بخش 2

15 ـ يادآوري نعمت هاي خداوند

راهيِ حج ، آنگاه كه سوار بر مركب مي شود ، مستحب است نعمت هاي خداوند را به ياد آورده ، سپاسگزاري نمايد و بگويد :

« الحمد لله الذي هدانا للإسلام ، و علمنا القرآن ، و منّ علينا بمحمّد ( صلّي الله عليه وآله ) سبحان الذي سخر لنا هذا و ما كنا له مقرنين و انا الي ربنا منقلبون ، و الحمد لله ربّ العالمين . . . » ؛ ^{( 3 )} « سپاس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

3 ـ قرب الاسناد ، ص32 ؛ وسائل ، ج11 ، ص387 ، ح15080

42

مخصوص خداوندي است كه ما را به اسلام هدايت كرد ، و به ما قرآن را آموخت ، و با فرستادن ] رسولش [ محمد بن عبدالله ( صلّي الله عليه وآله ) بر ما منت نهاد ، منزه است خداوندي كه ] اين وسيله [ را براي ما رام ساخت وگرنه ما را توان آن نبود . »

علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) فرمود : هر كس بر مركب سوار شد ، نعمت هايي را كه خداوند به او داده به ياد آورد و آيه : « سبحان الذي سخّر لنا هذا و ما كنّا له مقرنين . . . » را بخواند و بگويد : « استغفر الله الذي لا اله الاّ هو الحيّ القيوم و أتوب اليه ، اللّهم اغفر لي ذنوبي ، انه لا يغفر الذنوب الاّ أنت . » مولاي بخشنده و كريم گويد : « اي فرشتگان من ، بنده من مي داند كه گناهان را جز من كسي نمي بخشد . شما شاهد باشيد كه من گناهان او را آمرزيدم . » ^{( 1 )}

16 ـ دعا و ذكر در حال حركت

پيمودن راه هاي زمين و آسمان ، همراه با فراز و نشيب و اوج و فرود است . اتومبيل به مناطق كوهستاني كه مي رسد ، جاده هاي پر پيچ و خم كوهستان را طي كرده بالا مي رود و پس از رسيدن به قلّه ، سرازير مي شود . هواپيما نيز از فرودگاه برمي خيزد ، اوج مي گيرد و با رسيدن به مقصد فاصله خود را با زمين كم نموده ، در فرودگاه بر زمين مي نشيند . زائر در تمامي اين مراحل سزاوار است ياد خدا را زير لب زمزمه كند .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آنگاه كه در مسيري بالا مي رفت « الله اكبر » و زماني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فقيه ، ج2 ، ص178 ، ح795

43

كه فرود مي آمد : « سبحان الله » مي گفت . ^{( 1 )}

حذيفة بن منصور گويد : همراه با امام صادق ( عليه السلام ) به طرف مكه حركت كرديم . پس از نماز حضرت فرمود : « اللهم خلّ سبيلنا و أحسن تيسيرنا و أحسن عافيتنا » و هرگاه از بلندي بالا مي رفت مي فرمود : « اللهم لك الشرف علي كلّ شرف . » ^{( 2 )}

در بين راه ، برخي مناطق ، همچون گردنه هاي صعب العبور و راه هاي پر پيچ و خم ، خطرناك و ترس آفرين اند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « اگر به جايي رسيدي كه ترساني ، اين آيه را بخوان :

« ربّ ادخلني مُدخل صدق و أخرجني مُخرج صدق و اجعل لي من لدنك سلطاناً نصيراً » ؛ ^{( 3 )} « اي پروردگار من ، مرا به راستي و نيكويي داخل كن و به راستي و نيكويي بيرون بر و مرا از جانب خود پيروزي و ياري عنايت فرما . »

روزي برخي كسانِ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نزد آن حضرت آمده ، اظهار داشتند ما به قصد تجارت عازم شام هستيم به ما بياموز كه چه بگوييم . پيامبر فرمود : « آنگاه كه مسافر در بين راه به منزلي فرود آمد ، نماز عشا را خوانده و به هنگام خوابيدن ، تسبيحات حضرت فاطمه ـ سلام الله عليها ـ را بگويد و سپس آية الكرسي را بخواند . پس همانا تا به صبح از هر بلايي مصون خواهد ماند . » ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص391 ، ح15088 ؛ فقيه ، ج2 ، ص179 ، ح796

2 ـ وسائل ، ج11 ، ص393 ، ح15092 ؛ كافي ، ج4 ، ص287 ، ح1

3 ـ الاسراء : 80

4 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص395 ، ح15096 ؛ محاسن ، ص368 ، ح120

44

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : « اگر كسي پياده حج كند و « انا انزلناه في ليلة القدر . . . » را تا آخر سوره بخواند ، سختي پياده روي را احساس نكند . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) به آن كس كه تنها سفر كند ، دستور داده اند به هنگام سفر اين دعا را بخواند : « ما شاء الله لا حول و لا قوة الاّ بالله ، اللهم آمن وحشتي و أعنّي علي وحدتي ، و أدِّ غيبتي . » ^{( 2 )}

17 ـ مسافرت در شب

انتخاب شب براي مسافرت ، توصيه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است . امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « بر شما باد مسافرت در شب ؛ زيرا زمين در شب درنورديده مي شود . » ^{( 3 )}

قسمت پاياني شب براي آغاز سفر بهتر است ؛ زيرا خداوند ابتداي شب را براي آسايش و راحتي انسان قرار داده ، تا بدن استراحت لازم را داشته ، و روح ، نشاط خود را بازيابد .

علي ( عليه السلام ) به معقل فرمود : « چون شب را آسودي ، هنگام سحر و يا دميدن فجر ، در پناه بركت خداوند ، سفر را آغاز كن . » ^{( 4 )}

شب از بهر آسايش تست و روز * * * مه روشن و مهر گيتي فروز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص396 ، ح15099 ؛ مكارم الأخلاق ، ص242

2 ـ همان ، ص397 ؛ ح15101 ؛ كافي ، ج4 ، ص288 ، ح4

3 ـ كافي ، ج8 ، ص314 ، ح489

4 ـ نهج البلاغه ، نامه 12

45

18 ـ شراكت در هزينه ها

مستحب است مسافران همدل ، پول و توشه خود و همراهان را يكجا جمع نموده ، سپس از آن برداشت كرده ، خرج كنند . اين عمل براي اخلاق و رفتار آنان نيكوتر ، و براي روح و جانشان پاكيزه تر است . ^{( 1 )}

اين ويژگي با سيستم كنوني ، كه كليه هزينه ها از سوي سازمان حج و زيارت تأمين مي شود ، بخوبي سازگار است و ديگر مسافرتهاي دسته جمعي از اين قبيل را نيز شامل مي شود .

19 ـ حفظ پول و اثاثيه

مسافر بايد حافظ و نگاهبان پول و اثاثيه خود باشد تا در طول سفر دچار مشكل نشود ، صفوان جمال به امام صادق ( عليه السلام ) گفت : مي خواهم به حج بروم ، خانواده من نيز همراه من است ، پول و هزينه سفرم را در همياني كه دارم بگذارم ؟ و آن را به كمر ببندم ؟ امام فرمود : بله ، پدرم پيوسته مي فرمود : از توانمندي مسافر اين است كه بتواند پول ] و وسايل [ خود را حفظ كند . ^{( 2 )}

20 ـ همراه داشتن مواد خوراكي

مسافر در سفر ، از پاكيزه ترين خوراكي ها و بهترين مواد ؛ همچون بادام ، شكر و سويق و آرد نرم الك نكرده ، توشه بردارد كه علي بن الحسين ( عليه السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص413

2 ـ همان ، ص419

46

چنين مي كرد . ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود : « جوانمردي در سفر عبارت است از فراواني و خوبي توشه و بذل و بخشش آن به همراهان و پنهان نگهداشتن اسرار همسفران . . . » ^{( 2 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) به نقل از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « از بزرگواري مرد آن است كه توشه سفر خود را پاكيزه و شيرين و گوارا سازد . »

21 ـ نيازمنديهاي سفر

مستحب است مسافر نيازمنديهاي سفر را همچون : آينه ، شانه ، مسواك ، دارو ، درفش و نخ ، سرپايي ، ظرف آب ، لباس ، و . . . ^{( 3 )} با خود بردارد .

در روايت آمده است : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه به سفر مي رفت چند چيز را همراه خود برمي داشت : 1 ـ آينه 2 ـ سرمه دان 3 ـ شانه 4 ـ مسواك . ^{( 4 )}

امام صادق ( عليه السلام ) به مسافران توصيه فرمود : مقداري تربت سالار شهيدان را با خود برداشته ، آن را ببوسند و بر چشمانشان بگذارند سپس اين دعا را بخوانند : « اللهم اني أسألك بحقّ هذه التربة ، و بحق صاحبها ، و بحق جدّه و بحق أبيه و بحق اُمّه و أخيه ، و بحق وُلده الطاهرين ، اجعلها شفاءاً من كلّ داء ، و أماناً من كلّ خوف ، و حفظاً من كلّ سوء . » . . . . ، چنين انساني پيوسته در پناه خداوند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص423 ، ح15111

2 ـ همان ، ص424 ، ح15162

3 ـ وسائل ، ج11 ، ص425 ، ح15165

4 ـ وسائل ، ج11 ، ص426 ، ح15167

47

است . ^{( 1 )}

22 ـ لباس تميز پوشيدن

حاجيان بايد لباسهاي خود را هميشه تميز نگهدارند . علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) فرمود : « لباس تميز غم و اندوه را مي برد . » ^{( 2 )}

همچنين از لباس هايي با رنگ روشن استفاده كنند . در روايات از ميان رنگ ها ، به رنگ سفيد توجّه بيشتري شده است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : لباس سفيد بپوشيد كه پاك و پاكيزه تر است . ^{( 3 )}

لباس كتاني نيز مطلوب تر است . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : كتان از لباس پيامبران ـ عليهم السلام ـ است و لباس كتاني گوشت را مي روياند . ^{( 4 )}

علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) نيز فرمود : لباس هاي بافته شده از كتان بپوشيد كه لباس رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و لباس ما است . ما لباس پشمي و مويي نمي پوشيم جز از روي ناچاري . ^{( 5 )}

23 ـ شستن دست ها قبل از غذا

زائران براي آن كه در سفر گرفتار بيماري نشوند دستها را قبل از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص428 ، ح15173

2 ـ كافي ، ج6 ، ص444 ؛ وافي ، ج20 ، ص699 ، ح3

3 ـ وافي ، ج20 ، ص711 ، ح1

4 ـ كافي ، ج6 ، ص449

5 ـ كافي ، ج6 ، ص450

48

خوردن غذا بشويند . در روايت آمده است : شستن دستها قبل از غذا ، ناداري و غم را از بين مي برد ، از فرسودگي جسم جلوگيري نموده ، روزي انسان را افزون مي كند . ^{( 1 )}

24 ـ شروع به غذا با نام خداوند

غذا را با نام خدا ـ بسم الله ـ آغاز نموده و پس از پايان نيز الحمدلله گفته ، و خداوند را بخاطر نعمتهايي كه به انسان ارزاني داشته ، سپاس گويند . امام سجاد ( عليه السلام ) در پايان غذا مي فرمود : « الحمد لله الذي أطعمنا ، و سقانا و كفانا و أيّدنا و آوانا و أنعم علينا و أفضل ، الحمد لله الذي يُطعم و لا يُطعم . » ^{( 2 )}

25 ـ شيوه غذا خوردن

ازغذاهايي كه در ظرفهاي نزديك قراردارد استفاده كنند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : هر يك از شما به هنگام غذا خوردن از آنچه نزديكتان هست بخوريد ] و استفاده كنيد [ . ^{( 3 )}

همچنين از خوردن غذاهاي داغ و سوزان اجتناب نمايند ، روزي براي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) غذاي گرمي آوردند فرمود : بگذاريد تا خنك شود ، خداوند نخواسته آتش به ما بخوراند و بركت در ] غذاي [ خنك است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فقيه ، ج3 ، ص358 ، رقم4265 ؛ كافي ، ج6 ، ص290

2 ـ فقيه ، ج3 ، ص358 ، رقم4266

3 ـ كافي ، ج6 ، ص297

4 ـ كافي ، ج6 ، ص322

49

26 ـ پرخوري

براي بهرهوري معنوي از سفر الهي و معنوي حج ، لازم است از پرخوري پرهيز شود . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : شكم از خوردن ] پرخوري [ سركشي مي كند . ^{( 1 )} و در روايتي ديگر فرمود : خداوند چنين انساني را دشمن دارد . ^{( 2 )}

شكم سير ، انسان را از راز و نياز با خدا و عبادت بازداشته ، طغيان را بهمراه خواهد داشت . ^{( 3 )}

27 ـ پرهيز از اسراف و تبذير

از اسراف و تبذير پرهيز كرده ، نعمتهاي خداوند را دور نريزند ، معمر بن خلاّد گفت : از امام رضا ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود : كسي كه در منزل خود غذا مي خورد ، غذاهايي كه ] در سفره [ ريخته را بخورد ، و اگر در بيابان است باقيمانده غذا را براي پرندگان و درندگان باقي بگذارد . ^{( 4 )}

28 ـ خدمت به حاجيان

مستحب است مسافر به همراهان خود در طول سفر كمك كند . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : كسي كه مسافر مؤمن را ياري دهد ، خداوند هفتاد و سه گرفتاري او را حل مي كند . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1و2 ـ كافي ، ج6 ، ص269

3 ـ فقيه ، ج3 ، ص356 ، رقم4255

4 ـ كافي ، ج6 ، ص300

5 ـ وسائل ، ج11 ، ص429 ، ح15179

50

امام سجاد ( عليه السلام ) بيشتر اوقات با كساني به مسافرت مي رفتند كه آن حضرت را نمي شناختند و با آنها شرط مي كرد تا در طول سفر ، به آنان كمك كند . در يكي از اين سفرها ، مردي حضرت را شناخت و به همراهان خود ، آن حضرت را معرفي كرد ، آنان هراسان خدمت امام سجاد ( عليه السلام ) آمده دست و پاي ايشان را بوسيده ، عذر خواهي كردند . ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « سيد القوم خادمهم في السفر » ؛ بزرگ يك ملت آن كس است كه در مسافرت به ديگران كمك كند .

يكي از ارزشمندترين عبادات در سفر حج ، خدمت به زائران بيت الله الحرام است .

ابي المعتمر نيز گويد : شنيدم امير مؤمنان مي فرمود : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده است : « هر مسلماني به گروهي از مسلمانان خدمت كند خداوند به شمار آنان در بهشت خدمتكاراني به وي خواهد بخشيد . » ^{( 2 )}

29 ـ آزار ندادن ديگران

مسافر هر كجا وارد شد آنجا كه جاي خالي هست بنشيند و با حركت در ميان جمعيت ديگران را به زحمت نياندازد . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه در منزلي وارد مي شد در نزديكترين جا به او ـ دم در ـ مي نشست . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص430 ، ح15177

2 ـ همان ، باب في خدمة المؤمن ، ح1

3 ـ همان ، باب الجلوس ، ح6

51

30 ـ حل مشكلات همسفران

در طول سفر اگر يكي از همسفران كمك بخواهد بايد ياري اش كرد كه اين داراي ثوابي بس بزرگ است . ابان بن تغلب گويد : با امام صادق ( عليه السلام ) در طواف بودم مردي از اصحاب ما نزدم آمد و از من خواست تا براي انجام كاري همراهش بروم . اما من دوست نمي داشتم امام صادق ( عليه السلام ) را رها كرده همراه او بروم . در همان حال كه طواف مي كرديم باز آن مرد به من اشاره كرد ، امام صادق ( عليه السلام ) وي را ديد و فرمود : ابان ، اين مرد تو را مي خواهد ؟ پاسخ دادم : آري ، فرمود : كيست ؟ گفتم : از ياران ماست ، فرمود : با تو هم عقيده است ؟ گفتم : آري ، فرمود : نزد او برو ، گفتم : طواف را قطع كنم ؟ فرمود : آري ، گفتم : گرچه طواف واجب باشد ، فرمود : آري ، ابان گويد : پس همراه او رفتم . . . ^{( 1 )}

31 ـ خير خواهي

انسانها از نظر جسمي و روحي با يكديگر متفاوتند ، اين تفاوت ها در رفتار مردم بخوبي مشخص است ؛ از اين رو نمي توان از همه به يكسان توقع داشت ، برخي آنچنان در غفلتند كه حتي در حرمين شريفين بدنبال دنيا و مظاهر آن مي گردند . اينگونه كسان را گاهي با يك برخورد صحيح و يك تذكر ناصحانه مي توان از خواب غفلت بيدار كرد لذا سعي كنيد خير خواه ديگران باشيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج5 ، باب حق المؤمن ، ح8

52

32 ـ جوانمردي در سفر

مستحب است مسافران در سفر ، جوانمردي از خود نشان دهند . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) تلاوت قرآن ، و حضور دائم در مساجد ، و همراهي با برادران در حل حوائج و نيازهاي آنان را نشانه فتوّت و جوانمردي در وطن ، و فراواني و خوبي توشه و بخشش آن به همسفران ، و كتمان اسرار همراهان ، و خوش خلقي ، و شوخي بدون معصيت را علائم جوانمردي در سفر دانسته اند . ^{( 1 )}

لقمان به فرزندش گفت : اگر با گروهي مسافرت كردي ، در كار خود و آنان فراوان مشورت كن ، در چهره آنان فراوان لبخند بزن ، از خوراكي ها و توشه هايي كه همراه داري بر آنان ببخش و با آنان كريمانه عمل كن ، دعوت آنان را پاسخ گوي و اگر از تو ياري خواستند ، آنان را كمك كن . اگر در كار حقي از تو شهادت خواستند ، شهادت ده ، آنگاه كه همراهان تو پياده راه مي پيمايند با آنان همراهي كن ، و آن زمان كه آنان به كاري مشغولند ، با آنان كار كن ، سخن سالمنداني كه سن آنان از تو بيشتر است را پذيرا باش ، اگر تو را به چيزي امر نمودند ، پيروي كن و اگر چيزي از تو خواستند پاسخ مثبت ده و جواب منفي به آنان مده ^{( 2 )} .

33 ـ عبادت خداوند

حرمين شريفين بهترين مكان ها در روي كره زمين براي عبادت خداوند است . اگر اين عبادت همراه با اخلاص صورت پذيرد بيقين مورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص436 ، ح15197 ؛ عيون اخبار الرضا ، ج2 ، ص27 ، ح137

2 ـ فقيه ، ج2 ، ص194 ، ح884

53

پذيرش حق قرار مي گيرد . علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) فرمود : خوشا به حال كسي كه عبادت و دعا را براي خدا انجام دهد و به آنچه چشمانش مي بيند دل نبندد وبه آنچه گوشهايش مي شنود ياد خدا را فراموش نكند . ^{( 1 )}

جاذبه هاي مادّي و بازار و خريد نبايد حاجي را به خود مشغول سازد . زائر بايد به دنبال عبادت بوده ، از فرصت بدست آمده بيشترين استفاده را بنمايد .

34 ـ اقامه نماز

لقمان حكيم در وصيّتش به فرزند خود گفت : فرزندم ! آنگاه كه وقت نماز فرا رسيد ، آن را بخاطر چيزي تأخير مينداز ، نماز را بجاي آر و خود را از اين دَيْن رها ساز ، نماز را به جماعت بخوان گرچه مكان براي نماز تنگ باشد ، « گويي بر نوك نيزه ايستاده اي » ، هرگاه به نزديكي منزلي رسيدي از مركب فرود آي و ابتدا مركبت را رسيدگي كن در سرزميني فرود آي كه سبزه زار ، خوش منظر ، آرام و داراي خاكي نرم باشد ـ نه سنگلاخ ـ و آنگاه كه فرود آمدي ، قبل از نشستن ، دو ركعت نماز بخوان . . . اگر مي تواني غذا نخوري تا ازآن به ديگران صدقه دهي ، اينچنين كن . تا زماني كه سواره اي ، قرآن بخوان ، وهرگاه فراغتي يافتي دعا كن . در آغاز شب حركت نكن و بجاي آن از پايان شب بهره بگير ، و در طول راه صدايت را بلند نكن . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الكافي ، ج1 ، باب ما يجب من المعاشره .

2 ـ فقيه ، ج2 ، ص194 ، ح884

54

35 ـ نماز خواندن در مساجد

يكي از موفقيت هاي بزرگ سفر حج ، دستيابي به ثواب فراوان نمازگزاري در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) و مسجدالحرام است ، يك ركعت نماز در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) ثواب يكهزار ركعت و در مسجدالحرام ده هزار ركعت پاداش دارد . در برخي از روايات نيز براي يك ركعت نماز در مسجدالحرام ، يكصد هزار ركعت پاداش در نظر گرفته شده است . از سوي ديگر دستور امام صادق ( عليه السلام ) به شيعيان و پيروانشان اين است كه : « عليكم بالصلاة في المساجد » ؛ ^{( 1 )} « بر شما باد به نمازگزاري در مسجدها . » بنابر اين به هنگام اقامه نماز جماعت ، حاجيان به سوي مساجد شتافته ، در اجتماعات مسلمانان شركت كنند تا هم بهره معنوي بگيرند و هم از بركات زندگي جمعي و انس با مردم بهره مند گردند . و نه تنها خود در نماز جماعت شركت مي كنند همراهانشان را نيز به اين كار ترغيب نمايند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « . . . واحضروا مع قومكم مساجدكم . . » ؛ « همراه با قوم خود در مساجدتان حاضر شويد . » ^{( 2 )}

36 ـ رو به قبله نشستن

هنگام نشستن تا آنجا كه امكان دارد رو به قبله بنشينند . گاهي حاجيان در مسجدالحرام پشت به كعبه نشسته با دوستانشان سخن مي گويند . اين عمل نه تنها پسنديده نيست بلكه آنها را از ثواب نگاه به كعبه محروم مي كند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) پيوسته و در بيشتر اوقات رو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، باب ما يجب من المعاشره ، ح1

2 ـ كافي ، كتاب العشره ، باب ما يجب من المعاشره ، ح3

55

به قبله مي نشست ، در حديثي ديگر امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : براي مرد روا نيست در برابر كعبه بصورت چمباتمه بنشيند . ^{( 1 )}

37 ـ رعايت اخلاق اسلامي

زائران بايد در برخورد با ديگر مسلمانها ، اخلاق اسلامي را رعايت نموده ، بدانها عاطفه و محبّت نشان دهند . معاوية بن وهب كه از ياران ارزشمند امام صادق ( عليه السلام ) است گويد : به آن حضرت گفتم : سزاوار است با قوم خود و آنان كه هم مذهب ما نيستند ، چگونه رفتار كنيم ؟ حضرت فرمودند : به پيشوايانتان كه از آنها پيروي مي كنيد بنگريد و همانگونه كه آنها عمل مي كنند ، رفتار كنيد ، به خدا سوگند امامان شما ، مريض هاي آنها را عيادت كرده ، در تشييع جنازه هاي آنان حاضر مي شوند و به سود و زيان آنها گواهي مي دهند و امانت آنان را به آنها باز مي گردانند . ^{( 2 )}

38 ـ مراعات حال ديگران

در تابستان و در هواي گرم ، در صفوف نماز جماعت و يا جلساتي كه حاجيان شركت مي كنند ، شايسته است مراعات حال ديگران را بكنند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : سزاوار است نشستگان در تابستان بگونه اي بنشينند كه ميان هر دو نفر يك ذراع فاصله باشد تا گرفتار رنج و زحمت نشوند . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، كتاب العشره ، باب ما يجب من المعاشره ، باب الارتكاء ، ح5

2 ـ همان ، ح4

3 ـ وسائل ، ج12 ، ص14 ؛ كافي ، ج2 ، ص662 ، ح8

56

39 ـ گرامي داشتن همراهان

زندگي جمعي ، ويژگيهاي مخصوص بخود دارد و از آنجا كه حاجيان بشكل گروهي زندگي مي كنند ، با احترام گذاشتن به همراهان شيريني سفر را دو چندان خواهند كرد .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « ياران خود را بزرگ بداريد وآنان را احترام كرده گرامي بداريد ، به يكديگر هجوم نبريد و به هم زيان نزنيد . . . و بندگان با اخلاص خدا باشيد . » ^{( 1 )}

در دستورالعملي ديگر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : سه چيز دوستي مرد با برادر مسلمانش را گرمتر و با صفاتر مي كند : 1 ـ هميشه با روي خوش با او ديدار كند . 2 ـ در مجلس آنگاه كه برابر او نشيند برايش جا باز كند . 3 ـ به بهترين نامي كه دوست مي دارد او را صدا بزند . ^{( 2 )}

40 ـ سلام به ديگران

انس و علاقه ديني يكي از زيباترين ارمغان هاي اسلام به مردم است و سلام در ايجاد اين علقه ، نقش بسزايي دارد .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « نزديكترين مردم به خدا و رسول كسي است كه در سلام دادن پيش بيافتد . ^{( 3 )} و در دستوري ديگر فرمود : به آن كس كه بدون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، باب حُسن المعاشره ، ح4

2 ـ كافي ، باب التحبيب الي الناس ، ح3

3 ـ كافي ، باب التسليم ، ح3

57

سلام ، كلام آغاز نمايد پاسخ ندهيد . ^{( 1 )}

به همسفران سالخورده ، چه مردان و چه زنان ، احترام بگذارند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : احترام به سپيد موي مسلمان ، احترام به خداست . ^{( 2 )}

تحقير ديگران ، اثرات نامطلوبي دارد ، امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « . . . هر كه مؤمن سپيدمويي را سبك بشمارد ، خداوند كسي را بر او خواهد گمارد تا پيش از مرگ ، او را كوچك نمايد . » ^{( 3 )}

41 ـ سوءظن ايجاد نكردن

آنگاه كه در جمع نشسته ايد با يكديگر در گوشي صحبت نكنيد . اين كار ، ايجاد بدگماني نموده ، دلها را از هم جدا مي كند . موسي بن جعفر ( عليه السلام ) فرمود : « آنگاه كه سه نفر در خانه اي ـ باهم ـ نشسته اند دو نفر از آنها باهم درگوشي صحبت نكنند ؛ زيرا اين عمل ، او را غمگين مي كند . » ^{( 4 )}

42 ـ ناسازگار نبودن

انسان هرچه قوي باشد باز ممكن است اشتباهات ، نارساييها ، و مشكلاتي در كارش پديد آيد ، از اين رو كم حوصلگي ، بهانه گيري و ناسازگاري در اينگونه موارد ، امري ناپسند و خلاف مروّت است ، ناسازگاري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، باب التسليم ، ح2

2 ـ همان ، اجلال ذي الشيبه ، ح6

3 ـ همان ، وجوب اجلال ذي الشيبه ، ح5

4 ـ همان ، باب في المناجاة ، ح3

58

آنچنان مذموم است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : اگر ناسازگاري در پيش روي مردم مجسّم شود ، هيچ چيزي از آفريده هاي خداوند ، از او زشت تر نخواهد بود .

در چنين مواردي با صبر و حوصله و درايت و با تذكر ناصحانه مشكلات را حلّ نماييد . ^{( 1 )}

ز خاك آفريدت خداوند پاك * * * پس اي بنده افتادگي كن چو خاك

حريص و جهانسوز و سركش مباش * * * ز خاك آفريدنت آتش مباش ^{( 2 )}

43 ـ لغزشها را به رخ نكشيدن

امام باقر و امام صادق ـ عليهماالسلام ـ فرموده اند : « نزديكترين حالت بنده خدا به كفر آن است كه با مردي برادر ديني باشد و خطاها و لغزشهاي او را شمرده ] يادداشت كند [ تا روزي او را بخاطر آن كارها سرزنش نمايد . » ^{( 3 )}

44 ـ خيرخواهي

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : خير خواهي مؤمن بر مؤمن واجب است . ^{( 4 )}

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرمود : « بزرگترين مردم از نظر منزلت و مقام در روز قيامت ، كسي است كه در روي كره زمين براي خير خواهي و نصيحت خلق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، باب الخُرق ، ج5 ، ح2

2 ـ كليات سعدي ، بوستان ، ص297

3 ـ كافي ، ج5 ، باب من طلب عثرات المؤمن ، ح1

4 ـ كافي ، ج5 ، باب نصيحة المؤمن ، ح3

59

خدا بيشتر تلاش كند . » ^{( 1 )}

45 ـ وفاداري

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : امام سجاد ( عليه السلام ) هنگام رحلت ، به فرزندشان امام باقر ( عليه السلام ) فرمودند : « من با اين شتر بيست مرتبه به حج رفته ام ، امّا به او تازيانه اي نزده ام ، هنگامي كه او مرد ، لاشه اش را به خاك بسپاريد تا درندگان گوشتش را نخورند . . . پس آنگاه كه شتر مرد ، امام باقر ( عليه السلام ) گوري بساخت و او را دفن كرد . » ^{( 2 )}

46 ـ زينت تشيع

زائران ايراني سفيران انقلاب اسلامي در سرزمين وحي اند ، مسلمانان حاضر در آن ديار ، شيعه بودن و ويژگيهاي تشيع را در رفتار و كردار ايرانيان مي بينند ، بنابر اين بگونه اي عمل كنيد كه زينت پيشوايان ديني باشيد . هشام بن كِندي گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود : مبادا كاري كنيد كه ما را بخاطر آن سرزنش كنند ، پس همانا فرزند بد بخاطر رفتارش پدر خود را بدنام مي كند ، شما براي آن كس كه به او بستگي داريد آبرو باشيد و براي او مايه بدنامي نباشيد ، در ميان آنان نماز بگزاريد و از مريض هاي آنان عيادت كنيد و جنازه هاي آنان را تشييع كنيد و در هيچ كار خيري آنان از شما سبقت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج5 ، باب نصيحة المؤمن ، ح5

2 ـ ثواب الاعمال ، ج1 ، ص74

60

نگيرند ، شما به كار خير از آنان سزاوارتريد . ^{( 1 )}

47 ـ ايجاد جاذبه براي تشيّع

خوشرفتاري و سلوك اسلامي با ديگر مسلمانان ، آنان را نسبت به تشيع و اهل بيت عصمت و طهارت علاقمند نموده ، دلها را به هم نزديك مي كند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « هر مردي از شما كه در دين خود تقوا و ورع را رعايت نموده ، راست سخن بگويد ، امانت را بپردازد و اخلاقش با مردم نيكو باشد ، گفته مي شود : « اين جعفري است » اين كار مرا شادمان نموده ، خوشحالي را بر من وارد مي سازد . مي گويند : اين ] نتيجه [ تربيت و پرورش جعفر است . و اگر جز اين باشد ناراحتي و ننگ ] كار او [ گريبانگير من مي شود پس بخدا سوگند پدرم به من فرمود : مردي از پيروان علي ( عليه السلام ) در قبيله اي وجود داشت كه زيور آن قبيله بود ، از همه امانت دارتر بود ، حقوق ديگران را مراعات مي كرد ، و در گفتار راستگوترين بود . مردم امانت ها و سفارش هاي خود را بدو مي سپردند و از تمامي مردم آن قبيله اگر مي پرسيدي او چگونه است ؟ پاسخ مي گفتند : چه كسي مانند فلاني است ؟ همانا او از همه ما امانت دارتر و راستگوتر است . » ^{( 2 )}

با توجّه به توصيه امام صادق ( عليه السلام ) تمامي حج گزاران چه در درون كاروان ها و چه در مجامع عمومي بايد كاملا مراقب رفتار و كردار خود باشند تا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ؟ ، باب التقيه ، ح11

2 ـ كافي ، باب ما يجب من المعاشره ، ح5

61

خشنودي امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ نيز بر دستاوردهاي ديگر اين سفر الهي افزوده شود .

48 ـ مدارا با بيماران

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : اگر يكي از شما در مسافرت بيمار شد تا سه روز نزد او بمانيد ( و او را تنها نگذاريد ) ^{( 1 )}

49 ـ كوتاهي سفر

مسافران پس از پايان يافتن كار و حاجي پس از خاتمه اعمال ، زودتر نزد خانواده خويش بازگردد ، امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : « سفر پاره اي از عذاب و ناراحتي است ، هر يك از شما كه سفرش پايان پذيرفت ( و كارش تمام شد ) در بازگشت به سوي خانواده اش بشتابد . »

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود : « از محلّي به محل ديگر رفتن ، زاد و توشه را به پايان رسانده ، اخلاق را بد و لباس را ژنده مي نمايد . »

50 ـ سوغات

هنگام بازگشت از سفر ، براي زن و فرزندان خود هديه اي به همراه بياوريد . امام صادق ( عليه السلام ) فرمودند : « به هر مقدار كه توان مالي داريد هر چند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص452

62

يك سنگ ، براي زن و فرزندتان هديه بياوريد . » ^{( 1 )}

51 ـ استقبال از حاجي ، هنگام بازگشت

مردم حاجيان را هنگام عزيمت به بيت الله الحرام بدرقه مي كنند وپس از مراجعت نيز به استقبال و ديدار آنان مي روند . اين سنّت حسنه در روايات مورد تأكيد قرار گرفته واز آن به عنوان امري مستحب ياد شده است .

امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از امام سجاد ( عليه السلام ) مي فرمود : به حاجي وعمره گزار قبل از آن كه آلوده به گناه شود ، سلام كرده ، با آنان مصافحه كنيد . ^{( 2 )}

و در روايتي ديگر امام سجاد ( عليه السلام ) توصيه فرموده كه حجاج و عمره گزاران را گرامي بدارند . ^{( 3 )}

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : گرامي داشتن حاجي و معتمر ، بر شما واجب است . ^{( 4 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود : كسي كه با حاجي تازه از سفر آمده ، معانقه كند ، مانند آن است كه حجرالاسود را لمس كرده باشد . ^{( 5 )}

علي ( عليه السلام ) نيز فرمود : « هنگامي كه برادر شما از مكه بازگشت ، ميان دو چشم او ، و دهانش را ببوسيد كه با آن حجرالاسودي را ، كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر آن بوسه زده ، بوسيده است . و نيز چشمي را كه به خانه خدا نگاه كرده ، و جايگاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص459 ، ح15259

2 ـ كافي ، ج4 ، ص256 ، ح17 ؛ فقيه ، ج2 ، ص147 ، ح648

3 ـ محاسن ، ص71 ، ح142

4 ـ فقيه ، ج2 ، ص147 ، ح649

5 ـ فقيه ، ج2 ، ص196 ، ح891 ؛ محاسن ، ص377 ، ح149

63

سجده و صورت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را بوسيده ، ببوسيد و هنگام خوش آمد گويي ، به او بگوييد : خداوند اعمال حج تو را قبول كند ، سعيت را بر تو ببخشايد وآنچه هزينه كردي به تو عوض دهد و اين حج را نيز آخرين حج تو قرار ندهد . » ^{( 1 )}

حج نورانيتي براي حاجي به ارمغان مي آورد و تا زماني كه آلودگي به گناه پيدا نكرده ، آن نور در چهره او مي ماند . ^{( 2 )}

52 ـ حجّ كامل

ديدار با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و امام ( عليه السلام ) حج را كامل مي كند .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « به مردم فرمان داده شده تا به سوي اين سنگ ها بيايند و گرداگرد آن طواف كنند سپس نزد ما آمده ، ولايت و دوستي شان را به ما خبر دهند و ياري و نصرتشان را عرضه نمايند . » ^{( 3 )}

و در روايتي ديگر فرمود :

« حج كامل و تمام ، در ديدار با امام ( عليه السلام ) است . » ^{( 4 )}

53 ـ ثمرات زيارت

1 ـ راهيابي به بهشت :

اولين دستاورد زائران عارف ، راهيابي به بهشت خداوند است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص447 ، ح15224 ؛ خصال ، ص635

2 ـ محاسن ، ص71 ، ح143

3 ـ فقيه ، ج2 ، ص558 ، ح3139

4 ـ همان ، ح3162

64

تميمي گويد : به امام باقر ( عليه السلام ) عرض كردم : فدايت شوم ، آن كس كه به قصد زيارت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) حركت نموده ، زيارتش كند چه خواهد يافت ؟

امام ( عليه السلام ) فرمود : بهشت از آن اوست . ^{( 1 )}

2 ـ بهره مندي از شفاعت پيامبر :

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : كسي كه به زيارت من بيايد ، روز قيامت او را شفاعت خواهم كرد .

3 ـ ديدار پيامبر در بهشت :

حسين بن علي ( عليه السلام ) به رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) گفت : اي پدر ، براي آن كه شما را زيارت كند چه خواهد بود ؟ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : فرزندم ! آن كس كه در حيات و يا پس از مرگم ، مرا زيارت كند يا آن كه پدر ، برادر و تو را زيارت نمايد ، اين حق را بر من خواهد يافت كه روز قيامت ديدارش كرده واز گناهان رهايش سازم . ^{( 2 )}

4 ـ همسايگي با پيامبر در قيامت :

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« كسي كه مرا در حيات و يا پس از مرگم زيارت كند ، روز قيامت در كنار من ] و همسايه من [ خواهد بود . » ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص548

2 ـ فقيه ، ج2 ، ص577 ، ح3159

3 ـ كامل الزيارات ، باب دوّم .

65

54 ـ گوارايتان باد

يحيي بن يسار گفت : پس از آن كه حج گزارديم ، خدمت امام صادق ( عليه السلام ) رسيديم ، آن حضرت فرمود :

« حج گزار خانه خدا ، و زائران قبر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و شيعه آل محمّد بودن ] اين سه ويژگي [ گوارايتان باد . » ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص549

66

اسرار و معارف حج

مقصود تويي كعبه و بتخانه بهانه

هر يك از عبادات ، راز و رمزي دارد كه دستيابي به ثمرات شيرين و ارزشمند آنها ، جز با فهم و درك صحيح آن رموز ميسّر نيست . حج خانه خدا نيز از زمره همين عبادات است . حاجيان از فرسنگها راه با دشواريها و سختي هاي فراوان و هزينه هاي سنگين ، به سرزمين وحي آمده ، با حضور در ميقات ، لباس و پوشش معمولي خود را از تن بدر مي كنند و با پوشيدن دو جامه احرام و گفتن لبيك ، محرم شده ، به مكه مي آيند و گرداگرد خانه كعبه به طواف مي پردازند . نماز طواف مي خوانند . از صفا به مروه مي روند و بازمي گردند و در اين مسير گاهي عادي و گاهي تند مي روند . پس از آن ، قدري از مو و يا ناخن را كوتاه كرده ، سپس در مراسم حج تمتّع ، به عرفات مي آيند . نيم روزي را آنجا مي مانند ، آنگاه حركت كرده به مشعرالحرام مي رسند ، چند ساعتي را در

67

آنجا بيتوته مي كنند و با طلوع خورشيد راهي منا مي شوند . روز اوّل هفت سنگريزه به جمره عقبه و در روزهاي بعد به هر يك از جمرات سه گانه ، هفت سنگ مي زنند . قرباني مي كنند . تقصير نموده ، يا سر مي تراشند و باز هم گرد كعبه آمده ، طواف مي كنند و سعي صفا و مروه و طواف نساء ، و آنگاه حج پايان مي يابد و حاجي به شهر و ديار خويش بازمي گردد .

آيا حج كه عبادت عمر است و گاهي در طول زندگي انسان ، تنها يكبار توفيق تشرف حاصل مي گردد و قبل از آن نيز بارها با خواندن اين دعا : « اللهم ارزقني حج بيتك الحرام في عامي هذا و في كلّ عام » به خدا التماس مي كند تا حج نصيب او شود براي همين اعمال ظاهري است ؟ ! آيا خداوند چنين اراده كرده است تا مسلمانان گرداگرد سنگهايي بگردند و بدون هيچگونه تغييري به موطن خود بازگردند ؟ ! نه ، هرگز چنين نيست ، تمامي اين رفتارها و اعمال ، جنبه سمبليك داشته ، راز و رمزهاي فراواني را در خود نهفته دارد . پيشوايان معصوم براي پيشگيري از اينگونه تصوّرها و انديشه هاي ناصحيح ، مطالب مهم و ارزشمندي بيان داشته ، معارف و اسرار درياوار هر يك را بر شمرده اند .

هر كس بدون توجه به اسرار و معارف اين عبادت بزرگ ، به اعمال و رفتار حاجيان بنگرد شايد ابتدا چنين تصوّري در ذهنش جلوه كند كه : اين همه زحمت و رنج و تلاش و صرف هزينه براي چه ؟ و اين كارها و رفتارها چه معنا و مفهومي دارد ؟

گستاخي ابن ابي العوجاء

ابن ابي العوجاء كه از ملحدان سرسخت و گستاخ دوران زندگي امام

68

صادق ( عليه السلام ) است با ژستي روشنفكرانه به آن حضرت مي گويد : ^{( 1 )}

« إلي كم تدوسون هذا البيدر ؟ وتلوذونَ بهذا الحجر وتعبدون هذا البيت المرفوع بالطّوب والمدر ؟ وتهرولون حوله هرولة البعير اذا نفر ؟ من فكّر في هذا وقدّر ، عَلِمَ انّه فعل غير حكيم ولا ذي نظر ، فقل فإنّك رأس هذا الأمر وسنامه وأبوك أُسّه ونظامه . » ^{( 2 )}

« تا به كي اين خرمن را مي كوبيد و به اين سنگ پناه مي آوريد ، واين خانه از سنگ و گِل برافراشته شده را مي پرستيد ، و چونان شتران رم كرده ، گرداگرد آن هروله ^{( 3 )} مي كنيد ، هر كس در اين ] رفتارها [ انديشه كرده ، تأمّل كند مي داند كه اينها ، كار انسان حكيم و صاحب نظر نيست ! »

سپس خطاب به امام صادق ( عليه السلام ) مي گويد :

« شما كه در صدر و نوك پيكان اين امر قرار داريد و پدرت نيز پايه گذار و شكل دهنده آن بوده است ، پاسخ اين سخن را بازگوي . »

امام ( عليه السلام ) لب به سخن گشوده ، به گوشه اي از اسرار اشارتي مي كند و مي فرمايد :

« هذا بيت استعبد الله به خلقَهُ ليختبر طاعتهم في اتيانه ، فحثّهم علي تعظيمه وزيارته ، وجعله قبلةً للمصلّين له ، فهو شعبة من رضوانه ، ويؤدّي الي غفرانه . . . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وافي ، ج2 ، كتاب الحج ، باب ابتلاء الخلق واختبارهم بالكعبه ، ص34

2 ـ بحار ، ج10 ، ص209

3 ـ به تندي راه رفتن .

69

« اين خانه اي است كه خدا بوسيله آن ، بندگانش را به پرستش واداشت تا با آمدن به اين مكان ، ميزان پيروي و اطاعت آنان را بيازمايد . از اين رو بندگان خود را به بزرگداشت و زيارتِ اين خانه برانگيخت و آن را قبله نمازگزاران ساخت ، پس كعبه مركزي براي كسب خشنودي خداوند و راهي به سوي آمرزش اوست . خداوند آن را دو هزار سال پيش از گستراندن زمين آفريد . پس سزاوارترين كسي كه بايد اوامرش را گردن نهاد ، و از نواهي او دوري گزيد ، خدايي است كه چهره ها و جان ها را آفريد . » ^{( 1 )}

حج ظاهري و باطني

نگرشي عميق و همه جانبه به آيات و روايات ، بخوبي اين معنا را ثابت مي كند كه حج را ظاهري است و باطني ، آنچه را مردم در ظاهر مي بينند با حقيقت حج فاصله بسيار دارد و حال آن كه خداوند طالب آن حقيقت است : حجي را مي خواهد كه مبرور باشد و حاجي با بازگشت به موطن خويش تحوّلي اساسي در روحش پديد آيد . حجي را مي خواهد كه مناسك آن ، مناسك زندگي صحيح اسلامي باشد . حجي را مي طلبد كه حاجي پس از برگشت ، به غير خدا لبيك نگويد و گرد غير خدا نگردد . حجي را مي خواهد كه حاجي در آن با شيطان بستيزد و هر آنچه از دنيا نزدش عزيز است در راه خدا قرباني كند و جز خدا چيزي را نبيند و چيزي نخواهد و . . . .

حج عبادتي خشك و بي روح نيست بلكه هر عملي در حج نكته ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ارشاد مفيد ، طرف من فضائل ابو عبدالله الصادق ( عليه السلام ) .

70

و معارف فراوان و والايي دارد كه هدف اصلي حج را تشكيل مي دهند .

فضل بن شاذان از هشتمين امام ، علي بن موسي الرضا ( عليه السلام ) از علل تشريع حج مي پرسد و حضرت پاسخ مي دهد :

« لعلّة الوفادة الي الله » ؛ « حج به سوي خدا رفتن و در پيشگاه باري تعالي حاضر شدن است . » ( كسي كه معناي حضور در پيشگاه حيّ داور را بداند و بفهمد ، به غير او توجه نكرده ، خود را به گناه نمي آلايد . )

« وطلب الزيادة » ؛ « حج زيادت طلبي و كمال خواهي و از خدا پاداش و ثواب فراوان خواستن است . »

« والخروج من كلّ ما اقترف العبد ، وتائباً مما مضي ، مستأنفاً لما يستقبل » ؛ « حج ، از گذشته تاريك و پرگناه خارج شدن و از آنچه در گذشته انجام شده توبه كردن و براي آينده كار خوب و نيك را از نو آغاز كردن است . »

« مع ما فيه من اخراج الأموال » ؛ « ( حج وسيله اي براي ) خارج نمودن و جداسازي دارايي ها از يكديگر است ؛ خمس و زكات و ديون واجب را پرداختن و حق فقرا و محرومان و ديگر حقوق ديني را ادا كردن است . »

« وتعب الأبدان والاشتغال عن الأهل والولد وحظر الأنفس عن اللّذات » ؛ « حج بدن را به سختي انداختن ، از زن و فرزند دور شدن ، و جان را از هواهاي نفساني و شهوات و لذّتهاي نامشروع منع كردن و تمرين خودسازي و گناه نكردن است . »

71

« . . . مع ما في ذلك لجميع الخلق من المنافع في شرق الأرض وغربها ومن في البرّ والبحر ممّن يحجّ وممّن لا يحجّ ، من بين تاجر وجالب وبائع ومشتري وكاسب ومسكين ومكار وفقير وقضاء حوائج أهل الأطراف في المواضع الممكن لهم الاجتماع فيها . »

« در حج براي تمامي مردم در شرق و غرب زمين و آنانكه در دريا و خشكي بسر مي برند ؛ چه آنها كه حج مي گزارند و چه غير آنان ، از تاجر ، وارد كننده ، فروشنده و خريدار ، كاسب و كرايه دهنده مركب و فقير و مسكين ، سودمند بوده و نيازهاي مردم در اطراف و اكناف زمين را برمي آورد . »

« مع ما فيه من التّفقّه ونقل أخبار الأئمة ـ عليهم السلام ـ الي كلّ صُقع وناحية ، كما قال الله تعالي : ( فلولا نفر من كلّ فرقة منهم طائفة ينفقّهوا في الدين . . . وليشهدوا منافع لهم ) . »

« علاوه بر آن ، حج جايگاه فراگيري فقه و احكام دين ، و انتقال و گسترش اخبار پيشوايان ـ عليهم السلام ـ به تمامي گوشه و كنار ] جهان [ است . همانگونه كه خداوند فرمود : پس چرا كوچ نمي كنند از هر فرقه و . . . » ^{( 1 )}

آن حضرت سپس به برخي از اعمال حج اشاره نموده ، نكاتي را در فلسفه هر يك بيان مي كند و به حاجيان مي نماياند كه : حج واقعي فراتر از يك سلسله رفتارها و كارهاي خشك و بي روح است . آنگاه مي افزايد :

« اگر كسي بگويد : چرا مردم به احرام مأمور شده اند ؟ پاسخش آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عيون اخبار الرضا ، باب34 ، مروي از ابن شاذان ؛ با همين مضمون در باب 33 نيز نقل شده است .

72

است كه : تا ( حاجيان ) قبل از ورود به حرم خداوند بلند مرتبه ، خاشع و خدا ترس شوند و از اشتغال به چيزي از دنيا و زينت ها و لذّتهاي دنيايي و از هر سرگرمي و هوسراني خود را دور داشته ، با تمام وجود روي بسوي او كنند . . . » ^{( 1 )}

اسرار حج در نهج البلاغه

علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) در نهج البلاغه درباره اسرار و معارف اين واجب الهي فرمود :

« خداوند حج را بر شما واجب كرده ، آنجا را قبله مردمان ساخت ، و آن را براي دينداران نشانه فروتني در برابر عظمت او و اعتراف به عزّت و بزرگواري خداوند قرار داد . و از ميان بندگان خود ، گوش بفرماناني را برگزيد ، كه دعوت او را پذيرفته ، گفتارش را گوش فرا دادند و بر جايگاه پيامبران ايستادند ، و چونان فرشتگاني شدند كه بر گرداگرد عرش خدا طواف كردند و در بازار عبادت حق تعالي ، سودها برگرفتند . . .

خداوند كعبه را براي اسلام نشان و براي پناه آورندگان به آن ، حرم قرار داد . حج گزاري را واجب كرد ، حق او را به مردم شناساند و زيارتش را بر شما نوشت و فرمود : بر هر كسي كه مي تواند و استطاعت دارد كه بر اين خانه راه يابد حج واجب است و آن كه كفر ورزيده سرباز زند ، پس همانا خداوند از جهانيان بي نياز است . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عيون اخبار الرضا ، باب34 ، مروي از ابن شاذان ؛ با همين مضمون در باب 33 نيز نقل شده است .

2 ـ نهج البلاغه ، خ1

73

و در خطبه قاصعه فرمود :

« خداوند خانه اش را ، كه وسيله قيام و قوام مردم است ، در منطقه اي كوهستاني و پر از سنگلاخ و در ميان كوههايي سخت و شن هايي نرم و چشمه هايي كم آب و روستاهاي پراكنده قرار داد و از آدم و فرزندان او خواست تا روي به آن خانه نهند و دل هاي خود را بسوي آن متوجه سازند . . . تا از روي خواري شانه هاشان را جنبانده ، گرداگرد آن لا اله الا الله گويند و خاك آلوده و مو پريشان گام بردارند ، لباس ها را پشت سر انداخته و از تن بيرون افكنند . با زدن موها ، زيبايي خود را از دست دهند و بدينسان در امتحاني بزرگ و آزمايشي سخت و دشوار فرمانبرداران را از نافرمانان جدا سازد .

اگر خدا مي خواست مي توانست خانه خود را در بهترين و زيباترين نقطه روي زمين قرار دهد و سنگهاي آن را از زمرّد سبز و ياقوت سرخ فام بپا سازد ؛ ليكن خداوند بندگان خود را با انواع سختي ها آزمايش مي كند و با مجاهدتهاي گوناگون به بندگي وامي دارد ، با دشواريها و ناخوشاينديها آنان را مي آزمايد تا كبر و خودپسندي را از قلوبشان بزدايند و فروتني را جايگزين آن سازند . » ^{( 1 )}

نگرشي اينچنين به حج و اعمال آن ، در فرموده هاي بسياري از امامان ـ عليهم السلام ـ پديدار است . امام باقر ( عليه السلام ) به هنگام تشرف به حج و پس از ورود به مسجدالحرام ، مردمي را ديدند كه گرداگرد كعبه طواف مي كنند ، نگاهي به آنان افكنده فرمود : « هكذا يطوفون في الجاهلية » ؛ « در زمان جاهليت نيز اينچنين طواف مي كردند . » ( بسان اين مردم ، هفت بار كعبه را دور

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه ، خ192

74

مي زدند . ) سپس فرمود : « به اينان چنين فرمان نداده اند ، بلكه آنها مأموريت يافته اند تا گرداگرد كعبه طواف نموده ، سپس بسوي ما بيايند و دوستي و محبت و ياري خويش را به ما عرضه كنند . . . » ^{( 1 )}

از همين رو فرموده اند : « من تمام الحجّ لقاء الامام » ؛ « حج با ديدار امام و رهبري پايان مي پذيرد . » و حج بدون رهبري و ولايت در واقع حج نيست .

امام سجاد ( عليه السلام ) و شبلي

يكي از گوياترين گفتگوها كه به روشني نشان از مدّعاي اين نوشتار دارد سخنان امام سجاد ( عليه السلام ) با شبلي است كه از سفر حج بازگشته است . امام از او پرسيدند :

( آقاي شبلي ! ) آيا حج گزاردي ؟ گفت : آري فرزند رسول خدا ، فرمود : آيا به ميقات فرود آمدي و لباس هاي دوخته خويش را از تن بدر كردي و غسل نمودي ؟ شبلي پاسخ گفت : آري .

امام ( عليه السلام ) : آنگاه كه به ميقات درآمدي نيت كردي كه لباس معصيت و نافرماني را از تن درآورده ، و جامه طاعت و فرمانبري خداوند را بجاي آن پوشيده اي ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : هنگامي كه لباس هاي دوخته را درآوردي ، آيا نيت كردي كه خود را از ريا و دورويي و ورود در شبهه ها برهنه و دور سازي ؟ شبلي : نه .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج1 ، ص392

75

امام ( عليه السلام ) : به هنگام غسل كردن ، نيّت كردي كه خود را از اشتباهات و گناهان شستشو دهي ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : ] پس تو در حقيقت [ نه به ميقات درآمده اي ، و نه لباس هاي دوخته را از تن كنده اي و نه غسل كرده اي . . ! سپس از او مي پرسند : آيا خود را تميز كردي و احرام پوشيدي و پيمان حج بستي ؟

شبلي : آري .

امام ( عليه السلام ) : آيا اين نيت را داشتي كه خود را با نور توبه خالص پاكيزه مي سازي ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : به هنگام محرم شدن ، نيت آن كردي كه هر چه را خداوند بر تو روا نداشته ، بر خود حرام بداري ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : به هنگام بستن پيمان حج ، آيا قصد آن كردي كه هر پيمان غير الهي را گشوده اي ( رها كرده اي ) ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : نه احرام بسته اي ، نه پاكيزه شده اي و نه نيت حج كرده اي ! آنگاه چنين پرسيد : آيا به ميقات داخل شدي و دو ركعت نماز احرام بجاي آوردي و لبيك گفتي ؟

شبلي : آري .

76

امام ( عليه السلام ) : به هنگام خواندن دو ركعت نماز ( طواف ) ، نيت آن داشتي كه به بهترين كارها و بزرگترين نيكي هاي بندگان ( كه همان نماز است ) ، خود را به خدا نزديك مي كني ؟ شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : آنگاه كه لبيك گفتي ، نيّت آن كردي كه به هر چه فرمانبرداري محض خداوند است سخن مي گويي و از هر نافرماني و معصيتي سكوت مي كني ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : نه در ميقات داخل شده اي ، نه نماز گزارده اي و نه لبيك گفته اي ! وباز پرسيد : آيا به حرم داخل شدي و كعبه را ديدي و نماز خواندي ؟

شبلي : آري .

امام ( عليه السلام ) : به هنگام ورود به حرم نيت آن كردي كه هر غيبت و بد گويي مسلماني از جامعه اسلامي را بر خود حرام مي كني ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : به هنگام رسيدن به مكه ، نيت كردي كه فقط خدا را مي خواهي ] و مي جويي [ ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : پس نه به حرم وارد شده اي و نه كعبه را ديده اي و نه نماز گزارده اي ! و ادامه داد : گرداگرد خانه خدا طواف كردي ؟ و اركان خانه را لمس نمودي ؟ وسعي انجام دادي ؟

شبلي : آري .

77

امام ( عليه السلام ) : به هنگام سعي ، نيّت آن داشتي كه ( از شرّ شيطان و نفس ) به خدا پناه مي بري و او كه آگاه به پنهان هاست ، نسبت به اين مسأله داناست ؟

شبلي : نه .

امام ( عليه السلام ) : پس نه طواف خانه كرده اي ، نه اركان را لمس نموده اي و نه سعي نموده اي !

سپس فرمود : آيا با حجر الاسود دست دادي ، كنار مقام ابراهيم ايستادي ، و دو ركعت نماز خواندي ؟

شبلي : نه .

در اين هنگام امام فريادي برآورد چونانكه گويي نزديك است از دنيا برود ، سپس فرمود : آه ، آه . . . آنگاه فرمود : كسي كه با حجرالاسود دست داده ، مصافحه كند ، در حقيقت با خداوند متعال دست داده است ، پس اي نادار ناتوان بنگر و بيانديش ، و پاداش آنچه را حرمت قائل شده و بزرگ داشته اي ، ضايع مگردان و همچون معصيت كاران ، دستي كه به خدا دادي ( و پيماني را كه با خدا بستي ) نگسل و نشكن . ^{( 1 )}

برخي عقيده دارند كه حج از دو حرف « حاء » و « جيم » تركيب شده . « حا » ي حج اشاره به « حلم حق » و « جيم » آن اشاره به « جرم خلق » است . در صورتي كه حج گزار حج مبرور و سعي مشكور داشته باشد ، خداوند با حلم خود ، كه بر خشم او برتري دارد ( يا من سبقت رحمته غضبه ) ، جرم بندگان را پوشانده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل ، ج10 ، ص166

78

و از آن درخواهد گذشت . حج مبرور نيز آن حجّي است كه حج گزار با نيتي پاك و خالص به خانه حق پاگذاشته و خود را از معاصي بپالايد و با خدا پيمان بندد كه در بازگشت ، بكلّي از شيطان گسسته ، رضاي خدا را بجويد و غير از راه محبوب راهي را نپويد . ^{( 1 )}

اسرار حج از زبان امام خميني ـ قدّس سرّه ـ

حضرت امام خميني ـ قدّس سرّه ـ نگرشي همچون امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ به حج داشت و در پيامهايي كه به مناسبت مراسم حج صادر كرده ، به گوشه اي از اين راز و رمزها اشارت ها داشته مي فرمايند :

« لبيك هاي مكرر از كساني حقيقت دارد كه نداي حق را به گوش جان شنيده و به دعوت الله تعالي به اسم جامع ، جواب مي دهند . مسأله ، مسأله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب . گويي گوينده از خود در اين محضر بيخود شده و جواب دعوت را تكرار مي كند و دنباله آن سلب شريك به معناي مطلق آن مي نمايد كه اهل الله مي دانند نه شريك در الوهيت فقط . گر چه سلب شريك در آن نيز شامل همه مراتب تا فناي عالم در نظر اهل معرفت است و حاوي جميع فقرات احتياطي و استحبابي است ؛ مثل « . . . الحمد لك والنعمة لك . . . » و حمد را اختصاص مي دهد به ذات مقدس ، همچنين نعمت را . و نفي شريك مي كند و اين نزد اهل معرفت غايت توحيد است و به اين معناست كه هر حمدي و هر نعمتي كه در جهان هستي تحقق يابد ، حمد خدا و نعمت خداست ، بدون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محمد القاري الهروي المكي ، انوار الحجج في اسرار اللجج ، ص45

79

شريك . و در هر موقف و مشعري و وقوف و حركتي و سكون و عملي اين مطلب و مقصد اعلي جاري است و خلاف آن شرك به معناي اعم است كه همه ما كوردلان به آن مبتلا هستيم . ^{( 1 )}

در جاي ديگر مي فرمايند :

« در لبيك ، لبيك ، « نه » بر همه بت ها گوييد و فرياد « لا » بر همه طاغوت ها و طاغوتچه ها كشيد و در طواف حرم خدا كه نشانه عشق به حق است دل را از ديگران تهي كنيد و جان را از خوف غير حق پاك سازيد و به موازات عشق به حق ، از بت هاي بزرگ و كوچك وطاغوت ها و وابستگانشان برائت جوييد ، كه خداي تعالي و دوستان او از آنان برائت جستند و همه آزادگان جهان از آنان بريء هستند .

و در لمس « حجرالاسود » بيعت با خدا بنديد كه با دشمنان او و رسولانش و صالحان و آزادگان دشمن باشيد و به اطاعت وبندگي آنان هر كه باشد و هر جا باشد ـ سر ننهيد و خوف و زبوني را از دل بزداييد . . .

و در سعي بين صفا و مروه ، با صدق و صفا ، سعي در يافتن محبوب كنيد كه با يافتن او همه بافت هاي دنياوي گسسته شود و همه شك ها و ترديدها فرو ريزد . . .

و با حالت شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات رويد و در هر موقف به اطمينان قلب بر وعده هاي حق و حكومت مستضعفان بيافزاييد . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پيام حج مورخ 7/6/63 ، صحيفه نور ، ج19 ، ص42

80

پس به منا رويد و آرزوهاي حقاني را در آن جا دريابيد كه آن قرباني نمودنِ محبوبترين چيز خويش در راه محبوب مطلق است و بدانيد تا از اين محبوب ها كه بالاترينش حب نفس است و حب دنيا تابع آن است نگذريد ، به محبوب مطلق نرسيد و در اين حال است كه شيطان را رجم كنيد و شيطان از شما بگريزد . و رجم شيطان را در موارد مختلف با دستورهاي الهي تكرار كنيد كه شيطان و شيطان زادگان همه گريزان شوند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پيام حج مورخ 12/6/63 صحيفه نور ، ج18 ، ص87