرستند . »

علي ( عليه السلام ) در حديثي ديگر فرمود :

« بهترين صفوف ، صف هاي اول است و آن صف فرشتگان است . . . » ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« صف ها را كامل كنيد و اگر كسي از شما احساس كرد در صف اول جا تنگ است ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الأنوار ، ج85 ، ص18

2 ـ بحار الانوار ، ج83 ، ص18

160

زياني به شما نمي رساند كه در صف بعد بايستد ، و اگر در صف اول جاي خالي وجود داشت ، زياني به شما نمي رساند كه به سمت راست يا چپ حركت نموده ـ اگر جاي خالي كمي اين طرف يا آن طرف بود ـ و آن جاي خالي را پر كنيد . » ^{( 1 )}

و بالا خره رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« اگر مردم پاداش آنچه مربوط به اذان

و صف اول نماز است را مي دانستند ،

نسبت به آن علاقمند گرديده ، آهنگ آن مي كردند . » ^{( 2 )}

حال با توجه به آنچه كه از كلام معصومين ( عليهم السلام )

نقل شد ، پيروان اهل بيت عصمت و طهارت بايد در

نظم صفوف جماعت تلاش نموده ، به موقع در مساجد حاضر شوند و آنگاه كه صفوف نماز جماعت تشكيل شد و جايي براي نشستن نبود ، از آزار رساندن به مسلمانان و از روي دوش آنان عبور كردن خودداري كنند و هر كجا كه جاي خالي وجود داشت همان جا بنشينند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الأنوار ، ج83 ، ص18

2 ـ همان ، ص20

161

61 ـ رو به قبله نشستن

حاجيان در حرمين شريفين تلاش كنند رو به قبله بنشينند ، به خصوص زماني كه در مسجد الحرام و يا در مسجد النبي حضور دارند ، اين عمل پيروي از سنت رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) است و پاداش دارد .

پيامبر خدا ( صلي الله عليه وآله ) در حديثي فرمود :

« براي هر چيزي شرف و حرمتي است و شريف ترين مكانِ نشستن ، جايي است كه رو به قبله باشد . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) بيشتر اوقات رو به قبله مي نشست . » ^{( 2 )}

متأسفانه گاهي مشاهده مي شود كه حاجيان در مسجد الحرام پشت به كعبه نشسته و با دوستان خود گفتگو مي كنند ، اين نه تنها خلاف سنت رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) است بلكه حاجيان را از ثواب نگاه به كعبه نيز محروم مي كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار ، ج72 ، ص469

2 ـ مكارم الاخلاق ، ج1 ، ص66

162

62 ـ مراعات حال ديگران

در بيشتر اوقات سال ، به خصوص فصل تابستان ، هواي مكه و مدينه گرم است از اين رو ، شايسته است حاجيان هنگام شركت در نمازهاي جماعت و يا در جلسات آموزشي كمي با فاصله بنشينند تا همسفران خود و يا ديگر مسلمانان از تنگي جا اذيت نشوند .

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرموده :

« براي آنان كه در تابستان دور هم مي نشينند ، شايسته است كه هنگام نشستن ، ميان هر دو نفر به اندازه استخوان ذراعي فاصله باشد تا در نتيجه از نزديكي به يكديگر در گرما به مشقت نيفتند . » ^{( 1 )}

63 ـ پرهيز از اسراف

يكي از نكات مهم و قابل توجّه حاجيان اين است كه در سفر حج بايد از اسراف و تبذير خودداري كنند . گاهي اوقات حاجيان بيش از نياز و مصرف خود ، غذا و نوشابه و آب ميوه را داخل اتاق برده و در نتيجه به دليل ماندن و مصرف نكردن فاسد شده ، آن ها را دور مي ريزند و يا هنگام خروج از اتاق ، كولر و چراغ ها را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص662

163

روشن مي گذارند و از اتاق خارج مي شوند .

قرآن خطاب به مؤمنان مي فرمايد :

{ كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ } ^{( 1 )}

« و بخوريد و بياشاميد ولي اسراف نكنيد ، همانا خداوند اسراف كنندگان را دوست نمي دارد . »

و در آيه ديگر مي فرمايد :

{ وَأَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ } . ^{( 2 )}

و همانا اسراف كنندگان ياران آتش اند .

علي ( عليه السلام ) فرمود :

اسراف موجب هلاكت و نابودي ، و ميانه روي مايه زيادي ثروت است . ^{( 3 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) در دعاي بيستم صحيفه سجاديه ، از خداوند مي خواهد :

« بار خدايا ! مرا از زياده روي و اسراف باز دار و روزيم را از نابودي نگاهدار و ثروتم را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اعراف : 31

2 ـ غافر : 43

3 ـ بحار الانوار ، ج59 ، ص192

164

با دادن بركت به آن ، زياد گردان و راه مصرف آن را در كارهاي خير به من بنمايان . » ^{( 1 )}

علي ( عليه السلام ) در روايتي اسراف را اينچنين معرفي كرده و فرموده اند :

« خرج كردن دارايي در مسير نادرست ، زياده روي و اسراف است . » ^{( 2 )}

بنابراين ، هزينه كردن مال در كارهاي غير ضروري و خريد كالاهايي كه خيلي به آن نياز ندارد و نيز خريد كالاهاي تزييني و تجمّلي را مي توان از موارد اسراف شمرد .

در حديث ديگري رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« اين كه هرچه دلت بخواهد بخوري ، خود نوعي اسراف است . » ^{( 3 )}

در حديث ديگري امام صادق ( عليه السلام ) دور ريختنِ مانده غذا در ظرف ( چه آب و چه غذا و استفاده از لباس بيرون در خانه را ) از موارد اسراف دانسته اند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه سجاديه ، ص86

2 ـ نهج البلاغه ، خطبه126

3 ـ كنز العمال ، ح7366

4 ـ بحار الانوار ، ج72 ، ص303

165

و در حديثي ديگر امام صادق ( عليه السلام ) در بيان معناي آيه « وَلا تُبَذِّرْ تَبْذيراً » فرمود :

« هر كس چيزي در راهي غير از اطاعت خدا انفاق كند ، او ولخرج است و هر كس در راه خير انفاق نمايد ، صرفه جو و ميانه رو است . » ^{( 1 )}

مُعَمَّرِ بن خِلاّد گويد :

از امام رضا ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود :

« كسي كه در منزل غذا مي خورد و چيزي از غذا [ در سفره ] ريخته و باقي مانده ، آن را بخورد و كسي كه در صحرا و خارج منزل غذا مي خورد ، [ باقيمانده غذا را ] براي پرندگان و حيوانات وحشي بگذارد . » ^{( 2 )}

64 ـ پرهيز از پرخوري و خواب زياد

يكي از نكات مهم و قابل توجه در سفر حج اين است كه به دليل فراهم بودن امكانات و تغذيه مناسب ، برخي افراد بيش از ظرفيت مورد نياز بدن ، اقدام به خوردن غذا و نوشيدني ها مي كنند و در نتيجه به دليل پر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار ، ج72 ، ص302

2 ـ فروع كافي ، ج6 ، ص300

166

شدن شكم و غلبه خواب بر آنها ، از فيض حضور بيشتر در حرمين شريفين و به خصوص بهره گيري از سحرهاي مكه و مدينه محروم مي شوند ، از اين رو كساني كه طالب صفاي روح و حضور زيادتر در مسجد الحرام و مسجد النبي ( صلي الله عليه وآله ) و بهره گيري افزون تر معنوي از اين سفر عظيم الهي هستند ، بايد از غذاي كمتري استفاده كنند و به اندازه ضرورت بخوابند و استراحت كنند .

علي ( عليه السلام ) فرمود :

« هرگاه خداوند خوبي بنده اش را اراده كند ، كم گويي ، كم خوري و كم خوابي را به او الهام و نصيب گرداند . » ^{( 1 )}

در حديث ديگري رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« با خوردن و آشاميدن فراوان ، دل ها را نميرانيد ، پس همانا قلب [ بر اثر پرخوري ] مي ميرد ، مانند زراعتي كه به آن زياد آب داده شود . » ^{( 2 )}

حضرت مسيح ( عليه السلام ) به پيروان خود مي فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل ، ج16 ، ص213

2 ـ تنبيه الخواطر ، ج1 ، ص46

167

« اي بني اسرائيل ، غذا زياد نخوريد ؛ زيرا هر كه فراوان غذا بخورد زياد مي خوابد و هر كس زياد بخوابد كمتر نماز گزارد و هر كه كمتر نماز بخواند نامش در شمار غافلان ثبت گردد . » ^{( 1 )}

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« از پرخوري پرهيز كنيد ؛ زيرا مايه بيماري و تباهي بدن گردد و انسان را در عبادت تنبل و سست گرداند . » ^{( 2 )}

و باز در جاي ديگر فرمود :

« نزد خداوند چيزي منفورتر از معده پر نيست . » ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده اند كه يحياي پيامبر ( عليه السلام ) ، روزي با ابليس برخورد كرد و به وي فرمود :

اين آويزها چيست كه همراه داري ؟

ابليس گفت :

اينها شهوات و تمايلاتي است كه فرزندان آدم گرفتار آن شده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج24 ، ص241

2 ـ بحار الانوار ، ج59 ، ص266

3 ـ وسائل الشيعه ، ج24 ، ص248

168

يحيي گفت :

آيا چيزي از آن ها براي من هست ؟

ابليس پاسخ داد :

چه بسا برخي اوقات كه از خوردن غذا سير شوي ، تو را از نماز و ياد خدا باز مي داريم .

يحيي فرمود :

با خدا عهد مي كنم كه هرگز معده خود را از غذا پر نكنم .

ابليس نيز گفت :

« . . . للهِِ عَلَيَّ أَنْ لا أَنْصَحَ مُسْلِماً أبَداً » ^{( 1 )}

« با خداوند پيمان مي بندم كه هرگز ، از اين پس مسلماني را اندرز ندهم . . . »

65 ـ مسواك زدن

مسواك دندان ها مستحب مؤكد است و در روايات به مؤمنان سفارش شده تا با هر وضويي دندان ها را مسواك كنند .

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« وضو نيم يا پاره اي از ايمان و مسواك زدن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج24 ، ص241

169

نيمي يا پاره اي از وضو است . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« مِنْ اَخْلاقِ الأَنْبِياءِ السِّواكِ » . ^{( 2 )}

« مسواك زدن از اخلاق پيامبران است . »

به ويژه كساني كه در حرمين شريفين اقدام به خواندن قرآن مي كنند ، شايسته است پيش از آن ، دهان را مسواك كنند .

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« دهان هاي خود را با مسواك زدن خوشبو كنيد ؛ زيرا دهان ها گذرگاه هاي قرآن است . » ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) براي مسواك ، دوازده ويژگي برشمرده اند :

1 ـ از سنت رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) است 2 ـ دهان را تميز مي كند 3 ـ نور چشم را زياد مي كند 4 ـ خداوند را خشنود مي سازد 5 ـ دندان ها را سفيد مي كند

6 ـ پوسيدگي دندان ها را از ميان مي برد 7 ـ لثه را قوي و محكم مي كند 8 ـ اشتهاي به غذا را زياد مي كند 9 ـ بلغم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كنز العمال ، ح26200

2 ـ بحار الانوار ، ج73 ، ص131

3 ـ كنز العمال ، ح2753

170

را از بين مي برد 10 ـ حافظه را زياد مي كند 11 ـ حسنات انسان را مضاعف مي سازد 12 ـ با مسواك زدن فرشتگان خوشحال مي شوند . ^{( 1 )}

حال با توجه به ويژگي هاي فوق و سفارش هاي پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) و به خصوص از آنجا كه سفر حج يك سفر جمعي است و حاجيان در طول شبانه روز ، علاوه بر همسفران ، در مساجد نيز با ديگر مسلمانان جهان از نزديك ارتباط دارند ، لذا شايسته است كه با مسواك زدن دهان خود را خوشبو سازند .

66 ـ چند نكته بهداشتي

رعايت اموري كه تأمين كننده سلامتي انسان در سفر حج مي باشد ، بسيار ضروري و لازم است ؛ چرا كه ممكن است با اندك غفلتي ، حاجي گرفتار بيماري شده و چند روزي از فيض حضور در حرم محروم بماند . از اين رو ، توجّه زائران را به چند نكته مهم بهداشتي از زبان معصومين ( عليهم السلام ) جلب مي نمايم :

1 ـ امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« هر كه مي خواهد غذا به او ضرر نرساند ، بايد تا گرسنه نشده و معده وي خالي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خصال ، ص481

171

نگشته ، غذا نخورد ، پس هنگام خوردن غذا ابتدا نام خدا را بر زبان جاري كند و بايد غذا را خوب بجود و تا اشتها دارد از خوردن غذا دست بكشد . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هر كس پيش و پس از غذا خوردن ، دست هاي خود را بشويد ، در آغاز و پايان آن غذا به او بركت داده شود و تا زنده است در گشايش به سر برده و از بيماري جسماني مصون ماند . » ^{( 2 )}

3 ـ علي ( عليه السلام ) فرمود :

« غذا را با خوردن [ كمي ] نمك آغاز كنيد . . . » ^{( 3 )}

4 ـ در روايات از خوردن غذاي داغ و فوت كردن غذامردم را نهي كرده اند ، بنابراين اين با كمي تأمل و پس از ملايم شدن حرارت غذا ، اقدام به خوردن آن كنيد .

روزي براي رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) غذاي داغ و سوزان آوردند ، حضرت فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج24 ، ص433

2 ـ فروع كافي ، ج6 ، ص290

3 ـ همان ، ص325

172

بگذاريد تا خنك شود ، خداوند نخواسته آتش به ما بخوراند و بركت در [ غذاي ] خنك است . ^{( 1 )}

67 ـ ادب لبّيك گفتن

حاجي در ميقات با لبيك گويي حضور خود در محضر حق را اعلام و به خداوند پاسخ مثبت مي دهد ، بر اين اساس بر حاجي لازم است ادب را در گفتگو با خداوند مراعات نمايد ، برخي آداب لبيك عبارتند از :

1 ـ خشوع

سفيان بن عيينه گويد :

امام زين العابدين ( عليه السلام ) در سفر حج ، زماني كه احرام بست و بر مركب قرار گرفت ، رنگش زرد شده و لرزه بر اندام آن حضرت افتاد ، كسي به آن حضرت گفت : آيا لبيك نمي گوييد ؟

فرمود : مي ترسم بگويم و خداوند در پاسخ من بگويد : « لا لَبَّيْكَ وَلا سَعْدَيْك » پس زماني كه آن حضرت لبيك گفت ، بيهوش شد و از مركب فرو افتاد و تا پايان انجام مناسك حج اين حالت به آن حضرت دست مي داد . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فروع كافي ، ج6 ، صص321 و 322

2 ـ الحج في الكتاب والسنة ، ص182 ، ح456

173

2 ـ تكرار لبّيك

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هر گاه از مسجد شجره محرم شدي ، اگر پياده اي ، از همانجا كه در مسجد قرار داري تلبيه بگو و سپس اين چنين بگو :

« لَبَّيْكَ اَللَّهُمَّ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ ذَا الْمَعَارِجِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ بِحَجَّة تَمَامُهَا عَلَيْكَ » . ^{( 1 )}

و هرگاه بر مركب سوار ، يا از آن پياده شدي ، به دشتي سرازير و يا بر تپه اي بالا رفتي و يا با سواري برخورد كردي ، و نيز هنگام سحر ، با صداي بلند لبّيك بگو . ^{( 2 )}

3 ـ بلند گفتن لبيك براي مردان

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود : جبرئيل بر من نازل شد و گفت :

« همانا خداوند ـ عزّوجلّ ـ به تو فرمان مي دهد كه ياران و پيروانت امر كني صدايشان را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج في الكتاب والسنة ، ص182 ، ح459

2 ـ الحج في الكتاب والسنة ، ص183 ، ح459

174

هنگام گفتن تلبيه بلند كنند ؛ چرا كه تلبيه شعار حج است . » ^{( 1 )}

لازم به تذكر است كه بلند لبيك گفتن ، اختصاص به مردان دارد و بر زنان مستحب نيست .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمودند :

« لَيْسَ عَلَي النِّسَاءِ جَهْرٌ بِالتَّلْبِيَةِ » . ^{( 2 )}

« بلند گفتن تلبيه بر زنان لازم نيست . »

4 ـ قطع لبيك با ديدن خانه هاي مكه

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« آنكه حج تمتع به جا مي آورد ، هنگامي كه نگاهش به خانه هاي مكه افتاد ، لبيك گفتن را قطع كند . » ^{( 3 )}

68 ـ آداب ورود به منطقه حرم و شهر مكه

در روايات براي ورود به مكه ، آدابي ويژه بيان شده است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم :

1 ـ هنگام ورود به مكه بايد با احرام داخل شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج في الكتاب والسنه ، ص183 ، ح459

2 ـ همان ، ص184 ، ح466

3 ـ الحج في الكتاب والسنه ، ص184 ، ح467

175

2 ـ براي ورود به مكه غسل كند . ^{( 1 )}

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) خود هنگام ورود به مكه در منطقه « فخ » غسل كرد و سپس وارد مكه شد . ^{( 2 )}

حلبي از اصحاب امام صادق ( عليه السلام ) گويد :

« آن حضرت به ما دستور داد پيش از ورود به مكه در منطقه « فخ » غسل كنيم . » ^{( 3 )}

راه حل ديگري نيز امام صادق ( عليه السلام ) ارائه داده اند و آن اينكه كساني كه در ميان راه موفّق به انجام غسل نمي شوند ، مي توانند از آن بهره گرفته ، ثواب غسل كردن را ببرند . آن حضرت فرمود : هرگاه به حرم رسيدي ان شاء الله ، موقع ورود به حرم غسل كن و اگر جلوتر رفتي در منطقه « بئرميمون » يا « فخ » و [ اگر ميسّر نشد ] در منزل خود در مكه غسل كن .

جبرئيل امين ، هنگام حج گزاري حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) و در حالي كه اسماعيل نيز همراه او بود وقتي به حرم رسيدند ، خطاب به آن دو گفت :

« فرود آييد و پيش از دخول به حرم غسل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ لازم به ذكر است كه هم اكنون با توجّه به مقرّرات كشور عربستان و عدم توقّف اتوبوس ها و نبود امكانات ، امكان غسل كردن هنگام ورود به مكّه وجود ندارد .

2 ـ الحج في الكتاب و السنه ، ص56 ، ح82

3 ـ همان .

176

كنيد ، آن ها نيز فرود آمدند و غسل كردند ! » ^{( 1 )}

3 ـ متواضع و فروتن باشد .

معاويه بن عمار مي گويد : امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هر كس به آرامي و همراه با آرامش وارد مكه شود ، خداوند گناه او را ببخشايد .

پرسيدم چگونه با سكينه و آرامش وارد شود ؟

حضرت پاسخ داد : بدون تكبر و غرور داخل گردد . » ^{( 2 )}

69 ـ آداب ورود به مسجد الحرام

پس از آن كه حاجي وارد مكه شد ، براي آن كه بتواند مناسك و اعمال خود را به خوبي و با كمال توجه و با حال خضوع و خشوع انجام دهد ، بهتر آن است كه ابتدا به محل استقرار خود رفته ، وسايل و اسباب سفر را مستقر و پس از رفع خستگي غسل كند ، سپس وضو بگيرد و به طرف مسجد الحرام حركت كند .

امام صادق ( عليه السلام ) در اين زمينه فرمود :

« هر گاه حاجي يا عمره گزار به مكه وارد شد ، ابتدا وسايل خود را مستقر سازد سپس آهنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج في الكتاب و السنه ، ص57

2 ـ همان .

177

مسجد الحرام كند . » ^{( 1 )}

عمران حلبي مي گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم آيا زنان هنگام رفتن كنار كعبه غسل كنند ؟

حضرت فرمود : آري ، همانا خداوند متعال مي فرمايد :

{ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَالْعاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ } . ^{( 2 )}

خانه ام را براي طواف كنندگان ، عبادت كنندگان و راكعان و ساجدان پاك سازيد .

و سزاوار است كه بنده ، جز با طهارت وارد خانه خدا نشود و ( پيش از ورود ) آلودگي ها را شسته و پاك شده باشد . ^{( 3 )}

مستحب است حاجي هنگام ورود به مسجد الحرام ، از باب بني شيبه وارد شود . اين باب پيشتر كنار مقام ابراهيم قرار داشته كه در تصاوير قديمي مسجد الحرام مشخص است ليكن هم اكنون نشاني از آن باقي نمانده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص399

2 ـ بقره : 125

3 ـ تهذيب ، ج5 ، ص251

178

دليل اين عمل مستحبي را امام صادق ( عليه السلام ) اين چنين بيان فرموده اند :

« بت هُبَل را كه امير مؤمنان ، علي ( عليه السلام ) هنگام بالا رفتن بر دوش رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) از بام كعبه به زمين انداخت ، در باب بني شيبه دفن كردند و از اين رو ، ورود به مسجد الحرم از اين در سنت شد . » ^{( 1 )}

مرحوم شهيد در « شرح لمعه » با بيان اين كه مستحب است حاجي از باب بني شيبه وارد شود ، فرموده اند : « ليَطَأَ هُبَلْ » ؛ « تا بُت هُبل را پايمال كند . » ^{( 2 )}

هُبل بزرگترين بُتي بوده كه اعراب جاهلي آن را مي پرستيدند . ^{( 3 )}

معناي اين سخن آن است كه هر حاجي هنگام ورود به مسجد الحرام بايد بت ها را زير پا گذاشته و سپس وارد شود .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

هر گاه به مسجد الحرام وارد شدي و مقابل حجر الاسود رسيدي ، بگو :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج في الكتاب و السنه ، ص67 ، ح109

2 ـ اللمعة الدمشقيّه ، ج2 ، ص253

3 ـ همان .

179

« أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلاّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَكَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ وَبِاللاّتِ وَالْعُزَّي وَبِعِبَادَةِ الشَّيْطَانِ وَبِعِبَادَةِ كُلِّ نِدّ يُدْعَي مِنْ دُونِ اللَّهِ » . ^{( 1 )}

« شهادت مي دهم كه جز خداوند يكتا معبودي وجود ندارد و شهادت مي دهم كه محمد ( صلي الله عليه وآله ) بنده و رسول خدا است ، به خدا ايمان آوردم و به طاغوت ولات و عُزّي و پرستش شيطان و هر كه جز خدا پرستش شود كفر ورزيدم . »

سپس به حجر الأسود نزديك و ( اگر امكان استلام حجر الأسود به راحتي وجودداشت ) آن را با دست راست لمس كن و بگو :

« بِسْمِ اللَّهِ وَاللَّهُ أَكْبَرُ ، اَللَّهُمَّ أَمَانَتِي أَدَّيْتُهَا وَمِيثَاقِي تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ عِنْدَكَ لِي بِالْمُوَافَاةِ » . ^{( 2 )}

« به نام خدا ، وخداوند بزرگتر از آن است كه به وصف درآيد ، بار خدايا ! اين امانت من است كه آن را ادا نمودم و پيمان من است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص403

2 ـ همان .

180

به آن وفا نمودم ، براي آن كه نزد تو شهادت دهد كه من به پيمان خود وفا دارم . »

معاوية بن عمار نيز از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه :

هنگام ورود به مسجد الحرام ، با پاي برهنه و با آرامش و وقار و خشوع داخل شو .

همچنين فرمود :

« كسي كه با خشوع وارد مسجد الحرام شود ، خداوند اگر بخواهد او را مي آمرزد . »

از آن حضرت پرسيدم : خشوع چيست ؟

فرمود :

آرامش قلب . با تكبر و خود بزرگ بيني وارد مشو ، پس هر گاه به در مسجدرسيدي بايست و بگو :

« السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ ، السَّلامُ عَلَي أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَرُسُلِهِ السَّلامُ عَلَي إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ الرَّحْمَنِ ، السَّلامُ عَلَي الْمُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ » . ^{( 1 )}

« سلام و درود و رحمت خدا بر تو اي پيامبر . به نام خدا و به ياري خدا و از خدا و آن چه خدا بخواهد . و درود و سلام بر پيامبران و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص402

181

رسولان خدا ، سلام بر رسول خدا ، سلام بر ابراهيم وحمد و سپاس مخصوص خداوند جهانيان است . »

و پس از آنكه داخل مسجد شدي دو دست خود را بالا بياور و رو به كعبه كن و بگو :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ فِي مَقَامِي هَذَا ، فِي

أَوَّلِ مَنَاسِكِي ، أَنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِي وَأَنْ تَجَاوَزَ عَنْ خَطِيئَتِي وَتَضَعَ عَنِّي وِزْرِي ، الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي بَلَّغَنِي بَيْتَهُ الْحَرَامَ ، اللَّهُمَّ إِنِّي أَشْهَدُ

أَنَّ هَذَا بَيْتُكَ الْحَرَامُ ، الَّذِي جَعَلْتَهُ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً مُبَارَكاً وَهُدًي لِلْعَالَمِينَ ، اَللَّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ وَالْبَلَدُ بَلَدُكَ وَالْبَيْتُ بَيْتُكَ ،

جِئْتُ أَطْلُبُ رَحْمَتَكَ وَأَؤُمُّ طَاعَتَكَ ، مُطِيعاً لاَِمْرِكَ ، رَاضِياً بِقَدَرِكَ ، أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْمُضْطَرِّ إِلَيْكَ الْخَائِفِ لِعُقُوبَتِكَ ، اَللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أَبْوَابَ رَحْمَتِكَ وَاسْتَعْمِلْنِي بِطَاعَتِكَ وَمَرْضَاتِكَ » . ^{( 1 )}

« بار خدايا ! همانا من در اين مكان و در آغاز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص401

182

مناسك خود ، از تو مي خواهم توبه مرا بپذيري و از خطاهايم درگذري و بار گناهم را فرو نهي و سپاس خداوندي را كه مرا به بيت حرام خود رساند ، بار خدايا ! شهادت مي دهم كه اين خانه ، خانه حرام تو است ، كه آن را محل اجتماع مردم و مركزي امن و هدايت گر جهانيان قرار دادي .

بار خدايا ! من بنده تو هستم ، شهر ، شهرتو و خانه ، خانه تو است ، تو را اراده كرده ام ، به سوي تو آمده ام و رحمت تو را مي طلبم و طاعت تو را اراده كرده ام ، فرمانبردار امر تو هستم و راضي به تقدير تو و از تو درخواست مي كنم درخواست بيچاره مضطري كه ازعقوبت تو در هراس است .

بار خدايا ! درهاي رحمتت را به سوي

من بگشاي و مرا در مسير بندگي خود

و آنچه موجب خشنودي تو است به كار گير . »

اگر حاجيان با رعايت اين آداب وارد مسجد الحرام شوند و در انجام مناسك خود ، عبوديت خدا را تمرين و عاشقانه اعمال حج را انجام دهند ، به يقين تأثير شگرفي در آنان ايجاد واز ثمرات حج بهره مند خواهند شد .

183

70 ـ ادب طواف

طواف خانه خدا يكي از زيباترين و شكوهمندترين صحنه هاي عرفاني حج است ، حاجي در طواف فرشته صفت گشته ، از گناه پاك مي شود ، طواف گزار درحال طواف از ديگران بريده ، به خدا پيوند مي خورد و براي آن كه بتواند از بركات معنوي طواف بهره گيرد ، چند چيز را سزاوار است مراعات كند :

1 ـ توجّه به خداوند

در حال طواف ، باتمام وجود متوجه خدا باشد و جز به خير و نيكي سخن نگويد .

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) فرمود :

« طواف خانه كعبه نماز است ، جز اين كه خداوند سخن گفتن به هنگام طواف را جايز شمرده است ، پس كسي كه سخن مي گويد ، جز خير و نيكي سخن نگويد . » ^{( 1 )}

2 ـ متعادل راه برود

درطواف براي آن كه ديگر مسلمانان طواف كننده آزار نبينند ، سزاوار است حاجيان آرام و متعادل حركت كنند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج في الكتاب و السنه ، ص191 ، ح491

184

عبدالرحمن بن سيّابه گويد :

از امام صادق ( عليه السلام ) درمورد طواف پرسيدم كه آيا تند بروم يا آهسته ؟

حضرت فرمود : راه رفتني ميانه . ^{( 1 )}

3 ـ طواف نكردن در حال خستگي

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« دَعِ الطَّواف وَاَنْتَ تَشْتَهِيهِ » . ^{( 2 )}

« طواف را رها كن در حالي كه هنوز مايل به ادامه دادن آن هستي . »

71 ـ مزاحمت ممنوع

در روايات به حاجيان توصيه شده است تا هنگام شلوغي جمعيت ، محل طواف را به كساني كه طواف واجب دارند واگذار واز طواف مستحبي خودداري كنند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« اولين چيزي كه امام عصر ـ عجل الله تعالي فرجه الشريف ـ از عدالت خودآشكار مي كند اين است كه سخنگوي آن حضرت اعلام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج في الكتاب و السنه ، ص191 ، ح492

2 ـ همان ، ص193 ، ح498

185

مي دارد ؛ تا آن ها كه طواف مستحبي انجام مي دهند ، محل طواف وحجر الأسود را به كساني كه طواف واجب دارند واگذار كنند . » ^{( 1 )}

همچنين هنگام استلام حجر الاسود ، اگر ازدحام جمعيت است ، تكبير گفته و صلوات فرستاده ( و سپس از مقابل آن بگذرند . )

يعقوب بن شعيب نيز گويد :

هر گاه امام صادق ( عليه السلام ) كنار حجر الأسود مي آمد مي فرمود :

« اللَّهُ أَكْبَرُ ، السَّلامُ عَلَي رَسُولِ اللهِ » . ^{( 2 )}

همچنين امام صادق ( عليه السلام ) به سيف تمار فرمود :

اگر حجر الأسود خلوت است آن را لمس كن و گرنه از دور سلام بده ( و بگذر ) . ^{( 3 )}

72 ـ ادب سعي

امام صادق ( عليه السلام ) در رابطه با ادب حاجي در سعي بين صفا و مروه چنين فرمود :

سپس از مسجدالحرام به سوي صفا بيرون رو . . . ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص412

2 ـ همان ، ص407

3 ـ همان ، ص405

186

بر تو به آرامش و وقار ، آنگاه از صفا بالا رو تا نگاهت به كعبه افتد و ركني كه در آن حجرالاسود قرار دارد روبروي تو قرارگيرد ، سپس حمد و ثناي الهي به جاي آر ، و نعمت ها و نيكي هاي خداوند را به مقداري كه در توان داري ياد كن ، پس از آن هفت مرتبه « اَللهُ اَكْبَر » ، و « اَلْحُمْدُ للهِِ » ، و « لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ » بگو و سه مرتبه بگو :

« لا اِلهَ اِلاّ اللهُ ، وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، لَهُ المُلكُ وَلَهُ الحَمْدُ ، يُحْيي ويُميتُ وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْ قَدِير » .

سپس بر رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) درود فرست و سه مرتبه بگو :

« اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَي مَا هَدَانَا ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَي مَا أَوْلانَا وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَيِّ الْقَيُّومِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَيِّ الدَّائِمِ » . ^{( 1 )}

سپس از آن سه مرتبه بگو :

« اَشْهَدُ أنْ لا اِلهَ اِلاّ اللهُ ، وَاَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، لا نَعْبُدُ إلاّ اِيّاهُ ، مُخْلِصِينَ لَهُ الدّينِ وَلَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص431

187

سپس سه مرتبه بگو :

« اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَالْعَافِيَةَ وَالْيَقِينَ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ » .

و سه بار بگو :

« اللَّهُمَّ آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ » .

آنگاه صد بار « اللهُ اَكْبَرُ » و « لا اِلهَ اِلاّ اللهُ » و « اَلْحَمْدُ للهِ » و « سُبْحانَ الله » بگو و پس از آن اين دعا را بخوان :

« لا إِلَهَ إِلاّ اللَّهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَنَصَرَ عَبْدَهُ وَغَلَبَ الاَْحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ ، وَحْدَهُ وَحْدَهُ ، اللَّهُمَّ بَارِكْ لِي فِي الْمَوْتِ وَفِي مَا بَعْدَ الْمَوْتِ ، اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَوَحْشَتِهِ ، اللَّهُمَّ أَظِلَّنِي فِي ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إِلاّ ظِلُّكَ » .

آنگاه دين و خود و خانواده ات را به خدا بسپار و بگو :

« أَسْتَوْدِعُ اللَّهَ الرَّحْمَنَ الرَّحِيمَ الَّذِي لا يَضِيعُ

188

وَدَائِعُهُ نَفْسِي وَدِينِي وَأَهْلِي اللَّهُمَّ اسْتَعْمِلْنِي عَلَي كِتَابِكَ وَسُنَّةِ نَبِيِّكَ وَتَوَفَّنِي عَلَي مِلَّتِهِ وَأَعِذْنِي مِنَ الْفِتْنَةِ » .

پس از آن سه مرتبه تكبير بگو و بار ديگر سه مرتبه دعا را بخوان و يك بار ديگر تكبير بگو و اگر همه آن را نتواني بخواني ، بخشي از آنها را بگو . ^{( 1 )}

73 ـ نماز بسيار در مكه

شايسته است حاجيان در مكه مكرمه و مدينه منوَّره به نماز توجه ويژه داشته باشند و سعي كنند زياد نماز بخوانند وبا خدا رابطه برقرار كنند .

ابراهيم بن شيبه گويد :

به امام باقر ( عليه السلام ) نامه اي نوشته و از تمام بودن نماز در حرمين سؤال كردم ، حضرت در پاسخ مرقوم فرمودند :

رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) هميشه زياد نماز خواندن در حرمين را دوست مي داشت ، بنابراين در آن جا زياد نماز بخوان و همچنين آن را تمام به جاي آر . ^{( 2 )}

در حديثي ديگر امام سجاد ( عليه السلام ) فرموده اند :

كسي كه در مكه هفتاد ركعت نماز به جا آورد و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحجّ والعمرة في الكتاب والسنّه ، ص205 ، ح548

2 ـ كافي ، ج4 ، ص524

189

هر ركعت سوره هاي « قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ » و « إِنَّا أَنزَلْنَاهُ . . . »

و آيه سخره ( يعني آيه 54 اعراف : { إِنَّ رَبَّكُمُ اللهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَاْلأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّام ثُمَّ اسْتَوي عَلَي الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرات بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَاْلأَمْرُ تَبارَكَ اللهُ رَبُّ الْعالَمِينَ } و آية الكرسي را بخواند جزبه شهادت نخواهد مرد . ^{( 1 )}

در حديث ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمودند :

در اين مسجد ( مسجد الحرام ) نماز و دعابخوانيد ، آگاه باشيد كه براي هربنده رزقي است كه به سوي او هدايت خواهد شد . ^{( 2 )}

معناي اين حديث آن است كه در مكه خيلي به دنبال كسب و درآمد نرويد و بيشتر در پي نماز و دعا و عبادت باشيد و بدانيد كه روزي شما تأمين شده است .

احمدبن محمدبن ابي نصر گويد : از حضرت رضا ( عليه السلام ) پرسيدم : اگر مردي در مكه درخانه اش نماز را به جماعت بخواند افضل است يا آن كه به تنهايي در مسجدالحرام ؟

حضرت فرمود : به تنهايي ( در مسجد الحرام ) . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص227

2 ـ كافي ، ج4 ، ص526

3 ـ همان ، ص527

190

74 ـ انس با قرآن

قرآن كريم يكي از دو امانت پيغمبر ( صلي الله عليه وآله ) و وسيله هدايت جهانيان و مكه و مدينه نيز محل نزول آن است . بنابراين ، سزاوار است حجاج بيت الله الحرام در حرمين شريفين توجه ويژه به قرآن نموده ، آن را زياد تلاوت كنند و با فرشته وحي هم نوا شوند .

امام زين العابدين ( عليه السلام ) به كساني كه د رمكه موفق به ختم قرآن شوند ، بشارت بهشت داده است . آن حضرت درحديثي فرمود :

« كسي كه در مكه قرآن را ختم كند نمي ميرد مگر آن كه رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) را مي بيند و جايگاه خود در بهشت را مشاهده مي كند . » ^{( 1 )}

در حديث ديگري امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« كسي كه در مكه از جمعه تا جمعه يا كمتر و بيشتر از آن ، قرآن را ختم كند و روزِ ختم قرآن وي جمعه باشد ، پاداش وحسنات مربوط به اوّلين جمعه اي كه در دنيا بوده تا آخرين جمعه اي كه در دنياخواهد بود براي او نوشته شود . و اگر در روزهاي ديگر نيز ختم كند اين چنين پاداش خواهد داشت . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص227

2 ـ دعائم الاسلام ، ج1 ، ص381

191

75 ـ نگاه داشتن حرمت كعبه

عرب ها را رسم بر اين بوده كه هنگام نشستن ، دست ها را گرد زانو حلقه زده و بر نشيمن گاه خود مي نشستند و يا آن كه زانوهاي خود را به طرف سينه جمع نموده ، آنگاه با پارچه اي آنها را به پشت خود مي بستند و به چنين نشستني « اِحْتِباء » گفته مي شد .

در لغت فارسي نزديك ترين كلمه به اين نوع از نشستن ، « چمباتمه » است .

امام صادق ( عليه السلام ) از اين گونه نشستن دربرابر كعبه منع فرموده است . ^{( 1 )}

76 ـ حفظ ارزش هاي اخلاقي

با توجه به معنوي بودن سفر حج و برقراري امنيت همه جانبه در محدوده حرم ، شايسته است حاجيان درحرم الهي ارزش هاي اخلاقي اسلام را به طور كامل رعايت كنند . سماعة بن مهران مي گويد :

از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم ، از مردي كه به من بدهي مالي دارد و مدتي از من پنهان بوده ( و او را نمي يافتم ) تا آن كه او را در حال طواف مشاهده كردم آيا مال خود را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص663

192

از او بخواهم ؟

حضرت فرمود : نه ( حتي ) به او سلام نكن و او را هراسان نساز ، تا آن كه از حرم بيرون رود . ^{( 1 )}

اين روايت نشان مي دهد كه در سفر حج ، و به خصوص مكه مكرمه ، همه بايد تمرين كنند ، تا ارزش هاي اخلاقي اسلام را حفظ و به نمايش بگذارند .

77 ـ طواف به نيابت از معصومين ( عليهم السلام )

سزاوار است حاجي روزهايي كه درمكه حضور دارد ، در اوقات مناسب به نيابت از پيامبر ( صلي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) و فاطمه اطهر ( عليها السلام ) طواف انجام دهد .

موسي بن قاسم گويد : به امام جواد ( عليه السلام ) عرض كردم :

تصميم دارم به نيابت شما و پدرتان طواف كنم ليكن به من گفته شده كه نمي توان به نيابت از اوصيا طواف انجام داد .

امام جواد ( عليه السلام ) فرمود :

چرا ( مي توان انجام داد ) و هر مقدار براي تو امكان دارد طواف كن كه اين كار جايز است .

موسي بن قاسم گويد : پس از سه سال به حضور آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص241

193

حضرت شرفياب شده ، عرض كردم :

من پيشتر از شما اجازه گرفتم تا به نيابت از شما و پدرتان طواف كنم ، شما به من اجازه داديد و من نيز به نيابت ازشما وپدرتان زياد طواف كردم . سپس چيزي در قلب من گذشت و به آن عمل كردم .

حضرت فرمود : چه بود ؟

گفتم :

يك روز به نيابت از رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) طواف كردم . امام جواد ( عليه السلام ) سه مرتبه فرمود : درود خدا بر رسول خدا . سپس روز دوم به نيابت امير مؤمنان ( عليه السلام ) روز سوم به نيابت از امام حسن ( عليه السلام ) . روز چهارم به نيابت از حسين بن علي ( عليهما السلام ) . روز پنجم به نيابت از علي بن الحسين ( عليهما السلام ) ، روز ششم به نيابت از ابوجعفر محمدبن علي ( الباقر ) ( عليهم السلام ) ، روز هفتم به نيابت از جعفربن محمد ( الصادق ) ( عليهما السلام ) ، روز هشتم به نيابت از پدرت ( جد شما ) موسي بن جعفر ( عليهما السلام ) ، روز نهم به نيابت از پدرت علي ( بن موسي الرضا ) ( عليهما السلام ) ، و روز دهم به نيابت از شما اي آقاي من و اينها كساني هستند كه به ولايتشان پايبندم .

آنگاه امام جواد ( عليه السلام ) فرمود :

در اين صورت به ديني اعتقاد داري كه خداوند جز آن را از بندگانش نپذيرد .

گفتم :

194

گاهي نيز به نيابت از مادرت فاطمه ( عليها السلام ) طواف مي كردم .

امام جواد ( عليه السلام ) فرمود :

به نيابت از فاطمه ( عليها السلام ) زياد طواف كن و اين برترين كاري است كه انجام مي دهي ، ان شاء الله . ^{( 1 )}

78 ـ كوتاه كردن سفر

مستحب است حاجي پس از آن كه مناسك حج خود را انجام داد ، زودتر نزد خانواده خويش بازگردد ، دليل آن را امام صادق ( عليه السلام ) اين گونه برشمرده اند :

« إِذَا فَرَغْتَ مِنْ نُسُكِكَ فَارْجِعْ فَإِنَّهُ أَشْوَقُ لَكَ إِلَي الرُّجُوعِ » . ^{( 2 )}

« هرگاه از اعمال حج فارغ شدي ، بازگرد كه اين عمل شوق تو را براي بازگشت بيشتر مي كند . »

اگر حاجي خود را با ماندن طولاني درمكه خسته كند و روحيه عبادت نداشته باشد ، انگيزه آمدن مجدد در او كمرنگ مي شود ، ليكن پيش از انجام مناسك حج ، مردم نشاط بيشتري دارند و اگر كمي هم بيشتر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص314

2 ـ الحج في الكتاب و السنه ، ص267 ، ح732

195

ماندند خيلي احساس خستگي نمي كنند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« يك روز پيش از حج ماندن ، بهتر از دو روز ماندن پس از حج است . » ^{( 1 )}

گفتني است در برنامه ريزي هايي كه هم اكنون توسط مسؤولان حج در دست اجرااست ، كم كردن مدت اقامت حاجيان در سفر حج است ؛ به شكلي كه اگر كساني تمايل داشته باشند ، مدت كمتري را درسرزمين وحي به سر برند ، مي توانند از كاروان هاي ويژه استفاده نموده ، زودتر مراجعت كنند و آنان نيز كه مشتاق ماندن بيشتر اند ، روزهاي زيادتري را در دو شهر مكه و مدينه مي مانند .

79 ـ آداب خروج از مكّه

براي خروج ازمكه نيز آدابي ذكر شده كه به برخي از آن ها اشاره مي شود :

1 ـ صدقه دادن

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هر گاه خواستي از مكه بيرون روي ، يك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص525

196

درهم خرما خريده ، آن را مشت مشت صدقه بده ( يعني اكتفا به دادن يك عدد خرما نكن و بيشتر بده ) ، پس اين صدقه ، كفاره گناهان تو در حال احرام و مدت اقامت در مكه خواهد بود . » ^{( 1 )}

2 ـ وداع با كعبه

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

هر گاه تصميم گرفتي از مكه بيرون روي و نزد خانواده ات برگردي ، هفت شوط طواف بگزار و با كعبه وداع كن و اگر بتواني در هر شوط ، حجر الأسود و ركن يماني را استلام كني ، چنين كن و اگر نتوانستي تنها در آغاز و پايان هر طواف استلام كن ، و اگر آن را هم نمي تواني ، مانعي ندارد ( طواف خود را پايان ده و لزومي به استلام حجر نيست ) . ^{( 2 )}

قاسم بن كعب گويد : امام صادق ( عليه السلام ) به من فرمود :

آيا پيوسته حج مي روي ؟

گفتم : آري .

فرمود : آخرين ديدار تو ، با كعبه اين چنين باشد كه دست بر در كعبه بگذار و بگو :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ح533

2 ـ همان ، ح530

197

« الْمِسْكِينُ عَلَي بَابِكَ فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ » . ^{( 1 )}

« بينوا بر درگاه تو است ، پس بهشت را به او عطا فرما ! »

امام صادق ( عليه السلام ) وقتي مي خواست با خانه خدا وداع كند و از مسجد الحرام بيرون آيد ، نزديك درِ مسجد ، مدت زيادي به سجده مي افتاد و سپس برخاسته ، از مسجد خارج مي شد . ^{( 2 )}

ابراهيم بن ابي محمود نيز گويد :

امام كاظم ( عليه السلام ) را ديدم كه با كعبه وداع مي كرد ،

پس آن گاه كه خواست از در مسجد بيرون رود

به سجده افتاد ، سپس برخاست و رو به كعبه كرد

و گفت :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَنْقَلِبُ عَلَي أَلاّ إِلَهَ إِلاّ أَنْتَ » . ^{( 3 )}

« بار خدايا ! من برمي گردم و بر اين باورم كه جز تو معبودي نيست . »

از برخي امامان ديگر نيز اين شيوه وداع با كعبه نقل شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص530

2 ـ همان .

3 ـ كافي ، ج4 ، ص531

198

80 ـ حج كامل

اعزام زائران ايراني به حرمين شريفين ، به گونه اي برنامه ريزي شده كه برخي از آنان مدينه قبل و برخي ديگر مدينه بعد هستند ، از روايات اين گونه فهميده مي شود كه ابتدا به مكه رفتن و پس از انجام مناسك حج به مدينه آمدن افضل و ارجح است .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« تَمَامُ الْحَجِّ لِقَاءُ الاِْمَامِ » . ^{( 1 )}

« تمام شدن حج و كمال آن به ديدار با امام است . »

در حديث ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هر گاه يكي از شما حج انجام داد ، حج خود را با زيارت ما به پايان برد ؛ زيرا اين وسيله كمال و اتمام حج است . » ^{( 2 )}

سدير نيز گويد :

در حالي كه دست من در دست امام باقر ( عليه السلام ) بود ، حضرت رو به كعبه كرد و فرمود :

اي سدير ؛ مردم مأمور شده اند تا نزد اين سنگ ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص549

2 ـ علل الشرايع ، ص459

199

آمده ، آن را طواف كنند ، سپس پيش ما آمده و دوستي و پيوند خودشان را به ما اعلام دارند . ^{( 1 )}

دليل اين اقدام نيز در بيان امام باقر ( عليه السلام ) آمده است كه فرمود :

« . . . وَأَنْ يَلْقُونا حَيْثُ كُنّا ، نَحْنُ الاَْدِلاّءُ عَلَي اللهِ » . ^{( 2 )}

« و اينكه هركجا كه هستيم نزد ما آيند ، ( زيرا ) ما راهنمايان به سوي خداونديم . »

يعني حاجي در حج ، از گناه پاك شده و از راه و رسم و اعمال غلط فاصله مي گيرد و در نتيجه براي آنكه بار ديگر گرفتار خطا نشود نيازمند الگوي مناسب است ، اين الگو همان امامان و پيشوايان ديني هستند كه با مراجعه و تبعيت از آن ها ، انسان به خدا دست مي يابد و به هدف اصلي از خلقت نائل مي گردد .

81 ـ آداب زيارت

در روايات ، براي زيارت آدابي ذكر شده كه برخي از آن ها مخصوص موارد خاصّي است ، ليكن برخي از اين آداب كه تقريباً جنبه عمومي داشته و به نوعي ، به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج1 ، ص392

2 ـ تفسير عياشي ، ج2 ، ص233

200

همه اماكن مقدسه و مشاهد مشرفه ارتباط پيدا مي كند عبارتنداز :

1 ـ غسل كردن پيش از بيرون رفتن براي زيارت .

2 ـ ترك كلام بيهوده و لغو و مخاصمه و مجادله در راه .

3 ـ اگر چند امام را زيارت مي كند ، براي زيارت هر امام يك غسل كند .

4 ـ خواندن دعاي مأثور در وقت غسل كردن .

5 ـ طاهر بودن ، به اين معني كه غسل واجبي به گردن نداشته و با وضو باشد .

6 ـ پوشيدن جامه هاي پاك و پاكيزه .

7 ـ جامه سفيد پوشيدن .

8 ـ لباس نو پوشيدن .

9 ـ هنگام رفتن به زيارت گام ها را كوتاه برداشتن و به آرامي و با وقار حركت كردن .

10 ـ عطر زدن و خود را خوشبو كردن ( غير از زيارت كربلا ) .

11 ـ هنگام رفتن به زيارت ، ذكر « اللهُ أَكْبَر » ، « اَلْحَمْدُ للهِِ » ، « سُبحانَ اللهِ » و « لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ » گفتن و صلوات فرستان بر پيغمبر و آل او .

12 ـ بر در حرم ايستادن و اذن دخول خواندن به كلمات مأثوره .