بخش 1

1

3

ره توشه زائر

نكات علمي ، تاريخي ، اخلاقي و بهداشتي

ويژه حجاج بيت الله الحرام

تهيّه و تنظيم :

محمود كارآموزيان ، سيدجواد ورعي

9

حجاج محترم ! سلام عليكم

لطف و عنايت خاص خداوند و توجه ويژه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت عصمت و طهارت شامل حال شما شده تا پس از سال ها انتظار و آرزوي زيارت بيت الله الحرام و مكه مكرّمه و مدينه منوّره و انجام مناسك حج ، راهيِ سرزمين وحي شويد . با الهام از قرآن كريم كه تذكر و يادآوري به مؤمنان را مفيد و سودمند خوانده { فذكّر فانّ الذكري تنفع المؤمنين } ^{( 1 )} همراه و همگام با شما در همه مراحل اين سفر معنوي با هدف انجام حجّي مقبول و سعيي مشكور نكاتي را يادآوري مي كنيم :

الف : قبل از سفر

سفر حجّ ايجاب مي كند كه از جهات مختلف خود را آماده كنيم و زاد و توشه اي متناسب با آن برگيريم . به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ والذاريات : 55

10

پاره اي از اين موارد ، كه ما را در اين سفر ياري مي كند ، اشاره مي نماييم :

فرصتي استثنايي

معمولاتوفيق سفر حج درتمام عمر ، يك مرتبه فراهم مي شود ، از همين رو سزاوار است اين ايام زودگذر و ديرياب ، مانندشب قدر به شمارآيند ، لحظات آن را غنيمت دانسته آن را در مسير پاك شدن از گناهان ، تطهير دل از غير خدا و بيرون راندن هوي ها و هوس ها ، سپري كنيم تا زمينه قرب به حق فراهم شود . و نيز وقت گرانبهاي خود را صرف اموري كنيم كه در سفرهاي ديگر ممكن نيست .

به گونه اي رفتار كنيم كه در پايان سفر دچار ندامت و پشيماني نشويم و از اين فرصت استثنايي حداكثر استفاده را بنماييم .

سفر حج بسيار كوتاه تر از آن است كه تصور مي كنيم ، لذا لازم است با دقت و برنامه ريزي از لحظات اين سفر معنوي بهره بجوييم .

آشنايي با اسرار حج

اعمال و مناسك حج مانند همه عبادات داراي اسرار

11

و حِكَمي است كه آشنايي با آنها ارزش عمل انسان را مضاعف مي كند . حاجيِ نا آشنا با اسرار و معارف حج ، از ديدن صحنه هاي پرشكوه معنوي حج و شنيدن صداي ملايك و لبيك حق و جواب سلام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه اطهار ( عليهم السلام ) و درك بسياري از آثار و بركات حج ناتوان و محروم خواهد بود . از اين رو شركت در جلسات آموزشي و مطالعه كتب ارزنده اي كه در اين زمينه منتشر شده ، شما را در درك بهتر اين معارف ياري خواهد داد .

متأسفانه امروزه سفر حج در حد يك سفر زيارتي ـ سياحتي تنزّل كرده و بدون ترديد آشنايي ما با اسرار حج و تلاش در جهت تحقق آنها ؛ اين عبادت بزرگ را در جايگاه واقعي خود قرار خواهد داد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حَجَّة الوداع فرمود : « در آخرالزمان ثروتمندان امت من براي تفريح و خوشگذراني و قشر متوسط امت من براي تجارت و خريد و فروش و فقيران امّتم براي ريا و شهرت حج بجا مي آورند . »

فراگيري احكام و مناسك

بدون شك دستيابي به باطن و اسرار حج ، بدون

12

آشنايي و مراعات دقيق اعمال و مناسك ، كه آداب ظاهري حج محسوب مي شود ، امكان پذير نيست . حاجي به ميهماني خدا دعوت شده و حضور در اين ميهماني آدابي دارد ، آدابي كه صاحب خانه معين كرده است . روشن است كه « مهر قبولي » تنها بر « حج صحيح » زده مي شود و حج صحيح بارعايت دقيق اعمال و مناسك حج حاصل مي شود .

ابراهيم ، الگوي حجّاج

حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در قرآن كريم الگو و اسوه مؤمنان و خداجويان معرفي شده است و آنچه ابراهيم را شايسته مقام امامت و اسوه بودن نموده ، بنده بودن او در پيشگاه با عظمت پروردگار بود . او در بندگي خدا به مرحله اي رسيد كه در برابر همه دستورات الهي تسليم محض بود ؛ به طوري كه در اين راه فرزندش اسماعيل را به قربانگاه برد تا در كوي دوست قرباني كند . مهم ترين شاخصه حج ابراهيمي و تأسي به ابراهيم خليل الرحمان « تسليم محض در پيشگاه الهي » بودن است و سفر حج تمريني براي تقويت اين خصلت است .

13

شكر حقيقي

فراهم شدن زمينه براي انجام مناسك حج ؛ مانند توان جسمي و قدرت مالي نعمتي از نعمت هاي الهي است . بديهي است كه هر نعمتي ، شكري متناسب با خود مي طلبد . مهم ترين مرتبه شكر ، پس از آشنايي با مفهوم شكر و شكرِ زباني ، شكر عملي است و آن عبارت است از بكارگيري نعمت در همان مسيري كه خداوند معين فرموده است . از قرآن نيز آموخته ايم كه شكر باعث افزايش نعمت و ناسپاسي موجب زوال آن است . { لئن شكرتم لازيدنّكم و لئن كفرتم انّ عذابي لشديد } . ^{( 1 )}

حج ، امتحان الهي

همه انسان ها در معرض امتحانات الهي اند و هر امتحاني ، اهداف خاصي را دنبال مي كند .

وسائل و برنامه هاي امتحاني در دنيا متفاوت بوده و مراحل امتحان ، متناسب با ويژگي ها و موقعيت اشخاص صورت مي پذيرد . حج نيز از جمله برنامه هاي امتحاني خداوند است و « توجّه به امتحان بودن سفر حج » ، به طور

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابراهيم : 7

14

طبيعي ما را براي شركت در اين امتحان و موفقيت در آن ، مهيّا مي سازد .

اداي حقوق

سفر حج تمريني براي سفر آخرت است و اعمال و مراحل گوناگون آن ، گواه بر اين واقعيت است . همان طور كه انسان قبل از سفر آخرت خود را آماده مي كند ، حقوق الهي همچون خمس ، زكات و كفارات و حقوق مردم را ادا مي كند ، حاجي نيز بايد قبل از سفر حج حقوقي را كه بر عهده دارد ، ادا كند . اداي حقوق ، آرامش و اطمينان براي انسان به ارمغان مي آورد و نگراني و اضطراب را از دل مي زدايد .

بنابراين سفري كه با اطمينان و آرامش آغاز شود ، ثمرات مباركي خواهد داشت ، به علاوه كه آرامش و اطمينان قلبي خود از نعمت هاي بزرگ الهي است .

حلاليت طلبي هنگام خداحافظي

مرحله ديگر از اداي حقوق مردم ، جلب رضايت صاحبان حق است ، حلاليت خواستن از دوستان و آشنايان ، بستگان و همسايگان كه احياناً حق شان تضييع

15

شده ، و يا در معرض غيبت ، تهمت و بدگويي ما قرار گرفته اند ، و جلب رضايت ايشان ، يكي از وظايف زائر بيت الله الحرام است . زائري كه رضايت و خشنودي بندگان خدا بدرقه راه اوست ، بدون نگراني و با اطمينان خاطر عازم سفر خواهد شد . زائر خانه خدا از همه كس و همه چيز دل كنده و دل به خدا مي سپارد . خداحافظي از ديگران ، آشتي دل ها ، برطرف شدن كينه ها ، احترام به اشخاص ، جبران عواطف ، توجه دل ها به خدا و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت آن حضرت را به همراه دارد . از اين رو امام صادق ( عليه السلام ) سفارش فرموده : دنيا و خلق را وداع گوي .

وصيت

آدمي بدون خبر به دنيا آمده و بدون اطلاع قبلي نيز به سفري دور و بي بازگشت خواهد رفت . آمادگي هميشگي براي چنين سفر ناگهاني شرط عقل است .

دفتر عمر تو انسان ورقش معدود است * * * هر شبي يك ورق از دفتر تو نابود است

نوشتن وصيت نامه ، از نشانه هاي آمادگي انسان و تعيين محل دفن از موارد ضروري در وصيت نامه است .

16

نوشتن وصيت نامه تأكيدي بر اين نكته است كه سفر حج تمريني براي سفر آخرت است .

توكل به خدا

جهان ، جهانِ علل و اسباب است ، قدرت مالي ، توانايي جسمي ، دوستان صميمي ، مدير آشنا ، روحاني با تجربه ، هواپيماي مجهّز و . . . همگي اسباب سفر حج اند ، ولي هيچ كدام بدون عنايت خداوند قابل اعتماد نخواهد بود ؛ چرا كه خداي سبب ساز ، سبب سوز است . از اين رو بايد دل از غير خدا شست و تنها خود را در اختيار او گذاشت و همه امور را به او واگذار نمود و با نام خدا ( بسم الله ) و كمك او ( بالله ) و در راه او ( في سبيل الله ) قدم برداشت و به سفارش امام صادق ( عليه السلام ) كه فرمود : « وَفَوِّضْ أُمُورَكَ كُلَّها اِلي خالِقِكَ » ـ يعني : همه كارهايت را به خالقت ( آفريدگار هستي ) واگذار ـ جامه عمل پوشاند .

وداع با دنيا

زائر بيت الله الحرام بايد با دنيا خداحافظي كند . همه چيز و همه كس را پشت سر بگذارد و به عشق دوست راهي كوي او شود . اين سفر را پايان يك زندگي و آغاز

17

زندگي جديدي بداند . هر نمازي كه مي خواند ، به عنوان آخرين نماز بجا آورد كه در اين صورت نمازش حال و هواي ديگري خواهد داشت . خود و ديگران را براي سفر آخرت تمرين دهد و آمادگي خود و ديگران را در اين زمينه بسنجد . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « وَاسْتَعِدَّ اسْتِعْدادَ مَنْ لا يَرْجُو الرُّجُوعَ » ؛ يعني : آنچنان خود را آماده اين سفر بنما ، بسان فردي كه اميد بازگشت و مراجعت ندارد .

توبه

براي ورود به حرم امن الهي و عهد بستن با خدا براي آغاز يك زندگي نو و تعهد به بندگي او بايد گذشته ها را جبران كرد . زائري كه بخواهد با اولياي خدا همنشين شود در صف فرشتگان الهي با خدا و پيامبر و ائمه ( عليهم السلام ) سخن بگويد ، بايد از گناهان و لغزش هايش توبه كند ، با آب زلال توبه خود را شستشو دهد و با دلي پاك به محضر پاكان شرفياب گردد . با بار گناه و دلِ مملوّ از بغض و كينه نسبت به بندگان صالح خدا نمي توان از بركات اين سفر بهرمند شد .

18

عشق به خدا ، ترس از خدا

انسان به عشق زنده است . در اين دنيا عده اي به خود و وابسته هاي خود ؛ چون همسر و فرزند ، وعده اي به طبيعت و مظاهر آن ؛ چون ماه و خورشيد و دريا ، و بعضي ديگر به مكان هاي مقدس ؛ چون مسجدالحرام و حرم پيامبر و ائمه عشق ميورزند ، ولي حاجيِ عارف و زائرِ اهل دل ؛ عاشق خداست و عشق و علاقه اش به امور ديگر ناشي از عشق به خداست ، چون همه اين امور را مظاهر و آيات و نشانه هاي او مي داند .

حاجي از مقام عظمت و كبريايي حق خوف و خشيت دارد و همين خوف و خشيت ، مايه بيداري ، حركت و توجه او به مسئوليت هاي سنگين تر است . چنانكه در قرآن كريم مي فرمايد :

« همانا كساني كه در نهان از پروردگارشان مي ترسند ، بر ايشان آمرزش و پاداش بزرگ است . » ^{( 1 )}

زائر بيت الله الحرام عازم زيارت خانه كسي است كه به مهر او عشق ميورزد و از قهر او خائف و نگران است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ملك : 12

19

نماز اوّل وقت

در اسلام براي انجام همه عبادات مثل نماز ، روزه ، خمس ، زكات ، حج و جهاد زمان خاصي معين شده ، انجام به موقع عبادات ، به ويژه نماز نشانه احترام به امر الهي و زيبنده هر مسلمان پيرو اهل بيت ( عليهم السلام ) است ، از اين رو امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « شيعيان ما را به انجام نماز در اول وقت آزمايش كنيد » .

يك هشدار

ترك نماز در اول وقت ، اگر از روي بي اعتنايي باشد ، خطرناك و باعث سقوط انسان است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « . . . بر يهود امت من سلام نكنيد ، از حضرتش سؤال شد : منظور شما چه كسي است ؟ فرمود : كساني كه صداي اذان را مي شنوند و به نماز اعتنا نمي كنند . »

اهميت قرائت در نماز

نماز در ميان عبادات ، از اهميت و ارزش خاصي برخوردار بوده و شرط قبولي ساير اعمال ، قبول شدن نماز است ، از سوي ديگر نمازي كه بدون قرائت صحيح بجا آورده شود ، باطل است و چون بطلان نماز در حج ،

20

اعمال و مناسك حج را با مشكل روبرو مي كند ، از اين رو حاجي قبل از سفر حج بايد نمازش را تصحيح كند و در ميان اجزا و شرايط نماز ، « قرائت » اهميت ويژه اي دارد .

تحمّل سختي هاي سفر

حج در ميان عبادات به جهت محدوديت زماني و مكاني ، شرايط جوّي ، شكل اعمال و مناسك ، ازدحام جمعيت و لزوم جابجايي هاي مكرّر ، با سختي ها و دشواري هايي همراه است . چنانكه جمعي بودن سفر با همه محاسني كه دارد ، مشكلات و محدوديت هايي را بر مسافر تحميل مي كند . بر اين اساس تحمل مشكلات و دشواري هاي سفر و صبر و استقامت تا پايان اعمال موجب رضايت الهي و اجر و پاداش اخروي خواهد بود ؛ چرا كه اجر و پاداش الهي به ميزان سختي و آساني اعمال متفاوت است . « أفضل الاعمال أحمزها » .

از اين رو توقع آسايش و راحتي در سفر حج ، دور از واقع بوده و با فلسفه حجّ ناسازگار است فلسفه حج آزمايش بندگان خدا در مراحل سخت و دشوار است تا ميزان بندگي و تسليم آنان آشكار شود .

21

رسيدگي به نيازمندان

رسيدگي به نيازمندان در تعاليم اسلامي داراي ارزش و اهميت فراواني است . به طوري كه امام صادق ( عليه السلام ) آن را با حج مقايسه كرده و مي فرمايد :

برآوردن حاجت مؤمن از ده حج برتر و بالاتر است . روشن است كه مراد حضرت ، حجّ استحبابي است و چه بهتر كه زائر بيت الله الحرام با توجه به اين توصيه اخلاقي و اجتماعي در رفع مشكلات ديگران بكوشد و دعاي خير نيازمندان را بدرقه راه خويش قرار دهد .

اگر حج ، حجّ مستحبي است بايد به اين نكته توجّه كرد كه شايد وظيفه در بعضي از شرايط خاص اجتماعي ، برطرف كردن نياز فقرا و مستمندان باشد و بر انجام حج مستحبي مقدّم باشد . بنابراين بايد به تكليف عمل شود .

نظم و هماهنگي

اسلام دو گونه عبادت دارد : فردي ؛ مانند نماز شب و اجتماعي ؛ مانند نماز جمعه و عيد فطر . در عبادات فردي انسان در چگونگي انجام آن تا حدودي مختار است ، اما در عبادات جمعي هماهنگي با ديگران ضرورت دارد . از اين رو تك روي در عبادات جمعي ، گذشته از اينكه

22

باعث انگشت نما شدن انسان مي شود ، نظم و هماهنگي را نيز بر هم مي زند . در حالي كه نظم و هماهنگي در نمازهاي جماعتِ اهل سنت جايگاه خاصّي دارد لذا بر پيروان اهل بيت ( عليهم السلام ) لازم است در اين زمينه پيشتاز باشند و با شركت گسترده در نمازهاي جماعت وحدت اسلامي را به نمايش بگزارند . حج نيز از عبادات جمعي است و هماهنگي با ديگران در اين سفرِ عباديِ جمعي ، ضروري است .

استفاده از تجارب ديگران

مشورت با زائراني كه قبلا به مكه و مدينه مشرف شده و حج بجا آورده اند و استفاده از تجارب سودمند آنان ، براي كسي كه اولين بار عازم سفر حج است ، مفيد و مغتنم است .

ترك عادت ها

ترك عادت سخت است ، ولي محال و غيرممكن نيست . ترك عادات ناپسند در هر شرايطي پسنديده است ، ولي در سفر حج كه تمرين مبارزه با نفس و بندگي خداست ، از اهميت خاصي برخوردار است . از اين رو

23

بايد قبل از سفر حج زائر در عادات ناخوشايندي همچون سيگار كشيدن ، شوخي هاي زننده ، بي نظمي و . . . بازنگري كرده و عزم خود را براي ترك آنها جزم كند تا هم باعث رنجش هم سفران نشود و هم از بند عادات ناپسند رها گردد ، خودخواهي را از خود دور كند و به حقوق ديگران احترام بگذارد . آنچه را براي خود نمي پسندد براي همسفرانش نيز روا ندارد . به جاي آنكه خود را محور قرار دهد ، با حسن رفتار و سلوك خويش خاطره خوشي از خود در همسفرانش بجا بگذارد .

در انديشه سفر آخرت

از آنجا كه سفر حج از جهات مختلف شبيه سفر آخرت است و در واقع تمرين سفر به ديار باقي است ، شايسته است كه حاجي در همه مراحل سفر از آغاز تا انجام ، تهيه لباس احرام و ارز و ترك دوستان و آشنايان تا حضور در حجاز و مكان هاي بازرسي مأموران و تا وقوف در مشعر و عرفات و . . . به ياد مراحل سفر آخرت همچون رها كردن همه كس و همه چيز ، سؤال و جواب با مأموران الهي و روز محشر و تنهايي و بي كسي در روز حساب باشد . مي توان در سفر حج توشه سفر آخرت را

24

فراهم كرد و بازگشت از سفر حج با الهام از آيه شريفه « خدايا ! مرا برگردان تا عمل صالح انجام دهم » به منزله مهلتي ديگر براي انجام عمل صالح است .

حاجي ، نماينده معنوي ديگران

گر چه فرد مستطيع براي انجام تكليف الهي راهي اين سفر مي شود ، ولي در حقيقت او نماينده معنوي دوستان ، آشنايان و همشهريان خويش است و نشانه اش آن است كه از او التماس دعا دارند ، او نيز به ياد همه كساني كه به دعاهاي او در سرزمين وحي چشم دوخته اند ، به ياد گرفتاري هاي مسلمانان جهان ، مسؤولان و خدمتگذاران نظام اسلامي ، و به ياد شهيدان و حق داران و امام راحل عظيم الشأن دعا مي كند . به ياد دوستان و آشنايان بودن بهترين هديه براي ايشان است .

پذيرفتن عريضه و نذورات ديگران ، گذشته از اينكه با مقررات دولت فعلي حجاز ناسازگار است و آن را نوعي شرك و حرام مي دانند ، چه بسا موجب زحمت حجاج و خدشه دار شدن چهره جهاني تشيع باشد . از اين رو ، به همان دعا و زيارت و طواف مستحبي به نيت آنان بايد اكتفا كرد . در روايات نقل شده كه گاه به خاطر حضور

25

يك حاجي از يك خانه ، فاميل ، روستا يا شهر ، خداوند تبارك و تعالي همه اعضاي آن خانواده ، فاميل ، روستا يا شهر را مورد آمرزش قرار مي دهد .

فلسفه حج

يكي از اهداف بعثت پيامبران ، آراسته شدن انسان ها به ارزش هاي اخلاقي است . دستورات ديني نيز براي تأمين همين هدف صادر شده ، حج نيز از جمله عباداتي است كه اين هدف را تأمين نموده تأثير فراواني در تهذيب و تزكيه اخلاقي انسان دارد . از سوي ديگر آراستگي به ارزش هاي اخلاقي در بعد فردي نيز بسيار حائز اهميت است . توجه به اين حكمت و فلسفه ، قدم اوّل در رسيدن به اين مقصود است .

سفري با طهارت

نظافت در مكتب ما جزو ايمان است ، وضو و غسل براي رضاي پروردگار ـ چه واجب و چه مستحب ـ موجب قرب و نزديكي به خداوند است و عبادت به حساب مي آيد . لذا سعي كنيد در طول سفر با وضو باشيد و با طهارت به ميهماني خداوند وارد شويد .

26

چه بهتر كه زائر بيت الله الحرام سفرش را با قلبي نوراني و با بدن و لباسي پاك و پول حلال و پاكيزه آغاز كند و راهي ديار پاكان شود .

صدقه نيز باعث طهارت روح و تزكيه نفس است و بلا و گرفتاري را بر طرف مي كند و قدمي در راه رفع نياز فقرا و نيازمندان است .

وعده سوغاتي

از آنجا كه وفاي به عهد لازم بوده و بي اعتنايي به آن گناه است و با توجه به محدوديت هاي ارزي و مشكلات گمركي ، نبايد وعده خريد هر چيزي را به فرزندان داد ، به علاوه در صورت عدم توانايي در انجام وعده ها ، روح لطيف فرزندان آزرده خواهد شد . اگر به طور سربسته وعده سوغاتي داده شود ، بهتر است .

خواهران و حجاب برتر

پوشش براي زن از ضروريات دين است . البته پوشش اختصاص به زنان ندارد ، اما زنان حجاب و پوشش خاصي دارند . فرهنگ ما ايرانيان چادر را به عنوان حجاب برتر برگزيده و لباس ملّي آنان به شمار

27

مي رود . از اين رو استفاده از چادر در سرزمين وحي از سوي زنان ايراني نمايانگر فرهنگ ديني آنها و نشانه وقار وعظمت زن ايراني است .

تأمين نيازهاي خانواده

خاطرات تلخ و شيرين در زندگيِ همه مردم وجود دارد ، شايسته است كه در آستانه سفر ، نيازهاي خانواده و هزينه هاي مورد نياز آنان تأمين شود تا خاطره خوبي از سفر حجّ در ذهن آنها باقي بماند .

ياد خدا

حاجي دل رسته از همه كس و همه چيز و دل بسته به حق ، مانند ابراهيم خليل با زمزمه {  وجّهت وجهي للذي فطر السموات و الارض حنيفاً مُسلماً و ما انا من المشركين } ^{( 1 )} سفر را آغاز و با كلماتي چون « بسم الله » و « بالله » و « في سبيل الله » و « علي ملّة رسول الله » گام هاي اوليه را بر مي دارد و جسم و جانش بر بال ملائكه به سوي مكه و مدينه پرواز مي كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ انعام : 79