بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

اخلاق وآداب در حج و زيارت

نگارش : محمّد تقي رهبر

11

بسم الله الرحمن الرحيم

« مراتب معنوي حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد ، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج بطور صحيح و شايسته مو به مو عمل شود » .

حضرت امام خميني ( قدس سره )

حجّ نمايشي پرشكوه ، از اوج رهايي انسان موحّد از همه چيز جز او ، و عرصه پيكاري فرا راه توسن نفس ، و جلوه بي مانندي از عشق و ايثار ، و آگاهي و مسؤوليت ، در گستره حيات فردي و اجتماعي است . پس حجّ تبلور تمام عيار حقايق و ارزشهاي مكتب اسلام است .

مؤمنان گرچه با اين عبادت الهي ، آشنايي ديرينه دارند ، و هر سال با حضور شورانگيز از سراسر عالم ، زنگار دل ، با زلال زمزم توحيد مي زدايند ، و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند ، و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما ، مشحون از آموزه هاي حياتبخش حجّ است ، امّا هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضه مهمّ ، ناشناخته و مهجور مانده است .

12

پيروزي انقلاب اسلامي ، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني ( قدس سره ) حجّ را نيز همچون ساير معارف و احكام اسلامي ، در جايگاه واقعي خويش نشاند ، و سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند . امّا هنوز راهي دراز در پيش است ، تا فلسفه و ابعاد و آثار و بركات حجّ ، شناخته و شناسانده شود ، و مؤمن حجّ گزار با آگاهي و شعور ديني ، بر آن مواقف كريمه ، و مشاعر عظيمه ، كه محلّ هبوط ملائكة الله ، و توقّف انبيا و اوليا بود ، گام بگذارد .

درراستاي تحقق اين هدف بزرگ ، بعثه مقام معظّم رهبري باالهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل ( قدس سره ) ، احياگر حجّ ابراهيمي و بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي حضرت آية الله خامنه اي ـ مدّ ظلّه العالي ـ با تأسيس معاونت آموزش و تحقيقات ، تلاش مي كند فصل جديدي فرا راه انديشمندان مسلمان ، و علاقمندان به فرهنگ حجّ ، و زائران و راهيان حرمين شريفين بگشايد . از اين رو در عرصه تحقيق و تأليف و ترجمه ، آثار گوناگون پيرامون حقايق و معارف حجّ ، آشنايي با اماكن مقدسه ، تاريخ و سرگذشت شخصيتهاي بزرگ اسلام ، بررسي رويدادها و عرضه خاطرات و بويژه آموزش مسائل و آداب حجّ تلاشهايي را آغاز كرده است .

آنچه اينك پيش روي خواننده قرار دارد برگ سبزي است از اين دفتر .

بي گمان راهنمايي و همراهي انديشوران ، از نارساييها خواهد كاست ، و در اين راه معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظّم رهبري ، از همكاري همه علاقمندان استقبال كرده ، و دست آنان را به گرمي مي فشارد .

ومن الله التوفيق وعليه التكلان

معاونت آموزش و تحقيقات

بعثه مقام معظم رهبري

13

پيشگفتار

حج فريضه اي است جهانشمول و داراي ابعاد گوناگون فردي ، اجتماعي ، فرهنگي ، سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي و مادي و معنوي كه هر يك در جاي خود شايان توجه و تأمل است و بايد به شرح آن پرداخت .

يكي از اين ابعاد كه روح حج را تشكيل مي دهد ؛ كمال انساني ، تزكيه نفس و تخلّق به اخلاق فاضله و تأدّب به آداب حسنه اسلامي است كه از يك سو در پربار شدن معنويات حج و عمره نقش اساسي دارد و منابع روايي ، رهنمودهاي بسيار ارزنده اي را در اين باره ارائه مي دهد ؛ و از سوي ديگر آثار درخشاني است كه حج و زيارت در پالايش روح و تكامل نفس و رشد اخلاقي ، فردي و اجتماعي بر جاي مي نهد و با هدف انسان سازي در ارتباط است .

به عبارت ديگر : همانگونه كه اخلاق و آداب ، در كمال حج تأثير دارد ، حج نيز در رشد و تكامل بيشتر اخلاق و آداب انساني مؤثر است
و اين همان تأثير متقابل است كه در تمامي مسائل اعتقادي ، اخلاقي و عبادي اسلام نيز مي توان يافت و نشان دهنده انسجام معارف شرع مقدس است .

14

جايگاه تزكيه و اخلاق

اگر به فلسفه بعثت بنگريم و با نقشي كه خداوند براي رسالت خاتم انبيا ( صلّي الله عليه وآله ) در تزكيه نفوس و تعليم و تربيت انسان ها قائل شده ؛ { وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمْ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ } ^{( 1 )} آشنا شويم . اگر توجه ويژه اي كه قرآن دراين باره دارد را به دقت مطالعه كنيم ، آنجا كه با سوگندهاي مكرر در سوره « والشمس » ( كه نظير آن را در ديگر موارد نمي توان يافت ) تأكيد ميورزد كه فلاح و رستگاري انسان در تزكيه نفس است و زيانكاري و بدبختي او ، در آلودگي نفس ؛ { قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا } ^{( 2 )} .

اگر بشناسيم نقشي را كه رسول مكرّم ( صلّي الله عليه وآله ) براي اخلاق در نظام شريعت قائل شد و تكميل و تتميم آن را هدف رسالت خواند : « بُعِثْتُ لأُتَمِّمَ مَكارِمَ الأخْلاق » ^{( 3 )} و نيز اخلاق حسنه را نشانه كمال ايمان دانست و فرمود : « أكمل المؤمنين ايماناً أحسنهم خُلْقاً » ^{( 4 )} و آن را نيمي از دين ناميده و گفته اند « حُسْن الخُلْقِ نِصْفُ الدِّين » ^{( 5 )} و براي حسن خلق پاداشي چون پاداش صائم شب زنده دار قائل شده اند : « اِنّ صاحب الخُلق الحسن له مثل أجر الصائم القائم » ^{( 6 )} و بالأخره اگر به روايات بسيار ديگري كه در اين زمينه وجود دارد توجه كنيم ، اذعان خواهيم كرد كه جايگاه اخلاق كريمه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جمعه : 2

2 ـ الشمس : 8

3 ـ مجمع البيان ، ج10 ، ص333

4 ـ وسائل ، 8 ، 509

5 ـ همان ، ص507

6 ـ همان ، 504

15

سجاياي خجسته در شريعت والاي اسلام ، در چه پايه از اهميت است تا آنجا كه با عنايت مخصوصي از ميان همه غايات و اهداف رسالت روي آن انگشت نهاده شده است !

و به عبارتي : انسان سازي و اتصاف به صفات ربوبي ، غايت خلقت و فلسفه بعثت انبيا مي باشد و شرايع و احكام در اين راستا جهت گيري دارد كه حج نيز از اين قاعده مستثنا نيست ؛ چنانكه قرآن كريم تصريح مي كند :

« سخنان زشت ، لغو ، فحش ، فسق ، فجور ، مِراء و جدال در حج جايگاهي ندارد » ؛ {  فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ } ^{( 1 )}

و پيامبر اكرم مي فرمايد :

« مَنْ حَجّ البَيْتَ فَلَم يرفث ولم يفسق ، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَوْم وَلَدَتْهُ اُمُّه » ^{( 2 )}

« كسي كه حج كند و مرتكب زشتي و فسق نگردد ، از گناهانش پاك شود چنانكه گويي از مادر متولد گرديده است » .

و اين خود يك اصل است كه هر عبادتي بايد با روح تقوا و طهارت نفس همراه باشد تا مورد قبول واقع شود ؛ {  إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنْ الْمُتَّقِينَ } ^{( 3 )} از اين رو در روايت آمده كه تحوّل اخلاقي فرد در اين سفر روحاني و احتراز از معاصيِ گذشته ، نشانه قبوليِ حجّ اوست ؛ قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) : « آيَةُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 197 ، « الرفث » اسم جامع لكل لغو و خني و فحش من الكلام و « الفسوق » اسم جامع لكل خروج عن طاعة الله و « الجدال » هو المبالغة في الخصومة والمبارات بما يورث الضغاين . محجة البيضاء ، ج2 ، ص191

2 ـ احياء علوم الدين ، ج1 ، ص246

3 ـ مائده : 27

16

قَبُول الحَجّ ترك ما كان عليه مُقيماً من الذنوب » ^{( 1 )}

خلاصه اينكه : حج نقطه تحول روحي و اخلاقي حاجيان است و بدون شك بايد آثار اين تحول در اعمال و اخلاق حج گزاران مشهود باشد ، چنانكه براي تشرف به حج ، اين ضيافت بزرگ الهي نيز بايد آمادگي لازم را از نظر روحي و اخلاقي فراهم آورند .

امام علي بن موسي الرضا ( عليه السلام )  طي روايتي جامع ، به ابعاد فردي واجتماعي حج مي پردازد وازبُعد اخلاقي وتهذيب نفوس سخن مي گويد ومي فرمايد :

« اِنّما اُمِرُوا بِالْحَجّ لِعِلّة الوفادة الي الله عَزّوجلّ وطلب الزيادة والخروج مِنْ كلّ ما اقترف العبد تائباً ممّا مضي مستأنفاً لما يستقبل مع ما فيه من اخراج الأموال وتعب الأبدان والاشتغال عن الأهل والولد و حظراً الأنفس عن اللّذات ، شاخصاً في الحرّ والبرد ، ثابتا علي ذلك ، دائما مع الخضوع والإستكانة والتذلّل . . . » ^{( 2 )} .

« همانا به حج مأمور شدند تا به محضر خداوند بزرگ باريابند و از او نعمتِ افزون تر طلب كنند و از گناهاني كه بندگان مرتكب شده اند خارج گردند و از گذشته توبه كنند و در آينده جبران نمايند و راه درست پيش گيرند و نيز از اين رهگذر اموال خرج شود و بدنها به رنج افتد و از سرگرمي زن و فرزند بيرون آيند و نفس را از لذّتها دور نگهدارند و گرما و سرما را تحمل كنند و به آن حالتي كه به دست آورده اند پابرجا باشند و خضوع و خاكساري و افتادگي را تمرين كنند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج والعمرة في الكتاب والسنة ، ص 269 ( محمّدي ري شهري )

2 ـ عيون الرضا ( عليه السلام ) ، ج2 ، ص90 ؛ علل ص101 ؛ وسائل ، ج8 ، ص7

17

از جمله روايات اين باب گفتگوي امام سجاد ( عليه السلام ) با شبلي است كه درباره تأثيرات تربيتي و اخلاقي به تفصيل سخن مي گويد و در اغلب كتاب هاي حج آمده است . چنانكه ملاحظه مي كنيم ، تهذيب نفس وانسان سازي به عنوان فلسفه حج در آيات و روايات ، به كرّات آمده و اين امر حكايت از اهميت آثار اخلاقي و تربيتي حج دارد كه نبايد از ديد حج گزاران و آموزش دهندگان و راهنمايان آنها پوشيده بماند .

ضعف هاي اخلاقي و عملي

با اينكه به گواهي ناظران و اعتراف ديگران ، زائران ما از نظر آراستگي اخلاقي بهترينند و حج گزاري كشورما الگويي آبرومند براي حج است ، اما در ميان انبوه زائران پاكدل و وارسته و مهذّب ، افرادي بوده و هستند كه به هر دليل ، از بعد اعتقادي و اخلاقي ، علمي و عملي و مقررات شناسي ، ضعف و كاستي هايي داشته و دارند كه حل آن ، راه كارهاي عملي خاصي را مي طلبد . اين مشكلي است كه هميشه وجود داشته و در روايات به طور مكرر از آن سخن به ميان آمده است .

از جمله روايتي است از حضرت امام باقر و امام صادق ( عليهما السلام ) نقل شده كه درباره حج گزاران زمانشان ( كه بسياري از عمال ظلمه و مخالفان اهلبيت بودند ) فرمودند : « ما أكثر الضجيج واَقَلّ الحجيج » ^{( 1 )} ؛ « هياهو و سر و صدا زياد است اما حج گزار كم » .

اين گونه روايات درس عبرتي است براي حج گزار كه مغرور نباشد و به صرف اينكه به خانه خدا يا حرم نبوي و بقيع و ساير اماكن مشرفه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج24 ، ص124

18

مي رود ، تصور نكند به حريم كبريايي و قرب خداوندي راه يافته بلكه قبل از هر چيز به شرايط و آداب ، اخلاق و معنويات و تحول روحي و عملي بينديشد ، باشد كه در زمره زائران واقعيِ خانه خدا در آيد و مصداق اين شعر نباشد :

به طواف كعبه رفتم به حرم رهم ندادند * * * كه تو در برون چه كردي كه درون خانه آيي ؟ !

مسؤوليت سنگين اخلاقي ما

با توجه به آنچه به اختصار از نظر گذشت ، ضرورت اخلاق و آداب در اين هجرت روحاني و سفر الهي ، واضح تر از آن است كه آن را به شرح و بيان نياز باشد . اين سفر براي بيشتر زائران ، در طول عمر تنها يكبار پيش مي آيد و از دست دادن فرصت كوتاه و زود گذر حج و غفلت از وظايف و مقرّرات و تذكرات ، خسارتي است جبران ناپذير كه افزون بر زيانهاي فردي و تيرگي صفاي عبوديت ، آثار نامطلوب اجتماعي و مكتبي فراواني به بارمي آورد . حج مجمع جهاني وجوه مسلمين از همه اقطار عالَم است . در اين كنگره عظيم جهاني و بين المللي ، ضعف هاي اخلاقي ، بويژه از ما پيروان اهلبيت ( عليهم السلام ) كه زير ذرّه بينِ دوست و دشمن قرار داريم ، به سرعت نمايان مي شود و تا كرانه هاي جهان پيش مي رود و چهره اي زشت و نامطلوب از شيعه نشان مي دهد و سمعه ملّت بزرگ و ميهن اسلامي را مخدوش مي سازد و اگر خداي ناخواسته يك زائري عملي نامناسب و رفتاري نامطلوب از خود نشان دهد ، علاوه بر گناه فردي و ضايع كردن زحمات خود ، به حيثيت نظام و تشيع و مكتب والاي اهلبيت لطمه زده و ديگران آن را به حساب مذهب و ملت و نظام ما خواهند گذاشت . در

19

حالي كه توصيه امام صادق ( عليه السلام ) است : « شما شيعيان مايه آبرو و سربلندي ما
باشيد و نه موجب سرشكستگي و بدنامي ما » ؛ ( كُونُوا لَنا زَيْناً وَلاتَكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً ) ^{( 1 )}

مع الأسف ، در ميان زائران در گذشته ، مواردي از تخلّفات و ضعف هاي اخلاقي و ندانم كاري هايي ديده شده كه با روح حج و شؤون زائر بيت الله سازگار نبوده است .

و اين شگفت نيست ؛ چرا كه در ميان ده ها هزار مرد و زن با تيپ ها و طبقه ها و فرهنگ هاي مختلف ، دانسته و ندانسته اشتباهات و تخلفاتي وجود دارد كه بايد از پيش در صدد پيشگري و چاره انديشي بر آمد و به حداقل رسانيد و اين كار مستلزم ريشه يابي ، تعليم و تربيت و هدايت و توجيه و حتّي گزينش زائر و نظارت دقيق و حساب شده و برنامه ريزي هاي لازم ديگر از سوي مسئوولان حج ، طي ماه هاي قبل از عزيمت زائر و طول سفر حج و زيارت است ، كه امر آموزش و توجيه مرحله نخستين آن مي باشد .

بدين ترتيب يكي از ضرورت هاي آموزشي و عملي زائران و راهنمايان و دست اندركاران اين سفر مبارك ، آشنايي با اخلاق و آداب اسلامي و حُسن معاشرت با همسفران و برخورد صحيح با ديگر مسلمانان كشورها و مراقبت هاي دقيق اخلاقي و نظارت و هدايت زائران است كه بدون آن اين سير و سلوك معنوي ناقص و كم بهره و بي روح خواهد بود و در بعد اجتماعي نيز عواقب و ضايعات غير قابل جبراني ببار خواهد آورد و اين كار حساس ، مشاركت دست اندركاران حج و عمره ، بويژه روحانيان و مديران گروه ها و نيز همكاري جدي زائران گرامي را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج8 ، ص400

20

طلب مي كند .

نگارش كتاب حاضر پاسخي است به اين نياز . اين نوشتار ، آداب و اخلاق سفر حج و زيارت را ، از همان آغاز كه زائر عزم سفر مي كند و مقدمات را فراهم مي سازد و همراه با زائران منزل به منزل طي مسير مي كنند ، تا هنگامي كه به وطن باز مي گردند ، مورد توجه قرار داده است . و در هر باب آن ، از منابع اسلامي ؛ كتاب ، سنت و سيره ، بويژه روايت اهلبيت ( عليهم السلام ) ياري جسته است . همچنين نويسنده در پاره اي موارد از تجارب چند ساله اين سفر بهره گرفته است اميد آنكه منشأ تأثير و نتايج مطلوب باشد .

مطالب اين نوشته در چند بخش آمده است :

1 ـ مقدمات سفر حج و زيارت .

2 ـ آداب و اخلاق در سفر .

3 ـ اخلاق و آداب در حرمين .

4 ـ اغتنام فرصت ، توديع و ره آورد سفر .