بخش 3

51

بخش دوم : آداب و اخلاق در سفر

آغاز سفر :

غسل :

كسي كه رهسپار ديار پاكان است و عزم كوي يار دارد ، بايد جسم و جان خود را پاك و پاكيزه كند تا لياقت حضور داشته باشد . از اينرو در آداب تشرّف به حج و عمره ، براي هر مقطعي غسلي وارد شده است :

ـ غسل قبل از حركت .

ـ غسل براي احرام و ورود به حرم .

ـ غسل براي طواف و . . .

آري ، غسل علاوه بر پاكيزگي ظاهري ، در طهارت روح نيز تأثير دارد ؛ چنانكه در روايت آمده است كه مسافر قبل از سفر غسل كند و اين دعا را بخواند :

« بِسْمِ الله و بِالله و لاحَولَ و لا قوّة اِلاّ بِالله وَعَلي مِلَّةِ رَسُولِ الله والصادقين عَن الله صَلَوات الله عَلَيهِم اَجْمَعين . أللّهمّ طَهِّر بِهِ

52

قَلْبي وَاشْرَحْ بِهِ صَدْري وَنَوِّر بِهِ قَبْري اللّهمّ اجْعَلْهُ نُوراً وَطَهُوراً و حرزاً وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَآفَة وَعاهة و سوء مِمّا أخاف واحذر و طَهِّر قَلْبي و جَوارِحي وَعِظامي وَدَمي و شعري و بشري و مُخي و عَصَبي و ما اقلت الأرض مِنّي . . . » ^{( 1 )}

« بنام خدا و به ياري او ، حركت و تواني جز به مدد او نيست . بر آيين رسول خدا و آنانكه با صدق از خدا سخن گفته اند . خدايا ! به اين غسل قلبم را پاك گردان ، سينه ام را بگشاي و قبرم را روشن ساز . خدايا ! آن را نور ، طهور ، حرز و شفا از هر درد و آفت و نكبت و بدي كه از آن بيم دارم قرار ده و بدين وسيله قلب و جوارحم ، استخوانهايم ، خون و موي و پوست و مخ و اعصاب و تمام وجودم را پاكيزه گردان . . . »

چنانكه ملاحظه مي كنيم مفاهيم اين دعا رمز طهارت روح و جسم و نخستين گام در شست و شوي آلودگي هاست ؛ يعني همان چيزي كه در فلسفه حج لحاظ گرديده است .

ابن طاووس در امان الاخطار گويد : براي اين غسل مي تواند چند نيت را تداخل كند : غسل توبه ، غسل حاجت ، غسل زيارت ، غسل استخاره ( طلب خير ) غسل نماز ، غسل دعا و اگر جمعه بود غسل جمعه و اگر احتمال غسل واجب داشت ، نيت همه را تداخل نمايد كه بر حسب روايت ، يك غسل براي همه اينها است . ^{( 2 )} و همزمان با غسل ، روح را نيز از آلودگي تطهير نمايد . حكيمي گويد :

اگر زآب رياضت برآوري غسلي * * * همه كدورت دل را صفا تواني كرد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج8 ، ص268 ، قسمتي از دعا را آورده .

2 ـ وسائل الشيعه ج8 ، ص268

53

نماز و دعا :

پس از غسل دو ركعت يا چهار ركعت نماز بجا آورد و ادعيه مخصوص را بخواند ؛ از آن جمله است اين دعا كه از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده است :

« أللّهمّ اِنّي اسْتَودِعُكَ نَفْسي وَأهْلِي وَمالي وَذُرّيتي وَدُنياي و آخِرَتي وَأمانَتِي وَخاتمة عَمَلِي » .

« بار خدايا ! خود و خاندانم ، مال و فرزندانم ، دنيا و آخرتم ، امانت و پايان كارم را نزد تو به امانت مي سپارم . »

پس هرگاه كسي چنين كند و نماز و دعا را بخواند ، خداوند خواسته وي را اجابت فرمايد . و اين بهترين چيزي است كه مسافر براي خانواده خود برجاي مي نهد . ^{( 1 )}

هنگام حركت و خروج از خانه :

بر در خانه بايستد و سورهاي : « حمد و معوذتين و توحيد و آية الكرسي » را بخواند و بگويد :

« أللّهمّ احْفَظْنِي وَاحْفَظْ ما مَعِي وَسَلِّمني وَسَلِّم ما مَعِي وَبَلِّغْني وَبَلِّغْ مَا مَعِي بِبَلاغِكَ الْحَسَن الْجَمِيل » ^{( 2 )}

« خدايا ! مرا و همراهان مرا حفظ كن و به سلامت بدار و به نيكوترين وجه ، به مقصد برسان . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج8 ، ص275

2 ـ همان ، ص277

54

دعا هنگام سوار شدن :

از اميرمؤمنان ( عليه السلام ) نقل شده كه فرمود : هنگام سوارشدن بر وسيله نقليه ، اين دعا را بخوان :

« بِسم اللهِ الحَمْدُللهِ الَذّي اَكْرَمَنَا وَحملنا في البَرّ والبَحْر وَرَزَقَنا مِنَ الطَّيّبات وَفَضَّلَنا عَلي كَثير مِمّن خُلِق تفضيلاً . سُبْحان الَّذي سَخَّرلَنا هذا و ماكنّا لَهُ مقرنين ، رَبِّ اغْفِرْلي ذنوبيِ اِنّه لايَغْفِر الذّنوب اِلاّ اَنْت » ^{( 1 )}

« بنام خدا ، سپاس خداي را كه ما را گرامي داشت و در خشكي و دريا حمل نمود و از غذاهاي پاكيزه روزي داد و بر بسياري از مخلوقات برتري بخشيد . منزه است آن كسي كه اين مركب را مسخّر ما فرمود و ما هماورد آن نبوديم و تسخير آن در توان ما نبود . خدايا ! گناهانم را بيامرز كه جز تو آمرزنده گناه نيست »

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود اگر : « كسي پياده حج كند و سوره قدر را بخواند خستگي راه را احساس نخواهد كرد و اگر هنگام سوار شدن بخواند آمرزيده شود و سالم به مقصد برسد و به سلامت به وطن بازگردد . » ^{( 2 )}

دعاهاي ديگري نيز براي زمان ترك خانه و شهر ، و هنگام سوار شدن به مركب و در حال پيمودن راه تا وصول به مقصد ، در كتب حديث آمده كه به جهت اختصار ، از نقل آن خودداري شد . و نيز ادعيه بسياري است ويژه حج و عمره ؛ چون دعاي احرام ، دعاي ورود به حرم و مسجدالحرام ، ادعيه طواف و سعي تا ادعيه روز عرفه و وقوف به عرفات و مشعر و منا و در حال رمي و ذبح و حلق ، كه در كتب ادعيه و مناسك حج آمده و زائران از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص139

2 ـ وسائل ، ج8 ، ص289

55

آن غفلت نخواهند ورزيد ، همچنانكه به تلاوت قرآن ، بويژه در حرمين شريفين ، تأكيد فراوان شده كه از مهمترين عبادتها است .

فلسفه اين دعاها

خواندن دعا و قرآن در مكتب انسان ساز اسلام ، به منظور رسيدن به مقام قرب و حضور و تلطيف روح و طمأنينه نفس و زدودن تيرگي هاي قلب و تنظيم افعال و اعمال است كه در تأدب به آداب و اخلاق حسنه و حسن معاشرت با مردم تأثير عميق دارد و اين هنگامي است كه قرآن و دعا با حضور قلب و خضوع و خشوع و توجه به مفاهيم آن خوانده شود و تنها به ظواهر و عبارات بسنده نگردد . از اين رو به زائران گرامي توصيه مي شود كه : لحظه هاي نوراني را مغتنم شمارند و در هيچ حال از ذكر و دعا و قرآن و صلوات بر آل محمد ( عليهم السلام ) غافل نباشند و از عواملي كه موجب غفلت مي شود دوري گزينند .

صدقه

كمك به مستمندان و صدقات مستحبي ، در همه حال مطلوب است و آثار و بركات دنيوي و اخروي دارد . بويژه در مورد صدقه به هنگام سفر توصيه اكيد شده و آن را عامل دفع بلاها و خطرات دانسته اند . امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« اِذا أردْتَ سفراً فَلاتَضَع رِجْلك في الركاب حتي تقدم بين يديك صدقة قَلَّ أم كَثُرَ . . . » ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سفينة البحار ، ماده سفر ، ص626

56

« هنگامي كه عزم سفر كردي ، پيش از آنكه پاي خود را در ركاب بگذاري ، صدقه اي بده ، كم باشد يا زياد . . . »

و در روايات ديگر آمده است : « كسي كه دلش چركين است ، پيش از آن كه خارج شود ، به اولين فقير مستمندي كه مي بيند صدقه اي بدهد و راهي سفر شود » ؛ ( و روي لمن وقع في نفسه شيء أن يتصدق عَلي اوّل مسكين ثُمَّ يخرج ) ^{( 1 )}

در روايت است كه از امام صادق ( عليه السلام ) سؤال شد : آيا در روزهايي مانند چهارشنبه مسافرت كراهت دارد ؟ حضرت در پاسخ فرمود : « سفرت را با صدقه آغاز كن و براي رفع نگراني خود « آية الكرسي » را بخوان » ؛ ( اِفْتَح سَفَرك بالصَّدَقة وَاقْرأ آية الكُرْسي اِذا بَدالَكَ » ^{( 2 )}

در روايت ديگر از آن حضرت است كه : « تَصَدَّقْ وَاخْرُج أيّ يَوْم شِئْت » ^{( 3 )} ؛ « صدقه بده و هر روز كه خواهي سفر كن » .

بنابراين شايسته است زائر و يا هر مسافري ، هنگام سفر چيزي را به عنوان صدقه اختصاص دهد و اگر هنگام خروج از منزل يا در طي سفر نيازمندي ديد ، از دادن صدقه كوتاهي نكند و خود و همراهان را بدينوسيله بيمه نمايد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سفينة البحار ، ماده سفر ، ص626

2 ـ وسائل الشيعه ، ج8 ، ص273

در روايات به روزهايي از هفته و ماه ، به عنوان بهترين روزهاي سفر اشاره شده ؛ مانند شنبه ، پنجشنبه و جمعه پس از نماز جمعه . و برخي روزها مكروه اعلام شده است . نكـ : وسائل ج8 ، ص253 به بعد .

3 ـ مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص125

57

مراقبت اخلاقي در جمع ميهمانان خدا

كعبه بيت مكرم و مطهر ، قبله مؤمنان و مطاف پاكدلان است . خداوند براي تكريم اين بيت و تشريف زائران خانه اش ، ابراهيم خليل و اسماعيل ذبيح را مأمور ساخت تا خانه كعبه را تطهير نمايند و لوث شرك و كفر و فسق و فساد و ستم و بيداد را از دامن آن بزدايند :

{ وَعَهِدْنَا إِلَي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ } ^{( 1 )}

« با ابراهيم و اسماعيل پيمان بستيم كه خانه ام را براي طواف كنندگان و ملازمان و ركوع و سجودكنندگان پاك و پاكيزه كنيد » .

تطهير بيت از هرگونه ارجاس و آلودگي ها ، از يك سو به جهتِ حرمتِ خانه و انتساب آن به ربّ البيت و صاحبخانه است و از سوي ديگر به احترام ميهماني كه به اين خانه فرا خوانده شده و امانت الهي را بر دوش دارد . از اين رو مهماني كه به اين خانه وارد مي شود ، بايد احترام خانه و صاحبخانه را نگهدارد و تشريف و تكريمي را كه آن ميزبان كريم ، براي وي قائل شده است درك كند . قدر و جايگاه خود را بشناسد و بداند كه خانه پاك ، زائر پاك مي طلبد ، پاك از همه آلودگي هاي درون و برون ، تا شايسته ضيافت الهي گردد و گرنه ميهماني است ناخوانده كه شايستگي پذيرايي ندارد .

فضاي روحاني حج نموداري است از بهشت برين و زائران بايد در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 25

58

سايه يك تحوّل عميق روحي ، همانند بهشتيان باشند ، با خُلق و خوي پسنديده و خصال ستوده كه خداوند براي اهل بهشت بيان فرموده است :

{ وَهُدُوا إِلَي الطَّيِّبِ مِنْ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَي صِرَاطِ الْحَمِيدِ } ^{( 1 )}

« آنان به سخنان پاكيزه هدايت شده و به راه و رسم ستوده رهنمون گشته اند » .

صفوان جمال گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه مي فرمود : « هرگاه كسي آهنگ اين خانه كند ، اما داراي سه خصلت نباشد ، به او توجه نخواهد شد :

الف : حلم و بردباري كه خشم و غضب را بدان مهار كند .

ب : خُلق و خويي كه به وسيله آن با همسفران خود مصاحبت نمايد .

ج : پارسايي و ورع كه وي را از معاصي باز دارد . ( ما يُعبَأُ بمن يَؤُمُّ هذا البيت اذا لم يكن فيه ثلاث خصال : حلم يملك به غضبه و خُلق يصاحب به مَنْ صحبه و ورع يحجزه عن معاصي الله ) . ^{( 2 )}

قداست حرم ايجاب كرده كه تخطي از دستورات شرع و آلودگي به رذائل اخلاقي در آن حريم كبريايي به مثابه الحاد تلقّي شود كه اين تعبير در مورد هيچيك از رذائل و در ساير شرايط ديده نمي شود .

چنانكه صريح آيه كريمه است :

{ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذَاب أَلِيم } ^{( 3 )}

« كسي كه به الحاد و ستم به مسجدالحرام درآيد ، او را عذابي دردناك خواهيم چشانيد » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حج : 24

2 ـ تهذيب ، ج5 ، ص445

3 ـ حج : 25

59

امام صادق ( عليه السلام ) در تفسير آيه مي فرمايد :

« وَكُلّ ظُلْم يَظْلمُ الرَّجُل نَفْسَهُ بِمَكّة مِنْ سِرقَة أو ظُلْم اَحَد أو شيء مِنَ الظُّلم فَانِّي أراه اِلْحاداً . . . » ^{( 1 )}

« هر نوع ستمي كه شخص در مكه نسبت به خود مرتكب شود ؛ از قبيل سرقت يا ظلم به كسي ، يا هر نوع ستم ديگري ، من آن را الحاد مي دانم . . . »

همچنين به پرهيزكاري و ترك محرمات تأكيد و توصيه شده ، كه از جمله آنهاست سخن زشت گفتن . معاويه بن عمار از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود :

« اِتّقِ الْمُفاخرة وَعَلَيْكَ بِوَرَع يَجُجُزُك عَنْ مَحارم الله عزّوجلّ ، فَاِنّ الله عزّوجلّ يَقُول : { ثم لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ } و من التفث أن تَتَكلّم في اِحْرامك بكلام قبيح . . . » ^{( 2 )}

« از تفاخر و خودبيني بپرهيزو بر تو باد به پرهزكاري كه تو را از معصيت خداي بزرگ باز دارد ، چه خداوند مي فرمايد : « سپس آلودگي هاي خود را دور كنند » و از جمله آلودگي ها اين است كه در احرام خود سخن زشت و ناروا بگويي » .

امنيت اخلاقي در حرم

حرم ، حريم كبريايي است كه علاوه بر انسانها ، همه جانداران و درختان و گياهان و حتّي جمادات و خاك و سنگهاي مسجد الحرام و صفا و مروه ، از امنيت برخوردارند و بدين جهت نبايد مورد تعرض قرار گيرند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الميزان ، ج14 ، ص413

2 ـ الفقيه ، ج2 ، ص223

60

بديهي است كه در چنين فضاي روحاني و حريم امني ، بايد همه حج گزاران در امان باشند . آيه { وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً } ^{( 1 )} هر گونه امنيتي را شامل است . امنيت جاني ، مالي ، ديني و ناموسي ، . . . از شؤون امنيت ، امنيت اخلاقي است . از اين رو دست و زبان و همه اعضا و جوارح را در اين
حريم پاك بايد به بند بندگي كشيد تا كاري بر خلاف شؤون حج و آن محضر باشكوه انجام ندهند و اين تمريني باشد براي يك مسلمان كه در همه حال و تمام عمر و هر جا كه باشند ، از سلامت و امنيت اخلاقي برخوردار گردند ، بدانگونه كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ يَدِهِ وَلِسانِهِ » امام علي بن موسي الرضا ( عليه السلام ) در بيان آثار و فلسفه حج ، گفتار جامعي دارد ؛ و از جمله به اين نكته اخلاقي اشاره فرموده اند كه : يكي از آثار حج باز داشتن نفس از فساد است : « وَحظر الأَنْفُس عَنِ الفساد » ^{( 2 )} و در همين حال بايد بدانيم كه نفس سركش همه جا با ما است و شيطان افسونگر آدميان را رها نمي سازد . بر سر راه بشر كمين مي كند و با چهره هاي گوناگون و اشكال مختلف ظاهر مي شود و از هر روزنه اي كه بتواند نفوذ مي كند تا روح عبوديت و بندگي را بگيرد و فضاي صافي و روحاني حج را آلوده كند تا افراد را از آن سرزمين پاك ، ناكام و با دست خالي برگرداند ؛ چنانكه بر سر راه انبيا نيز در اين سرزمين ظاهر شد و وسوسه ها كرد و داستان رجم شيطان به دست ابراهيم و اسماعيل و شكست دادن ابليس ، در اين نبرد ، با همين فلسفه بود و حاجيان كه در رمي جمرات ، اين مصاف نمادين تاريخي ميان حق و باطل و خدا و شيطان را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران : 97

2 ـ عيون اخبار الرضا ، ج2 ، ص90

61

تجديد و تكرار مي كنند ، بايد هنگام رمي جمره ، به اين معني توجه داشته باشند كه در واقع شيطان و شيطان صفتان و خوي شيطاني را سركوب كنند ؛ همانگونه كه امام صادق ( عليه السلام ) در حديث مصباح الشريعه بر آن تأكيد فرموده است :

« و با رمي جمرات ، شهوات و رذالت ها و پستي ها و اعمال ناشايست را از خود دور كن . . . » ^{( 1 )}

و در روايت ديگر ، ضمن بيان اعمال عرفات بر اين مطلب تصريح فرموده :

« و تعوذ بالله مِنَ الشيطان الرجيم فإنَّ الشيطان لن يُذهلك في موطن قطّ أحبُّ إليه مِن أن يذهلك في ذلك الموطن و اِيّاك أن تشتغل بالنظر الي الناس و اقبل قبل نفسك ، وليكن فيما تقوله : أللّهمّ اِنّي عبدك فلا تجعلني مِن أخيب وفدك وَارْحَم مَسِيري اِلَيك مِنَ الفجّ العَمِيق » . ^{( 2 )}

« از شيطان رانده شده به خدا پناه ببر ؛ زيرا شيطان هرگز تو را از ياد نمي برد و بهترين جايي كه دوست دارد تو را غافل سازد ، همين مكان مقدس است . بنابراين از سرگرم شدن به تماشاي خلق برحذر باش و به خويشتن بپرداز و در ضمنِ دعاهايي كه مي خواني ، بگو : خدايا ! من بنده توام ، مرا از ميهمانان محروم خود قرار نده و بر من رحم آور كه از راه دور به درگاه تو آمده ام »

حاصل آنكه فضاي حج فضاي امنيت اخلاقي است . اولياي خدا تا بدانجا در حفظ حريم اين امنيت احترام داشتند كه در يكي از نمونه هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مصباح الشريعه .

2 ـ تهذيب ، ج5 ، ص182

62

آن ، در زندگي امام سجاد ، علي بن الحسين ( عليهما السلام ) مي خوانيم : آن حضرت
چهل بار با ناقه اي حج گزارد اما حتي يك تازيانه بر آن حيوان نزد ! « وَحَجّ علي بن الحسين ( عليهما السلام ) علي ناقة لَهُ أربعين حِجّة فما ضربها بِسوط » ^{( 1 )}

امنيت ناموسي

در راستاي همين امنيت اخلاقي است كه زائران خانه خدا در طول سفر و مواقف و مشاهد بايد تمرين كنند . ديده از محرّمات و نامحرمان بپوشند و شايد با اين فلسفه باشد كه استتار وجه در حال احرام بر بانوان جايز نيست تا آزمايشي باشد براي مردان كه چقدر بر نفس امّاره تسلّط دارند و لذا مردان و زنان بايد سعي كنند از اين امتحان درست بيرون آيند . در آن ازدحام جمعيت كه صدها هزار مرد و زن از مليّت ها و رنگ هاي مختلف در تردد هستند و حتّي در مسجد الحرام و در طواف و هنگام نماز لغزشگاههاي نفساني وجود دارد ، به اصول عفاف و پاكي چشم و طهارت روح و جسم دقت كنند . اين نكته در برخي روايات مورد توجه قرار گرفته و از ويژگي هاي مكه و حرم بشمار آمده است .

امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد : « مكه را از آن جهت « بكه » گويند كه مردان و زنان در آنجا اصطكاك و برخورد دارند ، زن پيش روي تو و در چپ و راست تو است با تو نماز مي خواند و مانعي در ميان شما نيست . در حالي كه اين امر در ساير شهرها ناپسند است » ؛ « وَاِنّما سُمِّيَتْ مَكَة بكة لأَنَّهُ يَبُكُّ بها الرجال و النساء و المرأة تُصَلّي بَيْن يَدَيْكَ وَعَن يَمِينك وَعَنْ شِمالك و معك ، و لا بأس بذلك اِنّما يكره في ساير البلدان » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الفقيه ، ج2 ، ص191

2 ـ علل الشرايع ، ص398

63

توصيه به بانوان :

مناسب است به بانوان حج گزار نيز توصيه شود كه آنان نيز به اصول
عفاف و حجاب ، كاملاً توجه داشته باشند تا اعمال و مناسكشان مورد قبول واقع شود . آنان بايد خود را در معرض ديد بيگانه قرار ندهند . و در همه جا رعايت حجاب و عفاف را بنمايند . زيور و زينت خود را پوشيده دارند . سنگين حرف بزنند . در پوشش موي سر و اعضاي بدن دقت نمايند . از وضو گرفتن و شستوشو كردن با آستين هاي بالا زده پيش روي مردان بويژه در منا و در عرفات كه فضايش باز است ، جداً بپرهيزند . حدود و مرزها را به هنگام نماز در مسجد الحرام ، تا حدّ ممكن رعايت كنند . در تردّد بازار و سخن گفتن با بيگانه و هنگام خريد اجناس ، وقار يك زن مسلمان را داشته باشند . تا مبادا خداي ناكرده ، با رعايت ننمودن حجاب اسلامي به اعمال ديني و ارزش معنوي آنان لطمه وارد شده ، به جاي ثواب مرتكب معصيت گردند ، متأسفانه موارد بي توجهي به مسأله حجاب در عرفات و منا كه فضاي باز است ، بيشتر ديده مي شود .

در سفر عمره نيز پاره اي موارد بد حجابي و بي توجهي به شعائر اسلامي مشاهده مي شود .

در هر حال ، علاوه بر مسؤوليت فرديِ اينگونه زنان و مردان ، روحانيون و مديران محترم كاروانها و نيز گروههاي امر به معروف
و نهي از منكر بايد بيشتر توجه نموده ، تذكرات لازم را به موقع به زائران ارائه دهند . آنان را راهنمايي نمايند تا در نتيجه تخلفات رفتاري كمتر
اتفاق افتد .

64

بردباري در مشقت هاي سفر

سفر داراي مشكلات خاصّ خود است ، حتّي با امكانات رفاهي و تداركات گسترده كه امروزه وجود دارد . و در اين ميان سفرِ حج نيز گرچه آكنده از معرفت و محبّت و شوق و عشق است كه سختي ها را هموار مي سازد ، اما با اين حال ، پاره اي مشكلات غيرقابل اجتناب در اين سفر وجود دارد . حكمتِ الهي ايجاب كرده و قلم صنع چنين رقم زده است كه خانه كعبه در سرزميني خشك و سوزان ، در ميان كوههاي داغ و صخره هاي عبوس باشد و مشاعر عظام در وادي لم يزرع و كوير بي آب و علف ، تا مؤمنان با تبعات و رنج سفر در معرض آزمايش قرار گيرند و جسم و روح آنها پالايش شود و در وادي انقطاع از لذّات مادي ، صحراي محشر را بياد آورند و لذّات معنوي براي آنها قابل لمس گردد . و بارقه ايمان و عشق درخشيدن گيرد . چنانكه امير مؤمنان ( عليه السلام ) به اين نكته اشاره فرموده است :

« اگر خداوند سبحان مي خواست ، خانه محترم و مشاعر عظام خود را در ميان باغ ها و نهرها و سرزمين هاي هموار ، با انبوه درختان و ميوه هاي فراوان و آثار و ابنيه بسيار قرار مي داد اما در اين صورت بر حسب كمي سختي ها اجروپاداش ناچيزمي شد . تاآنجا كه مي فرمايد : بدينسان خداوند بندگان خود را به انواع سختي ها آزمايش مي كند و با مجاهدات گوناگون به بندگي فرا مي خواند و به ناملايمات مبتلا مي سازد تا كبر و منيت را از دلهايشان بزدايد و خاكساري را در نفوسشان جايگزين كند و بدينوسيله

65

درهاي فضل خويش بگشايد و اسباب عفوش را فراهم سازد . » ^{( 1 )}

بنابراين حج گزار نبايد همّت خويش را به رفاه و آسايش مصروف سازد تا اگر رنج و سختي ديد ، آن را خلاف انتظار ببيند و عكس العمل نشان دهد و نسبت به سرويس دهيِ غذا و غيره اعتراض بي جا كند . ازدحام جمعيت ، مشكل تردّد وسائل نقليه ، پياده روي هاي اضطراري ، گرمي هوا ، خستگي ، بي خوابي ، بخصوص ايام عرفات و مشعر و مني و كمبود جاي استراحت و مشكل رساندن تداركات و كاستي هايي كه طبيعي اين سفر است و ساير عوامل براي افرادي كه سابقه تشرف ندارند ، اموري غير عادي است و آن را بر خلاف توقع و انتظار مي بينند . و گاه مي شود افراد كم ظرفيت و راحت طلب و ناز پرورده و پرتوقع را از حال عادي خارج مي سازد و عنان صبر و بردباري را از كف آنها مي ربايد . با خرده گيري هاي بي مورد ، با اين و آن مشاجره مي كنند . گاه با مدير گروه ، گاه با خدمه ، گاه با همسفران و بالأخره باخودي و بيگانه به مكابره و منازعه و درشت گويي مي پردازندكه باروح حج وفلسفه خودسازي وخويشتن داري تناسب ندارد . شايد به همين لحاظ است كه قرآن تأكيد نموده كه :

{ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ } ^{( 2 )}

« كسي كه حج و عمره بجا مي آورد ، در حج درشت گويي و فجور و جدال جايگاهي ندارد . »

بنابراين اگر زائر در گذشته ضعف هاي اخلاقي داشته ، بايد در سفر حج به اصلاح و رفع آن همت گمارد تا وقتي از خانه خدا برمي گردد چهره اش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه ، خطابه 192

2 ـ بقره : 197

66

كاملاً انساني شده باشد و اخلاق محمدي ( صلّي الله عليه وآله ) به ارمغان آورد . نه اينكه ، اگر
چيزي بر خلاف ميل خود ديد و بر سر مسائل جزئي ؛ مانند تقدّم و تأخّر در صف ورود و خروج و سوار شدن هواپيما يا اتومبيل و تحويل اثاثيه و امثال آن ، دستخوش عجله و شتابزدگي شود ، خشم گيرد ، مهار بردباري را بگسلد . از كوره بدر رود و عكس العمل نامناسب نشان دهد و در چشم آشنا و بيگانه ، درشت گويي و بدزباني و بداخلاقي كند كه نمونه هاي مكرر آن ديده شده ، و يا خود در حفظ حقوق و حدود ديگران قصور و تقصير كند و موجب تيرگي صفاي جمع شود .

اخلاق و آداب مصاحبت

نظام تربيتي اسلام ، با هر مناسبت و در هر ارتباطي ، آداب و اخلاق و حقوقي را مقرر داشته است ؛ از آن جمله ، آداب مسافرت و حق همسفر است ، كه فصلي از حقوق و اخلاق را تشكيل مي دهد . بدين ترتيب يكي از مهمترين مسؤوليت هاي اخلاقي زائر ، وظيفه شناسي او در رابطه با همسفراني است كه وي را در اين سفر روحاني همراهي مي كنند كه مواردي از آن را بر اساس روايات خاطر نشان مي سازيم :

معارفه و شناسايي : از آداب معاشرت اين است كه هر گاه گروهي مصاحبت مي كنند ، در مرحله نخست از نام و نشان يكديگر جويا شوند ، معارفه كنند و انس بگيرند . اهميت اين امر تا بدانجاست كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ترك آن را يكي از موارد جفا بر شمرده اند .

« جعفر بن محمد ( عليهما السلام ) عَنْ أبيه قال : قَالَ رَسُول الله ( صلّي الله عليه وآله ) : « ثَلاثةٌ مِنَ

67

الجَفاءِ أنْ يصحب الرجل الرجل فلا يسأله عن اسمه و كنيته . . . » ^{( 1 )}

و نيز رسول گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد : « هر گاه يكي از شما برادر مسلمان خود را دوست مي دارد ، بايد نام او و نام پدرش و نام قبيله و خانواده اش را
از وي سؤال كند كه اين حق واجب است و صدق اخوت به اين است و گرنه دوستي جاهلانه اي خواهد بود » ^{( 2 )}

مفضل گويد : در سفري شرفياب محضر امام صادق ( عليه السلام ) شدم . آن حضرت خطاب به من چنين فرمود : در اين سفر چه كسي تو را همراهي مي كرد ؟ عرض كردم يكي از برادران مسلمانم . فرمود : او چه شد و كجاست ؟ گفتم از لحظه اي كه وارد شده ام از حال و مكان او خبر ندارم . حضرت فرمود : مگر نمي داني كه هر گاه كسي با مؤمن چهل قدم هم صحبت شود ، خداوند در روز قيامت از وي به جهت رفتاري كه با او داشته است ، سوال و بازخواست خواهد كرد ؟ « أما عَملت أن من صحب مؤمنا أربعين خطوة سأله الله عنه يوم القيامة » ^{( 3 )}

طرح دوستي افكندن

همچنين شايسته است كه زائر با همسفران خود طرح دوستي بيفكند و از چنين فرصتي براي يافتن دوستان صالح و مؤمن بهره گيرد و با آنان رابطه داشته باشد نه اينكه آشنايي تنها از فرودگاه باشد تا فرودگاه و حاجيان تنها در مكه و مدينه يكديگر را بشناسند و بعد هيچ !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج8 ، ص501

2 ـ وسائل ، ج8 ، ص501

3 ـ همان ، ج8 ، ص408 ، سفينة البحار ، ماده « سفر » .

68

علي ( عليه السلام ) فرمايد :

« أعْجَزُ النّاس مَنْ عجز عَنْ اِكتساب الإخوان في الله وَاَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفَر بِهِ مِنْهُم » ^{( 1 )}

« عاجزترين مردم كسي است كه نتواند برادراني را در جهت خدا بيابد و ناتوان تر از او كسي است كه آنكه را به دست آورده از دست بدهد » .

حضرت رضا ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« مَنْ اِسْتَفادَ أَخاً فِي اللهِ اسْتَفادَ بَيْتاً في الْجَنّةِ » ^{( 2 )}

« كسي كه در راه خدا برادري به دست آورد ، خانه اي در بهشت براي خود فراهم ساخته است » .

و نيز امام صادق ( عليه السلام ) از پدران خود ، از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آورده اند كه :

« مرد مسلمان پس از اسلام فايده بدست نمي آورد همچون برادري كه از او در راه خدا ياري جويد » ؛ ( ما استفاد امرء مسلم فائدة بعد الاسلام مثل اخ يستفيده في الله ) ^{( 3 )}

از سوي ديگر در روايات تأكيد شده كه كناره گيري و دوري گزيدن از مردم سبب عداوت و دشمني است ؛ « عن أحدهما ( عليهما السلام ) : الانقباض مِنَ النّاس مكسبة لِلعَداوَة » ^{( 4 )}

حسن معاشرت

در اين سفر معنوي ، لحظه هاي شيرين كه براي زائر دست داده ، بايد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه ، حكمت 12

2 ـ وسائل ، ج8 ، 565

3 ـ همان

4 ـ همان ، ص406

69

بكوشد تا بهترين خط مشي را در معاشرت پيش گيرد . درون و برون خويش به زيور اخلاق بيارايد . همسفري شايسته ، مؤدب همراه و همكار ، مهربان و وظيفه شناس براي دوستان باشد ، بويژه اگر خانواده او را همراهي مي كنند ، بيشترين توجه را به حسن سلوك در گفتار و كردار با آنان پيشه سازد و حلاوت سفر را با كج رفتاري ، بر آنان تلخ نكند .

امام صادق ( عليه السلام ) در اين خصوص مي فرمايد :

« عزم كن كه با مصاحبان با خلق نيك معاشرت كني و زبانت را نگهداري و خشم خود فرو نشاني و از بيهوده گويي بر حذر باشي و عفو گذشت بگستراني و سخاوت و كرم را پيشه سازي » ؛ ( وطن نَفْسَك علي حسن الصَّحابة لمن صحبت في حسن خلقك و كفّ لسانك و اكظم غيظك و اقل لغوك و تفرش عفوك و تسخو نفسك ) . ^{( 1 )}

در احوالات پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آورده اند : كه در يكي از سفرهايي كه به حج مي رفتند فرمودند :

« مَنْ كانَ يسئ الجوار فلا يصاحبنا » ^{( 2 )}

« آن كس كه در مصاحبت وهمجواري بد عمل مي كند باماهمسفرنشود » .

بنابراين ، زائران گرامي بايد مراقب باشند توصيه هاي پيشوايان دين را در اين سفر روحاني به كار بندند و از آنچه دون شأن يك زائر با معرفت است ، احتراز كنند و از عصبانيت ، خشم ، لغو ، غيبت و سخت گيري هاي بي مورد ، عجله و شتابزدگي و ناسازگاري بپرهيزند تا حج و عمره ، لذّت و مفهوم ديگري يابد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص286

2 ـ وسائل ، ج8 ، ص505 ؛ مكارم الاخلاق ، ص288

70

حسن خلق

شيريني سفر به حسن خُلق ، سعه صدر ، گشاده رويي ، گذشت و صبر و بردباري است و سفر حج به لحاظ معنويّتي كه دارد ، از ويژگي مخصوص برخوردار است . از اين رو بر زائر خانه خدا است كه با اخلاق و خُلق ستوده ، مشي و سلوك كند تا علاوه بر آنكه از شيريني اين سفر بهره مي گيرد ، به حج ، معنويت و روحانيت بيشتري بدهد . از سخن پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است :

« مايوضع في ميزان امرأ يوم القيامة أفضل مِن حُسْن الْخُلْق » ؛ ^{( 1 )}

« در ميزان و ترازوي عمل انسان در قيامت ، چيزي بهتر از حسن خلق نهاده نمي شود »

همچنين با اشاره به آثار منفي و زيانبار سوء خلق بر اعمال مي فرمايد :

« الخلق السّيء يُفْسد العمل كما يفسد الخلّ العسل » . ^{( 2 )}

« اخلاق بد عمل را تباه مي كند چنانكه سركه عسل رافاسد مي سازد » .

بر زائران گرامي است ، با الهام از سيره مباركه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه ( عليهم السلام ) كه درسهاي ارزنده اخلاقي را در معاشرت به مردم آموخته اند ، در برخورد با همه زائران ، بويژه همسفران خود اخلاق خوب ، تحمل ، رفق و مدارا و سازش و همياري را پيش گيرند و در امور معنوي به يكديگر ياري رسانند .

ابن اعثم كوفي يكي از شعراي شيعه در شعر زيبايي با بيان اخلاق سفر گويد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، 8 ، ص506

2 ـ مستدرك سفينة البحار ، ماده سفر ، ص58

71

و ليحسن الإنسان في حال السفر * * * اخلاقه زيادة علي الحضر

و ليكثر المزح مع الصحب اذا * * * لم يسخط الله و لم يجلب اذي ^{( 1 )}

انسان بايد در سفر اخلاق خود را بيش از وطن نيكو گرداند . و با همسفران بسيار مزاح كند ، بگونه اي كه خدا را خشمگين نسازد و كسي را نيازارد .

اخلاق سفر در كلام لقمان

بنا به فرموده امام صادق ( عليه السلام ) در وصاياي لقمان حكيم به فرزندش آمده است :

« هر گاه با گروهي سفر كردي ، در كار خود و كار آنان ، با آنها به مشورت بپرداز و در چهره ايشان بسيار تبسم كن و بر توشه خود كريم و بخشنده باش و چون تو را دعوت كنند اجابت نماي و اگر از تو كمك خواستند ياري ده ، سكوت طولاني و نماز بسيار كن و سخاوت نفس را در مركب سواري و توشه خود بكار بند و چون از تو گواهي حقّي طلبند گواهي ده و چون مشورت كنند تمام توان انديشه ات را براي ارائه رأي صحيح بكار گير و چون راه پيمايند با آنان همگام شو و چون به كاري پردازند ، با آنان مشاركت كن ، و چون به صدقه يا قرض دادن اقدام نمايند تو نيز بذل كن و با آنان كه از تو سالخورده ترند گوش فرا ده و هر گاه به كاري فرا خوانند و يا چيزي خواهند پاسخ مثبت ده و از مخالفت بپرهيز » ^{( 2 )}

روايات در اين باب بسيار است . تنها به يك سخن ديگر از امام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سفينة البحار ، ماده سفر ، ص629

2 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص192 ؛ بحار ج13 ، ص424

72

صادق ( عليه السلام ) بسنده مي كنيم :

ابي الربيع شامي گويد : در محضر امام صادق بوديم مجلس آكنده از جمعيت بود ، امام خطاب به حاضران فرمود :

« لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يحسن صحبة من صحبه و مرافقة من رافقه و ممالحة من مالحه و مخالقة من خالقه » ^{( 1 )}

« از ما نيست كسي كه با مصاحبان خود به نيكي مصاحبت نكند و با رفيقان رفق و مدارا پيشه نسازد و در غذا خوردن تمايل ديگران را در نظر نگيرد و در خُلق و خوي اخلاق ديگران را ناديده انگارد » .

تحمل ناسازگاري ها

از آداب مصاحبت ، تحمّل ناسازگاريهاست . در سخن امام معصوم آمده است : « حُسن همجواري تنها به آزار ندادن بر ديگران نيست بلكه بردباري در برابر اذيت ها نيز از حسن همجواري است . » ؛ ( ليس حسن الجوار كَفّ الأذي ولكنّ حُسن الجوار صبرك عَلَي الأذي ) ^{( 2 )}

و نيز از كلام پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) است كه : « هرگاه دو تن همسفر شدند ، آن كس كه بيش از ديگر رفق و مدارا نسبت به رفيق خود پيش گيرد ، نزد خدا محبوبتر و پاداشش عظيم تر است » ؛ « ما اصطحب اثنان اِلاّ كان أعظمهما أجراً و أَحبّهما اِلَي الله أَرْفَقُهُما بِصاحِبِهِ » ^{( 3 )}

بنابر اين اگر زائر از همسفر خود ، به هر دليل ، رفتاري نامطلوب ديد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مكارم الاخلاق ، ص286

2 ـ وسائل ، ج8 ، ص484

3 ـ همان ، ص302

73

نخست بايد از باب موعظه و ارشاد ، با زبان ملايم و عطوفت و رأفت و حسن عمل ، در صدد اصلاح او برآيد و بالأخره اگر ناسازگاري ادامه يافت با تحمل و بردباري سفر را به پايان برد و درصدد نزاع و مجادله و پاسخگويي برنيايد تا اجري مضاعف از حج خود ببرد .

علي ( عليه السلام ) در شعر زيبا و آموزنده اي به فرزندان خود مي فرمايد :

سليم العرض من حذر الجوا با * * * و من داري الرجال فقد اصابا

وَ مَنْ هاب الرجال تهيبوه * * * و من حقر الرجال فلن يهابا ^{( 1 )}

« آبروي كسي محفوظ مي ماند كه از پاسخ دادن ( ناروا ) برحذر باشد . و آنكس كه با مردم مدارا كند راه صواب پيموده است . »

« و هركس به مردم احترام كند او را احترام نمايند و كسي كه مردم را حقير شمارد مورد احترام واقع نگردد . »

ادب و احترام نسبت به برادران ايماني ، از ديگر وظايف اخلاقي مؤمن است . اگر كسي حرمت ديگري را پاس ندارد ، نبايد از ديگران چنين انتظاري داشته باشد ؛ چنانكه در شعر فوق منسوب به اميرمؤمنان ( عليه السلام ) ملاحظه كرديم . احترام به ديگران بويژه ، بزرگسالان ، در تربيت اسلامي از اهميت ويژه اي برخوردار است .

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :

« مَنْ عرف فضل كبير لِسنّه فوقّره ، آمنه الله من فزع يوم القيامة » ^{( 2 )}

« كسي كه برتري بزرگتر را به خاطر سن و سالش بشناسد و بدو احترام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج8 ، ص541

2 ـ همان ، ص466

74

كند ، خداوند وي را از دهشت و اضطراب روز قيامت در امان دارد » .

آري ، همسفران در هر پايه و جايگاهي كه باشند ، بدور از امتيازات و عناوين ويژه خود ، بايد احترام يكديگر را نگهدارند و در نشستن و برخاستن و سوار و پياده شدن بر هواپيما و اتومبيل و غذا خوردن و انتخاب مكان استراحت و . . . ديگران را بر خود مقدم دارند ، بويژه سالخوردگان و بيماران و بانوان را ياري دهند كه در فشار جمعيت در رنج نباشند .

در سفارشات امام صادق ( عليه السلام ) به زائران خانه خدا آمده است :

« ولا توطؤوا ضعيفا » ^{( 1 )} ؛ « مراقب باشيد افراد ناتوان را پايمال نكنيد . به آنان تنه نزنيد » .

آزار نرساندن به ديگران

زائران بايد در حال طواف يا هنگام نماز طواف يا در بوسيدن حجرالأسود و رمي جمره و موارد ديگري كه ازدحام وجود دارد ، مراقب باشند به افراد سالخورده ، بيمار ، ضعيف و كساني كه در طواف هستند يا به نماز ايستاده اند ؛ اعم از آشنا يا بيگانه ، آزار نرسانند ، بلكه با آرامش و وقار اعمال را انجام دهند . از هول و هراس و شتابزدگي و بي توجهي ديگران ، جداً بپرهيزند كه اين از آداب حسن سلوك در اين سفر معنوي است . در اين باره توصيه هاي جدّي در كلام معصومين ( عليهم السلام ) وجود دارد . از جمله امام صادق ( عليه السلام ) ضمن بيان اعمال عرفات مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج والعمرة في الكتاب والسنة ، ص222

75

« چون خورشيد غروب كرد با مردم كوچ كن و بر تو باد به آرامش و متانت و وقار . با مردم همراهي كن و از خدا آمرزش طلب . و از تند رفتن مانند بسياري از عامه مردم بپرهيز ؛ چرا كه حج تند راندن و كند راندن نيست ، از خدا بهراسيد و به نحو شايسته حركت كنيد . ضعيفي را پايمال نكنيد و مسلماني را تنه نزنيد كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) خود با آرامش عمل كردند و و مي فرمودند : « بر شما باد به آرامش و وقار » ^{( 1 )}

بسيار ديده شده كه زائران ناوارد ، بويژه در سفر اوّل با حالت وحشت زدگي و هول و هراسي كه جهت انجام اعمال دارند ، ديگر مسلمانان را مورد هجوم و ايذا قرار مي دهند يا نزاع و مشاجره مي كنند و
در حال عبادت ؛ مانند نماز و طواف به حق ديگران اعتنايي ندارند كه با اين حال عبادت خود و ديگران را خراب مي كنند و چهره نامطلوبي از خود و
كشور و مذهب ارائه مي دهند .

وظيفه روحانيان و ديگر راهنمايان است كه در جلسات آموزشي به اين امور توجه دهند ، گاهي براي سوار شدن به اتوبوس برابر مسجدالحرام در آن گرمي هوا و ازدحام جمعيت ، بر ضعيفان و زنان حمله مي كنند و اين را به حساب زرنگي و توانمندي خود مي گذارند كه واقعاً دون شأن زائر است . اينها نياز به كار ار شادي و توجيهي و بسا اجرايي دارد تا زائر وظيفه خود را بشناسد و بداند هر اندازه صبر و تحمل پيشه كند و ايثار نمايد و در ياري رساندن به ديگران پذيراي رنج باشد ، نزد خدا مقرب تر است ؛ زيرا يكي از فلسفه هاي اين سفر چنانكه در روايات آمده ، تحمل شدايد و سختي هاست كه تكامل نفس و تقويت روح بندگي را به ارمغان مي آورد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تهذيب ، ج5 ، ص187 و 188

76

علي ( عليه السلام ) در خطبه قاصعه ، آنجا كه از حج و آثار و حكمت هاي آن سخن مي گويد ، بدين نكته پرداخته و مي فرمايد :

« ولكنّ الله يختبر عباده بأنواع الشدائد و يتعبدهم بأنواع المجاهد و يبتليهم بضروب المكاره اخراجا للتكبّر مِنْ قلوبهم واسكانا للتذلّل في نفوسهم » ^{( 1 )}

« خداوند بندگان خود را با سختي هاي گوناگون مي آزمايد و با انواع مجاهدات ، به بندگي فرا مي خواند و با ناملايمات مختلف در معرض ابتلا قرار مي دهد تا تكبر و خودبيني را از دلهايشان بزدايد و ذلت بندگي را در نفوسشان جايگزين كند . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه ، خطبه193