بخش 6
بخش سوم : اخلاق و آداب در حرمین رفتار با دیگر زائران شیعه باید اسوه حسنه باشد خط مشی اصولی شیعه پاسداری کرامت شیعه آداب و وظایف در حرمین آداب مسجدالحرام وظایف زائر خالی کردن مطاف برای دیگران استلام حجر حضور جدی در نماز جماعت تفکیک نماز از زیارت نکاتی درباره نماز تذکراتی درباره مسجد النبی و مسجد الحرام تذکراتی در بقیع در بازار و خیابان عمره مفرده رعایت مقررات
114 |
بخش سوم : اخلاق و آداب در حرمين
رفتار با ديگر زائران
اجتماع كنندگان در حج ، تركيبي هستند از مسلمانان جهان ، با مليّت ها و مذاهب گوناگون كه هر چند در اصول و مباديِ دين ، داراي وحدت نظرند ، اما در مسائل فرعي و آداب و سنن موارد اختلافي دارند .
موارد اختلاف هر چند از ديد جامعه بزرگ اسلامي ، مانع وحدت و همدلي امت نيست اما در اين ميان پاره اي فرقه هاي تندرو و متحجّر و خشگ و افراطي هستند كه مي كوشند اختلافات فرعي را به عامل تفرقه تبديل كنند و دستمايه كينه امت نسبت به يكديگر سازند و پيروان مذاهب اسلامي را در جبهه كاذب مشغول و سرگرم نگهدارند كه نتيجه آن چيزي جز غفلت از دشمن اصلي مشترك اسلام و مسلمين ( استكبار جهاني ) نيست ؛ مثلاً زيارت اولياي خدا و توسل به آنها را كه يك سنت حسنه اسلامي و مستند به روايات فريقين و سنت نبوي و سيره مسلمين است ، دستاويز قرار داده و بدانوسيله تا سرحد تكفير مؤمنان پيش مي روند كه
115 |
نمونه هاي آن را در نوشته ها و خطابه ها و تبليغات انحرافي آنها ، حتي در مراسم حج ، كه مظهر وحدت و توحيد است ، به صورت گسترده اي مشاهده مي كنيم . اينها دانسته و ندانسته به نام اسلام ، به دشمنان اسلام خدمت مي كنند . امپرياليسم و صهيونيسم را خشنود مي سازند و گروههاي مؤمن و مخلص اسلامي را از جمع مسلمين طرد مي كنند و با تعصب و تحجّر و تنگ نظري عقايد سخيف و باطل خود را بر ديگران تحميل مي نمايند كه شرح اين ماجرا از توان اين نوشتار خارج است .
آنچه در اينجا محور سخن است اينكه : در چنين فضايي ، زائران ما ، كه پيروان ائمه ( عليهم السلام ) هستند ، از بُعد اخلاقي و آداب معاشرت و عمل به شرايع دين و سنن خاتم المرسلين ( صلّي الله عليه وآله ) ، بايد بهترين خط مشي و سلوك را داشته باشند و با مواضع حكيمانه و اصولي و با سعه صدر خود ، مصالح جهان اسلام را در نظر بگيرند و درگير مسائل جزيي نشوند و مجال به تفرقه افكن ها ندهند .
خوشبختانه سنت و سيره اهلبيت در اينجا نيز وظيفه را مشخص نموده است و از آنجا كه تاريخ اسلام پس از عصر رسالت با شرايطي از اين قبيل مواجه بوده ، بويژه در روزگار اموي و عباسي كه عمال خلافت ، بيشترين تلاش را در منزوي ساختن اهلبيت پيامبر ( عليهم السلام ) و سركوب شيعيان آنها داشتند و مي كوشيدند افكار مسلمانان را با تبليغات مسموم خود آلوده سازند تا بذر نفاق را به ثمر بنشانند و كينه مسلمانان را بر گروهي مظلوم از اهل ايمان برانگيزند ، در اين اوضاع و احوال ائمه ما ، كه وارثان وحي بودند ، به پيروان خود توصيه هاي حكيمانه لازم را در چگونگي انجام وظايف و آداب و اخلاق داشته اند و روايات اين موضوع ، فصلي را در كتب حديث تشكيل مي دهد .
116 |
شيعه بايد اسوه حسنه باشد
در اين روايات ، از يكسو به شيعيان توصيه شده كه چهره عمليِ صالحي از خود نشان دهند و آنگونه كه زيبنده يك فرد مؤمن و پيرو اهلبيت است عمل كنند ، آداب حسنه را در معاشرت پيش گيرند كه اين مسؤوليت شيعه بودن است ، از سوي ديگر به نوع موضعگيري در برابر مخالفان در گفتار و كردار مسالمت و مماشات ، بدانگونه كه مصالح اسلام و عموم مسلمين را در بر گيرد ، توصيه شده است .
در بخش اول ؛ يعني مسؤوليت شيعه ، روايات بسياري است كه بر تقوا و پاكي و عمل صالح و امانت و صدق و تقيّد تام به آداب و سنن شرع مقدس و واجبات و مستحبات و اخلاق و عادات برگرفته از كتاب و سنت و سيره نبوي و عترت ( عليهم السلام ) تأكيد دارد كه از آن ميان به ترجمه رواياتي از امام صادق ( عليه السلام ) مبادرت مي كنيم :
زيد شحام گويد : امام صادق ( عليه السلام ) بر من چنين فرمود : « سلام مرا به كساني كه فرمانبردار ما هستند و به سخن ما گوش فرا مي دهند برسان و بگو من شما را به تقواي خداوند عزّوجلّ توصيه مي كنم . در دين خود پرهيزكار باشيد و براي خدا جدّ و جهد كنيد و در صدق گفتار و اداي امانت و طول سجود و حسن همجواري بكوشيد كه اين رسالت حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) است . امانت را به كسي كه شما را امين بشمارد ادا كنيد ، خواه نيكوكار باشد يا بد كردار ؛ زيرا رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) حتي به باز گرداندن نخ و سوزن دستور مي دهد . با اقوام خود صله رحم كنيد ، به تشييع جنازه هاي مسلمين برويد . بيمارانشان را عيادت كنيد . حقوق آنها را بدهيد ، چرا كه : هر گاه مردي از شما در دين خود اهل ورع و پرهيزكاري بود و سخن راست گفت و اداي امانت كرد و با مردم حسن خلق داشت ، گويند او جعفري است و اين مرا
117 |
شادمان مي كند . و گويند اين ادب و تربيت جعفر است . و اگر جز اين باشد ، بلا و ننگ آن دامن مرا خواهد گرفت و گويند اين ادب و تربيت جعفر است ! به خدا سوگند پدرم براي من حديث كرد كه هرگاه مردي از شيعيان علي ( عليه السلام ) در ميان قبيله اي به سر مي برد ، زينت و زيور آن قبيله بود ، از همه آنها بهتر امانت داري مي كرد و در پرداخت حقوق جدّيت بيشتري داشت و از همه راستگوتر بود . مردم ودايع و وصاياي خود را نزد او مي سپردند و او را ضرب المثل امانت داري و راستگويي مي دانستند . » ( 1 )
و نيز امام صادق ( عليه السلام ) خطاب به شيعيان فرمود :
« عليكم بالصلوة في المساجد و حسن الجوار للناس و اقامة الشهادة و حضور الجنائز انّه لابدّلكم مِنَ النّاس ان احداً لايستغني عن الناس حياته و الناس لابدّ لبعضهم من بعض » ( 2 ) « بر شما باد خواندن نماز در مسجدها و نيك رفتاري با همسايگان و شهادت دادن به حق و حضور در تشييع جنازه ها ؛ چرا كه شما بايد با مردم باشيد و هيچيك از مردم در زندگي خود از مردم بي نياز نيست و مردم بناچار بايد با يكديگر باشند . »
در امثال اين روايات ، كه از شماره بيرون است و صفات و علايم شيعه و مسؤوليت آنها را بيان مي كند ، به نماز در اوقات مخصوص آن ، حضور در مساجد ، تلاوت قرآن ، تقوا و صلاح ، حسن معاشرت و اداي امانت و ساير اعمال نيك توصيه شده است . با توجه به اين روايات كه در منابع روايي شيعه فراوان است و با عنايت به اين دستورالعمل ها ، شيعه بايد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ وسائل ، ج8 ، ص398 و 399
2 ـ همان ص399
118 |
مسؤوليت خود را بشناسد و تنها به داشتن نام شيعه و توسل و گريه بسنده نكند ، بلكه بايد بكوشد صالح ترين چهره عملي اسلام را از خود نشان دهد تا زيبنده عنوان مقدس شيعه باشد ؛ زيرا شيعه ، يعني پيرو علي و فرزندانش ( عليهم السلام ) اطاعت تام از كتاب خدا و سنت نبوي و سيره آن بزرگواران ، و اين در واژه « شيعه » نهفته است و بدون پيروي و اطاعت از رسول خدا و اوصياي آن حضرت ، كسي شايسته نام مبارك « شيعه » نخواهد شد . چنانكه امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « آيا اين كافي است كه كسي تنها با اظهار محبت و دوستي ما ، دعوي تشيّع داشته باشد ؟ به خدا قسم شيعه ما نيست مگر كسي كه تقواي الهي و اطاعت او را پيشه كند »
و آنگاه به بيان صفات شيعه پرداخته اند كه از جمله آنهاست : تواضع ، خشوع ، بسيار ياد خدا كردن ، اقامه نماز ، نيكي به پدر و مادر تفقد از همسايگان و نيازمندان ، قرض دادن ، نوازش يتيمان ، راستگويي ، تلاوت قرآن و نگهداري زبان ، جز از خير و نيكويي .
« أيكتفي مَنْ انْتَحَل التشيّع أن يقول بحبّنا أهل البيت ؟ فوالله ما شيعتنا اِلاّ من اتقي الله و اطاعه . . . » ( 1 )
بنابراين ، جدا از هر گونه مصلحت انديشيِ اجتماعي ، نفس شيعه بودن مسؤوليت است . كسي كه مدّعي ولايت علي ( عليه السلام ) و فرزندان اوست ؛ يعني در حقيقت خود را پيرو واقعي اسلام و امت صديق محمد ( صلّي الله عليه وآله ) و عامل به قرآن كريم مي داند ، بايد اين دعوي را در عمل به اثبات رساند . كسي كه در برابر امامان سر تسليم فرود مي آورد ، در مصائب آنها گريه مي كند و بر آنان
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ اصول كافي ، ج2 ، ص74
119 |
سلام و صلوات مي فرستد ، به بيوت و قبور آنان احترام مي گذارد ، بايد آن بزرگواران را كه اسوه حسنه اسلامي بودند ، در عمل اطاعت كند و بداند كه اگر خلاف اين عمل نمايد روح پاك امامان را آزرده است ، علاوه بر آنكه در نظر مخالفان چهره ناصالح از تشيّع ارائه نموده و اين در پيشگاه خداوند نكوهيده است .
در وضعيتي كه امپرياليسم و صهيونيسم و دست نشاندگان و فريب خوردگان آنها ، كشور و ملت ما را زير رگبار تهمت و افترا گرفته و قشرهايي از مردم ناآگاه به ناحق درباره ما قضاوت مي كنند و به استناد آنچه از مخالفان شنيده اند ، ما را مورد هجوم قرار مي دهند و گروهي متعصب و متحجّر با چشم عداوت به ما مي نگرند و تريبون ها و قلم ها را در نبرد متعصبانه و غير منصفانه عليه ما بكار گرفته اند و . . . عملكرد نامناسب يا اعمال غيرعادي ما و بي توجهي به وظايف ديني و اخلاقي مناسب ، در حج و عمره بدترين آثار را بر جاي مي نهد و مهر تأييدي است بر دعوي كساني كه مي خواهند از كاهي كوهي بسازند و به بهانه پاره اي مسائل جزئيِ مورد اختلاف كه به ظواهر شرع مربوط است ، تيشه بر اصول و عقايد و مباني فكري شيعه بزنند .
اين همان خطري است كه در روايات ما بدان اشاره شده و ائمه معصومين در عصر حاكميت جهل و جور شيعيان را بدان توجه داده و به اتخاذ خط مشي اصولي و صحيح و اخلاق و آداب حسنه و امانت و صدق ، با ديگر مسلمانان فرا خوانده اند .
عبدالله بن سنان گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه فرمود :
« اوصيكم بتقوي الله و لاتحملوا الناس علي اكتافكم فتذلوا اِنّ الله عزّوجلّ يقول في كتابه « قولوا للناس حسناً » ثم قال ( عليه السلام ) :
120 |
عودوا مرضاهم و احضروا جنائزهم و اشهدوا لهم و عليهم و صلّوا معهم في مساجدهم . . . » ( 1 )
شما را سفارش مي كنم به تقواي خداوند و اينكه مردم را بر دوش خود مسلط نكنيد كه خوار و ذليل شويد ، خداوند بزرگ مي فرمايد : « با مردم به نيكي سخن بگوييد » سپس فرمود : بيمارانشان را عيادت كنيد در تشييع جنازه هايشان حاضر شويد ، به نفع يا ضرر آنها ( آنچه حق است ) گواهي دهيد با آنها در مسجدهايشان نماز بخوانيد . . . »
در يكي ديگر از وصاياي امام صادق ( عليه السلام ) به « كثير بن عقله » چنين آمده است : « تو را به پرهيزكاري و ترس از خداوند و ورع و بندگي و سجده طولاني و اداي امانت و صدق گفتار و حسن مجاورت توصيه مي كنم كه حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) به اين امور مبعوث گرديده است .
با خويشاوندان صله رحم كنيد . بيمارانتان را عيادت نماييد و به جنازه هايتان حاضر شويد . زينت ما باشيد و موجب سرافكندگي ما نشويد . مردم را با محبت ما آشنا سازيد و موجب بغض و كينه آنها نسبت به ما نگرديد . دوستي ها را به سوي ما بكشانيد و دشمني ها را دفع كنيد » ( 2 )
معاوية بن وهب مي گويد : خدمت امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم : ما در ميان خود و جمعيت خودمان و با كساني كه هم عقيده ما ( يعني شيعه ) نيستند اما با ما معاشرند ، چگونه عمل كنيم ؟ امام در پاسخ فرمود : « به امامان خود كه مقتداي شما هستند بنگريد و هر كاري آنها مي كنند همان را بكنيد ،
به خدا آنها بيمارانشان را عيادت مي كنند ، به جنازه هايشان حاضر مي شوند ، و بر نفع يا ضرر آنها گواهي مي دهند و امانت را به آنها
1 ـ وسائل ، ج8 ، ص399 - 400
2 ـ وسائل ، ج8 ، ص400
121 |
ادا مي كنند » ( 1 )
اين روايات خط مشي شيعه را در برابر ديگران روشن مي سازد تا عزّت شيعه پا بر جا بماند و مصلحت عموم مسلمانان رعايت شود و تخلّف از اين خط مشي را موجب ذلت و خواري و بهانه دادن به دست مخالفان مي داند كه ائمه ( عليهم السلام ) به آن راضي نيستند و با اينهمه اگر از ناحيه مخالفان در زمان حاكميت آنها نسبت به شيعه ناروايي رخ دهد ، شيعه بايد به حكم تقيه و تا آنجا كه مصلحت اسلام است تحمل كند و كظم غيظ نمايد و بردباري را پيشه سازد .
امام صادق ( عليه السلام ) دراين باره مي فرمايد :
« كظم الغيظ من العدّو في دولتهم تقية خرم لمن أخذ به و تحرز به من التعرض للبلاء في الدنيا و معاندة الاعداء في دولتهم و مماظتهم في غير تقية ترك أمرالله عزّوجلّ ، فجاملوا الناس يسمن ذلك لكم عندهم و لا تعادوهم فتحملوهم علي رقابكم فتذلوا » ( 2 )
« فرو خوردن خشم در برابر دشمنان در دولت آنها ، تقيه و دورانديشي است براي آنكس كه بدان عمل كند و بدينوسيله از تعرض بلا در دنيا مصون بماند و عناد دشمنانشان را در دولتشان دفع كند و درگير شدن با آنها بدون تقيه مخالفت با امر خداوند بزرگ است . پس با مردم سازش و مدارا كنيد تا شما را در نظر آنان سنگين جلوه دهد و با آنان دشمني نكنيد كه موجب شود آنها را بر خودتان مسلط نماييد و خوار و ذليل گرديد . »
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ اصول كافي ، ج1 ، ص636 ؛ وسائل ، ج8 ، ص398 - 399
2 ـ وسائل ، ج8 ، ص526 - 525
122 |
خط مشي اصولي شيعه
ناگفته نماند كه استراتژي شيعه در طول تاريخ با تكيه بر مكتب اهلبيت همكاري نكردن با ظلم و ستم و فساد و تجاوز بوده است و به همين دليل شيعه مظلوم ترين فرقه اسلامي در هر زمان بوده است ؛ چرا كه دست بيعت به ظالمان و غاصبان نداده و غرامت اين آزادگي و ستم ستيزي را در زندان هاي مخوف و بر چوبه هاي دار و با شهادت و اسارت پرداخته است .
و اما آنچه در حسن معاشرت و مماشات با مخالفان رسيده ، در حقيقت شيوه و تاكتيك عملي را در فضاي مخالف ارائه مي كند و با مواضع اصولي شيعه منافاتي ندارد .
پاسداري كرامت شيعه
در ميان جمع ميليوني زائران مسلمان جهان و در اوضاع و احوال كنوني شيعه بايد بيشتر از هر زمان چهره صالحي در معاشرت از خود نشان دهد و اعمال و مناسك را به نيكوترين وجه و نظم و وقار به پايان برد تا آبرويي باشد براي كشور و مذهب و انقلاب اسلامي كه امروزه مورد توجه دوستان و هجمه دشمنان قرار دارد .
بي توجهي نسبت به آنچه گذشت و آنچه خواهد آمد بهانه اي است تا ديگران ضعف هاي ما را هر چند كه ناچيز باشد ، بزرگ كنند و در ديد جهانيان به نمايش بگذارند . . . زائران بايد توجه داشته باشند كه دولت جمهوري اسلامي ايران و سازمان حج و بعثه مقام معظم رهبري بيشترين تلاش را در برگزاري حج و عمره ، به شيوه اي آبرومند دارند و از هر گونه فداكاري مادي و معنوي در اين خصوص دريغ نميورزند و به اعتراف ديگران ، بهترين نوع برگزاري و سرويس دهي و خدماتي در حج و عمره ،
123 |
از آنِ ايرانيان است و اين از بي انصافي است كه برخي قدر اين نعمت را نشناسند و با بي توجهي به وظايف شرعي و اخلاقي و يا اظهار عجز و نداري به خاطر چند ريال بي ارزش در خريد اجناس و چانه زدن هاي زياد ، كرامت خود و كشور را لكه دار كنند .
آداب و وظايف در حرمين
مسجد الحرام و مسجد النبي و حرم اهلبيت ( عليهم السلام ) آداب و ادعيه و اذكاري دارد كه برخي در مناسك و برخي در كتب آداب و ادعيه حرمين آمده است و البته اينها محور بحث ما نيست . آنچه در اينجا مورد نظر ماست لزوم رعايت شأن حرمين شريفين و احترام و ادب به هنگام تشرف و دخول و خروج و استفاده صحيح از لحظه هايي است كه براي عبادت و زيارت در اين اماكن مقدس اختصاص داده مي شود و خود داري از آنچه مناسب با آن حريم پاك نيست و براي زائر ناپسند و از نگاه ديگران نقص و عيب است .
كسي كه مي خواهد در اين حريم پاك وارد شود ، نه تنها از نظر غسل و وضو و طهارت بدن و لباس بايد خود را مهيا سازد ، بلكه از پاكي درون و صفاي نفس نيز بايد برخوردار باشد . بداند به كدام سرزمين گام مي نهد ، با چه كسي سخن مي گويد . كوچكي خود و عظمت صاحبخانه را متذكر باشد . سنن و آداب تشرف را بداند . ادب حضور را نگهدارد . بي محابا و بي مقدمه وارد نشود . بر در خانه توقف كند . اذن دخول بخواند و با هر زبان كه مي تواند اجازه ورود بخواهد و وقار و سكينه و ادب و تمكين با خود همراه ببرد . با تواضع و تعبد و احترام سخن بگويد و شأن و منزلت ميزبان
124 |
را ، كه خدا و رسول و امامان هستند ، با تمام وجود رعايت كند و از آنچه در شأن اين حريم كبريايي نيست و شواغل و عوامل غفلت بپرهيزد . به وسوسه هاي شيطاني كه معمولاً در طواف و سعي و نماز و . . . اتفاق مي افتد توجه نكند .
آداب مسجدالحرام
زائر گرامي ! سيره نبوي و امامان و اولياي خدا را ، در آن هنگام كه به مسجد الحرام مي آمدند ، بياد آور كه آن بزرگواران دراين لحظات و در اين ميعادگاه ايمان و عشق چه حالي داشتند و چگونه با حضرت معبود سخن مي گفتند . در احوالات حضرت باقر العلوم ( عليه السلام ) آورده اند كه چون وارد مسجد الحرام گرديد ، صدايش به گريه بلند شد و آنقدر گريست كه صداي گريه اش در مسجد پيچيد و اهل مسجد را تحت تأثير قرار داد . ( 1 ) طاووس يماني گويد : شبي بر گرد خانه طواف مي كردم ، حضرت زين العابدين را در حال طواف ديدم ، آنگاه كه پرده خانه كعبه را گرفته بود و اين اشعار را مي خواند :
يا من يجيب دعا المضطر في الظلم * * * يا كاشف الضرّ و البلوي مع السقم
قد نام و فدك حول البيت قاطبة * * * و أنت وحدك يا قيوم لم تنم
ادعوك ربّ دعاء قد امرت به * * * فارحم بكائي بحقّ البيت و الحرم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ منتهي الامال محدث قمي ، ج2 ، ص 675
125 |
ان كان عفوك لايرجوه ذوسرف * * * فمن يجود علي العاصين بالنعم ( 1 )
« اي آنكه دعاي بيچارگان را در دل شب به اجابت مي رساني . اي كسي كه پريشاني و مصيبت و درمندي را درمان مي كني .
ميهمانان تو در پيرامون خانه ات خفته اند و تنها تويي اي خداوند قيوم كه به خواب نمي روي
اي آفريدگار من ! تو را مي خوانم چنانكه فرمان داده اي ، پس به حقّ خانه و حرم بر گريه هايم ترحّم كن اگر به عفو تو گنهكار چشم اميد نبندد ، پس چه كسي هست كه به گنهكاران ببخشايد »
معاوية بن عمار از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود :
« هرگاه داخل مسجد شدي ، با پاي برهنه و با سكينه و وقار و خضوع و خشوع وارد شو . »
راوي گفت : خشوع چيست ؟ امام فرمود : « آرامش و وقار و طمأنينه و اينكه با تكبّر وارد نشوي » ( اذا دخلت المسجد الحرام فادخله حافياً عَلَي السكينة و الوقار و الخشوع . وقال : من دخل بخشوع غفرله ان شاء الله . قلت و ما الخشوع ؟ قال : السكينة ، لاتدخله بتكبر )
آنگاه فرمود : چون به مسجد داخل شدي درب مسجد توقف كن و بگو : « السلام عليك ايّها النّبي و رحمة الله و بركاته ، بسم الله و بالله و من الله و ماشاء الله و السلام علي انبياء الله و السلام علي رسول الله و السلام علي ابراهيم و الحمدلله رب العالمين » و هنگاميكه به مسجد درآمدي دستهايت را بلند كن و رو به خانه كعبه بايست و بگو :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مستدرك الوسائل ج9 ص353
126 |
« خدايا ! در اين مقام و در آغاز مناسك خود از تو مي خواهم توبه ام را بپذيري ، ازخطاهايم درگذري و بار سنگين گناه رااز دوشم برداري » ( 1 )
همچنين از سيره مباركه نبوي آورده اند كه چون در حجة الوداع وارد مسجد الحرام شد ، همينكه چشمش به كعبه افتاد ، اين دعا را خواند :
« اَللّهمّ زد بيتك هذا تشريفاً و تعظيماً و تكريماً و مهابةً »
« بار خدايا ! اين خانه ات را شرافت و عظمت و كرامت و مهابت افزون تر ببخش . »
آنگاه دست مبارك بلند كرده و با گفتن تكبير چنين عرض نياز كرد :
« اللّهمّ أنت السّلام و مِنك السّلام حيّنا ربّنا بالسلام »
« خداوندا ! تويي سلام و از تو سلام . اي پروردگار ، ما را به سلام و تحيت خود گرامي دار . » ( 2 )
زائر گرامي ! احوال اين بزرگواران را بياد آور و مقامي را كه در آن قرار داري توجه داشته باش و با تضرّع و زاري دامن دوست بگير و از او بخواه تا دست تو را بگيرد و بگو : « المسكين ببابك فتصدّق عليه بالجنة » ( 3 )
« مستمندي و گرفتاري به درگاهت آمده ، پس از بهشت برين ، او را صدقه اي ده . »
به آب توبه از زمزم وضو كن * * * به چشم دل به صاحبخانه رو كن
مواظب باش اينجا كوي يار است * * * ز شوقش جان و دلها بي قرار است
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ تهذيب الاحكام ، ج5 ، ص100
2 ـ وحيدالدين خان ، حقيقة الحج ، ص92
3 ـ كافي ، ج4 ، ص533
127 |
چو پروانه به گرد شمع جانان * * * به گاه طوف بگذر از سر و جان
بخواه از قاضي الحاجات ، حاجات * * * برون آور ز دل دست مناجات
وظايف زائر
افزون بر انجام مناسك واجب ، كه زائر در آغاز ورود به مسجد الحرام انجام مي دهد ، وظايف ديگري نيز دارد كه نبايد از آنها غفلت ورزد . بر زائر است كه در يك مراقبت دائمي ، فكر و ذهن و فرصت هاي گرانقدر را در اين مكان مقدس به كارهاي بيهوده مشغول ندارد و بيشتر اوقاتش را به ذكر و فكر ، دعا و نماز و طواف و تلاوت قرآن بگذراند .
در روايت آمده است زائر به عدد ايام سال قمري ، كه 360 روز است ، طواف كند و اگر آن مقدار ممكن نبود هر قدر كه ممكن است طواف نمايد . در برخي روايات توصيه شده 52 طواف كند كه هر طواف هفت شوط ( 1 ) است . امام چهارم حضرت زين العابدين ( عليه السلام ) درباره خواندن قرآن فرمود : « اگركسي در مكه ختم قرآن كند نمي ميرد تاآنكه پيامبر خدا را ببيند و جايگاه خود را در بهشت مشاهده كند » ؛ ( من ختم القرآن بمكة لم يمت حتّي يري رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و يري منزله في الجنة . ) ( 2 )
آيا دريغ نيست چنين فرصتي از دست برود و حسرت آن باقي بماند ؟
يا زائر گرامي بايد توجّه داشته باشي ، نظر كردن به كعبه عبادت است و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ تهذيب الاحكام ، ج6 ، ص471
2 ـ همان ص468 ؛ فقيه ، ج2 ، ص146 ؛ كافي ، ج4 ، ص612
128 |
كسي كه به خانه كعبه نظر كند پيوسته براي او ثواب و حسنه بنويسند و گناهانش را محو سازند تا هنگامي كه چشم از خانه برگرداند » ؛ ( و رُوِيَ أنّ مَنْ نظر الي الكعبة لم يزل يُكتب له حسنة و يُمْحي عنه سيّئة حتّي يصرف ببصره منها ) ( 1 ) .
به گفته شاعر عرب :
اذا ما رأته العين زال ظلامها * * * و زال عن القلب الكئيب التألم
چو ديده بنگردش ظلمتش زدوده شود * * * چنانكه رنج و غم از قلب رخت بربندد
بنابراين ، تا در مسجد نشسته اي ديدگانت را به خانه كعبه و آن مناره هاي نور متوجه گردان كه اين خود عبادت است : « النظر اِلَي الكعبة عبادة » تا چشم و دلت فروغ و بها گيرد و پشت بر خانه ننشين و با اين و آن حرف نزن و خود را به اين سو و آن سو مشغول ندار كه فرصت بسيار كم است و عمر سفر كوتاه .
آيا زائر گرامي مي داند كه نماز در مسجد الحرام به فرموده امامان معصوم ( عليه السلام ) باصد هزارنماز در جاي ديگر برابري مي كند ؟ ! ؛ ( عن ابي عبدالله عن آبائه ( عليهم السلام ) « الصلاة في مسجد الحرام تعدل مأة ألف صلاة » ) ( 2 ) .
بنابراين ، از نماز بسيار غفلت نبايد كرد ، بخصوص در شبهاي نوراني مكه و مسجد الحرام و آيا زائر گرامي مي داند كه نماز در مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) در
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص132
2 ـ كافي ، ج4 ، ص524
129 |
مدينه طيبه ، به روايتي معادل هزار نماز و بنا به برخي روايات ده هزار نماز در جاي ديگر است ؟ ! ( 1 ) ؛ قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) في حديث : « الصلاة في مسجد المدينة عشرة آلاف » و في حديث : « تعدل ألف صلاة » ) ( 2 ) .
و علي ( عليه السلام ) مي فرمايد : « نماز در حرمين معادل هزار نماز است » ؛ ( الصلاة في الحرمين تعدل ألف صلاة ) ( 3 ) .
بنابراين ، از فضيلت چنين نمازي نبايد خود را محروم كرد و در ايام كوتاه مدينه نماز مسجد النبي را از دست نبايد داد . و همچنين زيارت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه بقيع و فاطمه زهراء ( عليهم السلام ) و ساير بزرگان كه هر اندازه تكرار شود ثواب و اجر مضاعف دارد . پس ، از اين فرصت ها بايد استفاده كامل كرد و نبايد اوقات خود را به خوابيدن يا گشت و گزار در بازارها و نشستن در پشت درب مغازه ها ، با آن وضع زننده ، به بطالت گذرانيد .
خالي كردن مطاف براي ديگران
از آدابي كه بايد زائر در زمانهاي ازدحام رعايت كند ، اين است كه اگر طواف واجب خود را انجام داده و نماز طواف را خوانده و مي خواهد طواف مستحبي بجا آورد و يا نماز مستحبي بخواند ، با فاصله بيشتري از كعبه طواف كند و نماز را در هر نقطه اي از مسجد كه خلوت بود ، بجا آورد تا آنانكه طواف واجب دارند و ضعفا و زنان و بيماران بتوانند بدون مشكل اعمال خود را انجام دهند .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مي توان گفت اختلاف درجه ثواب انسان نمازگزار ، به پايه معرفت و توجه او بستگي دارد .
2 ـ الحج في الكتاب و السنة ، ص478 و 479
3 ـ كافي ، ج4 ، ص240
130 |
روايات نيز به اين نكته توجه داده و آن را يكي از مصاديق عدل دانسته اند كه امام عدل براي تحقّق آن اقدام خواهد كرد .
امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« أوّل ما يظهر من القائم من العدل أن ينادي مناديه أن يسلم صاحب النافلة لصاحب الفريضة الحجر الأسود و الطواف » ( 1 )
« نخستين مورد از عدل كه به ظهور قائم آل محمد ( صلّي الله عليه وآله ) تحقق مي پذيرد اين است كه منادي آن حضرت ندا مي دهد : آنانكه طواف مستحبي دارند ، حجرالاسود و مطاف را براي كساني كه طواف فريضه دارند خالي كنند »
استلام حجر
اين مشكل در مورد حجرالأسود بيشتر است . هر چند بوسيدن حجرواستلام آن واجب نيست و مستحب است و هر گاه استلام حجر ممكن نباشد اشاره با دست كفايت مي كند ، چنانكه در روايت آمده كه معاوية بن عمار از حضرت صادق ( عليه السلام ) پرسيد : مردمي به حج مي آيند و استلام حجر نمي كنند ؟ امام فرمود :
« اگر نتوانند خداوند عذرشان را مي پذيرد » ؛ « فـاِن لَـمْ يقدر عليـه فـالله اولـي بالعذر » ( 2 )
و نيز محمد بن عبيد خدمت حضرت رضا ( عليه السلام ) عرضه مي دارد : مردم ازدحام مي كنند و براي استلام حجر با يكديگر مي جنگند ! امام مي فرمايد :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ كافي ، ج4 ، ص545
2 ـ تهذيب ، ج5 ، ص103
131 |
« هرگاه چنين وضعي بود با دست خود اشاره كن » ؛ ( اذا كان كذلك فأؤمّ بيدك ) ( 1 ) .
از اين روايات چنين استفاده مي شود كه بوسيدن و استلام حجر مستحب مؤكد است اما در زماني كه ازدحام اجازه نمي دهد ، نبايد به بوسيدن و استلام اصرار ورزيد و به اشاره مي توان اكتفا كرد .
در زمان ائمه كه ازدحام به مراتب كمتر از امروز بود ، چنين توصيه مي فرمودند اما امروز كه اجتماع ميلوني زائران به حج مي روند اگر بخواهند همه استلام حجر كنند تصوّر كنيد چه مشكلي پيش خواهد آمد ! بنابراين ، توصيه مي شود كه زائران ، بويژه زنان و ضعفا از نزديك شدن به حجر الأسود خودداري كنند كه علاوه بر خطر جاني ، مشكل شرعي نيز دارد ؛ زيرا اصطكاك بدنهاي نامحرم شديد است و نه تنها ثواب حاصل نمي شود كه گاه مرتكب گناه نيز مي شود .
بنابراين ، همانگونه كه پيشوايان دستور داده اند ، به جاي استلام حجر به اشاره با دست اكتفا شود .
حضور جدي در نماز جماعت
زائران ما بايد مانند مسلمانان ساير كشورها ، در مراسم عبادي ، بويژه نماز جماعت حاضر شوند و با اعمال غيرعادي موجب وهن مذهب و تنفر ديگران از مكتب حيات بخش اهل بيت نشوند كه اين خسراني عظيم و غيرقابل جبران است و روح امامان از آن برائت دارد و بيزار است . ترك
كردن مساجد در اوقات اذان و نماز و خروج از صفوف نماز گزاران و
1 ـ تهذيب ، ج5 ، ص103
132 |
گردش در بازار و خيابان و يا نشستن پشت در مغازه ها يا دربِ هتل ها و يا به دوش كشيدن كالا و راهيِ منزل شدن در موقعي كه سيل جمعيت به سوي مسجد الحرام و مسجد النبي سرازير است در هيچ وضعيتي صحيح و زيبنده نيست بويژه در محيطي كه اعمال شيعه با حساسيت دنبال مي شود و ناظران آن را به حساب مكتب تشيع مي گذارند .
زائران ما در جلسات آموزشي قبل از عزيمت ، بايد بگونه اي تربيت شوند و در سفر نيز توجيه گردند كه فيض نماز اول وقت در مسجد الحرام و مسجد النبي را با هيچ چيز ديگر عوض نكنند . نمازي كه در مسجد الحرام معادل صد هزار و در مسجد النبي معادل يك هزار نماز در جاي ديگر است .
آيا محروم ماندن در چنين فيض عظيمي خسارت نيست ؟
تفكيك نماز از زيارت
همچنين به زائران بايد توصيه شود كه هنگام نماز خود را به زيارت بقيع مشغول نسازند و حتي در پشت ديوارهاي بقيع به نماز نايستند كه در وضعيت كنوني ، چهره بسيار نامطلوبي دارد و امامان مظلوم بقيع هرگز رضا نمي دهند كه شيعه آنها وقت نماز پشت ديوار بقيع به توسل و زيارت يا نماز بايستد و از نماز مسجد النبي محروم بماند و زبان ديگران را به بدگويي بگشايد .
شيعه مدعي پيروي از اماماني است كه حتي اگر در ميدان جنگ بودند ، نماز اوّل وقت را رها نمي ساختند كه نمونه آن نماز اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) در صفين و نماز سيدالشهدا ( عليه السلام ) در كربلا است ، حال چگونه چنين شيعه اي نماز در مسجد مدينه را با آنهمه فضيلت جلو چشم آشنا و بيگانه از دست
133 |
مي دهد و خود را به زيارت يا بازار و يا اتلاف وقت ، پشت مغازه ها مشغول مي دارد و در گوشه و كنار مي نشيند تا نماز تمام شود و به پرسه زدن در بازار ادامه دهد و . . . ؟ !
مع الأسف با وجود تأكيدهاي مكرر و توصيه گروه هاي امر به معروف و نهي از منكر و روحانيان ، در جهت امور ديني همه ساله مواردي از اين مناظر ناپسند در حرمين مشاهده مي شود كه راه چاره علمي جدّي مي طلبد .
نكاتي درباره نماز
به زائران گرامي توصيه مي شود : هنگامي كه به مسجد مشرف مي شوند ، آداب مسجد را رعايت كنند . لباس سنگين و آبرومند بپوشند .
با پيژامه و پيراهن كوتاه وارد نشوند . آرام سخن بگويند . با ادب و
وقار وارد شوند . در ميان صفوف نماز گزاران حركت نكنند . همينكه تكبيرة الاحرامِ نماز گفته شد ، بي درنگ ، با رعايت نظمِ صفوف ،
تكبير بگويند و در همه حال جماعت را همراهي كنند و چون نماز
تمام شد قدري توقف كنند كه صفوف خلوت شود و نمازهاي نافله ديگران به پايان رسد . سپس محلّ نماز را ترك كنند . اگر نماز فرادي يا نماز زيارت پس از جماعت مي خوانند قدري تامل كنند و با فاصله زماني بخوانند .
از قنوت خواندن و تجافي در نماز ، به دليل تبعيت از جماعت ، خودداري نمايند . در حال نماز به طور دقيق رو به كعبه باشند . اگر
دعا و زيارت مي خوانند آرام و آهسته بخوانند كه مزاحم ديگران
نشوند . بطور خلاصه : كاري كنند كه انگشت نما نشوند . هر چند مسافر در
134 |
حرمين ( به قول جمعي از فقها و در مسجد الحرام و مسجدالنبي به گفته جمعي ديگر ) ، ميان قصر و اتمام مخير است اما اتمام نماز در مسجدين شريفين افضل از قصر است ؛ چنانكه در روايت آمده ، « اتمام الصلوة افضل » ( 1 ) .
و امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« كاَن رَسُول الله يحبّ اكثار الصلاة في حرمين فاكثر فيهما و اتم » ( 2 )
« پيامبر خدا نماز بسيار را در حرمين دوست مي داشت ، پس تو نيز نماز بسيار در اين دو مكان مقدس بخوان و نمازت را تمام كن »
بويژه آنكه نماز شكسته خواندن ، نظم جماعت را بر هم مي زند و در انظار ديگران زننده است . بنابراين ، بايد به زائران توجه داد كه وظيفه خود را در آن مكان مقدس بدانند و عمل كنند .
تذكراتي درباره مسجد النبي و مسجد الحرام
در اينجا مناسب است ، علاوه بر آنچه گفتيم ، پاره اي تذكّرات مختلف در خصوص مسجد النبي و مسجد الحرام به زائران داده شود . مسائلي كه لازم است در اين دو مكان و برخي ديگر از اماكن مقدس حرمين ، مراعات كنيم و آنها را انجام ندهيم :
* خروج از مسجد هنگام نماز .
* اختلاط مرد و زن به هنگام نماز .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ كافي ، ج4 ، ص524
2 ـ تهذيب ، ج5 ، ص425
135 |
* با يكديگر حرف زدن در زمان اذان و نماز .
* ناهماهنگي در صفوف .
* سجده كردن برمهر ، كاغذ ، حصيروتسبيح و يا پشت دست و امثال آن .
* رعايت نكردن جهت دقيق قبله .
* پشت به خانه كعبه نشستن در مسجد الحرام .
* پشت به ضريح نماز خواندن در مسجد النبي .
* دست تكان دادن هنگام سلام و تكبيرهاي آخر نماز .
* عبور كردن از جلو نماز گزاران .
* دراز كردن پا به هنگام قرائت قرآن و دعا .
* نهادن قرآن بر زمين .
* خارج كردن قرآن هاي وقفي از مساجد .
* شكسته خواندن نماز در جماعت ، به نحوي كه نظم نماز را بر هم بزند .
* با صداي بلند صلوات فرستان .
* با صداي بلند زيارت خواندن .
* با يكديگر بلند سخن گفتن و خنديدن .
* خوابيدن در مسجد و سر روي پاي يكديگر گذاشتن .
* عكس برداري و فيلم برداري .
* نوشتن يادگاري روي ديوارها .
* بردن اشياي حجيم به مسجد .
* سيگار كشيدن .
* شيون كردن و گريه هاي غير معمول داشتن .
* لباس نامناسب پوشيدن .
136 |
* با پيژامه وارد مسجد شدن .
* مشاجره با مأموران حرم .
* نزاع و مجادله كردن .
* با پاي كثيف و جوراب بدبو وارد مسجد شدن .
* نماز فرادي در حال جماعت .
* زنجير كردن دست ها هنگام طواف و حلقه زدن در پشت مقام جهت نماز طواف كه مخلّ به نماز و طواف ديگران است .
اگر كساني دعاهاي طواف را دسته جمعي مي خوانند ، صدا را آنقدر بلند نكنند كه مزاحم ديگران شوند و پشت مقام را براي كساني كه نماز طواف واجب دارند خلوت كنند و . . .
تذكراتي در بقيع
به زائران امامان مدفون در بقيع توصيه مي شود ، با توجه به وضعيت ويژه مدينه و حساسيت هاي موجود هنگام زيارت قبور امامان و ساير قبور ، موارد ذيل را مورد توجه قرار دهند :
* هنگام دعا و زيارت رو به قبله بنشينند .
* نماز زيارت را در حرم نبوي ( مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ) بخوانند .
از مواردي كه در زير مي آوريم بپرهيزند :
* نماز خواندن در قبرستان .
* برداشتن خاك و سنگ از قبرستان .
* انداختن عريضه بر قبور .
* بستن نخ يا پارچه بر پنجره ها ( دخيل بستن ) .
137 |
* انداختن پول به داخل بقيع يا بر قبور .
* عكس گرفتن و فيلم برداشتن .
* بوسيدن درها و ديوارها .
* سيگار كشيدن .
* خوابيدن پشت بقيع .
* سدّ معبر كردن در مدخل بقيع .
* گريه هاي غير عادي و بلند و سر و صدا هنگام زيارت .
* استفاده از بلندگو .
* اختلاط زن و مرد هنگام دعا و زيارت .
* انداختن پوست ميوه بر زمين .
* پول جمع كردن پس از زيارت و دعا .
* نماز زيارت خواندن پشت ديوار بقيع .
* پشت به حرم پيامبر نشستن هنگام زيارت ائمه بقيع .
موارد فوق را در ساير اماكن مقدسه حرمين مانند قبر حضرت حمزه و مساجد ديگر مدينه و مكه بايد مورد توجه قرار داد .
در بازار و خيابان
مواردي را نيز درباره بازار و خيابان ، متذكر مي شويم كه لازم است برادران و خواهران زائر حج و عمره از آنها بپرهيزند :
* خريد هنگام نماز .
* تجمع جلو مغازه ها وقت نماز .
* خريدن اجناس ممنوعه .
* هياهو و هيجان زدگي هنگام خريد و هنگام سوار شدن بر اتومبيل ها .
138 |
* فروش پسته و زعفران و انگشتر و تسبيح و غيره توسط زائران .
* چانه زدن زياد و اظهار فقر هنگام خريد .
* قسم دروغ خوردن و دروغ گفتن .
* بي ادبي و مجادله با كسبه .
* پوشيدن پيژامه در بازار و خيابان .
* دست در دست هم نهادن شوهران و همسرانشان .
* تنها بيرون رفتن خانم ها .
* استفاده از چادرهاي رنگي يا نازك و لباسهاي نامناسب و بدحجابي .
* توقّف خانم ها در محل هاي نامناسب .
* خريد كردن خانم ها به تنهايي و چانه زدن با كسبه و شوخي و خنده با بيگانه .
* انداختن آب دهان در اطراف اماكن مقدسه .
* سيگار كشيدن در اطراف حرم نبوي و مسجد الحرام .
* بي توجهي به مقررات رانندگي و عبور از چراغ قرمز براي رانندگان . . .
تذكر ديگر آنكه :
صبح هاي جمعه در حرمين ، معمولاً امام جماعت سوره سجده مي خواند مأمومين با شنيدن آيه سجده همراه با امام سجده مي كنند . در اينجا بايد تبعيت كرد و اشكالي به نماز وارد نمي شود . نماز جماعت مسجد الحرام به صورت دائره اقامه مي شود كه بهتر است زائران در جهتي بايستند و جماعت بخوانند كه پشت سر امام باشند و دقت كنند در نقطه اي قرار گيرند كه مقدم بر امام نباشند .
139 |
عمره مفرده
يكي از مستحبات ، عمره مفرده است و تكرار آن به « قصد رجاء » محدوديت زماني ندارد ، عمره مفرده را مي توان به قصد نيابت معصومين ( عليهم السلام ) و مؤمنين حتّي براي چندين نفر ، نيابت كرد . اما از اين نكته نبايد غفلت ورزيد كه هر چند عمره مفرده در اصل مستحب است ولي هر گاه كسي براي عمره محرم شد ، اتمام آن به وجهِ صحيح مانند مناسك عمره و حج تمتع واجب است وگرنه تبعات و آثار آن بدون كم و كاست باقي مي ماند .
بنابراين ، زائران را در صورتي مي توانيم به عمره مفرده تشويق كنيم كه از صحّت اعمال و نمازشان كاملا مطمئن باشيم ، در غير اين صورت بهتر آن است كه زائر بجاي عمره هاي مكرر ، طواف مستحبي كند كه مشكلي ندارد و نماز طواف را در هر نقطه اي از مسجد الحرام بخواند كافي است و لازم نيست پشت مقام باشد و مزاحم نماز واجب ديگران شود . مخصوصاً به بانوان توصيه مي شود كه نماز طواف خود را در مواقع ازدحام جمعيت ، با فاصله بيشتري از مقام و پشت سر مردان بخوانند تا حضورِ قلب بيشتري داشته باشند و مورد اذّيت ديگران يا اهانت مأموران قرار نگيرند . بي توجهي به اين تذكرات ، چنانكه مي بينيم ، چهره نامطلوبي از ايرانيان نشان مي دهد كه عملاً در برخورد ديگر زائران و مأموران و شرطه حرم مشاهده مي كنيم .
رعايت مقررات
در اين سفر ، چه از ناحيه كشور ما و چه از سوي كشور عربستان مقررّاتي وجود دارد كه رعايت آنها وظيفه زائر است و برخي بي توجهي ها
140 |
در اين خصوص ، مشكلاتي را ببار مي آورد ؛ مثلاً :
حاضر نشدن به موقع ، جهت پرواز يا سوار شدن به اتومبيل . همراه نداشتن مدارك . تأخير جهت صرف غذا . خريد اجناس سنگين كه هواپيمايي غيرمجاز اعلام كرده است . اضافه بار و نداشتن ارز جهت پرداخت آن در فرودگاه جده ، بويژه در عمره . زيارت رفتن در لحظه هاي حركت كه موجب ناراحتي ديگران مي شود . پنهان كردن حمل براي زنان باردار كه در سفر مشكلات زيادي ببار مي آورد . و همراه آوردن چيزهايي كه قبلا آوردن آن ممنوع اعلام شده است .
موارد بالا و مانند آن مواردي است به زائر تذكر داده مي شود و او ملزم به رعايت آنها است . چه ، در غير اين صورت كار سفر با مشكل مواجه مي شود و بسا به اعمال لطمه مي زند .