بخش 1

1

3

كمكهاي اوليه

( ويژه حج )

آموزش و تحقيقات بعثه

9

فصل اول : علائم حياتي

علائم حياتي

به هنگام برخورد با حادثه و مصدوم ، همواره لازم است ، ابتدا ارزيابي كلي از مصدوم صورت گيرد ، در اين مرحله از ارزيابي نيازي به تشخيص صدمه و بيماري نبوده و صرفاً در صدد بررسي وضع كلي سلامت مصدوم هستيم . چرا كه اين علائم در تعداد بسياري از بيماريها و صدمات ، مي تواند تغيير كند و به صرف تغيير يك يا دو مورد از آنها نمي توان تشخيص بيماري خاص را مطرح ساخت .

اين علائم عبارتند از هوشياري و درجات آن ، تنفس ، نبض ، ضربان قلب ، درجه حرارت ، فشار خون ، رنگ پوست و اندازه مردمك چشمها كه توضيح مختصر هر كدام آمده است :

1 ـ درجه هوشياري

اولين اقدام در مصدومي كه روي زمين افتاده ارزيابي درجه هوشياري وي مي باشد . امدادگر بوسيله تكان دادن مصدوم و صدا كردن وي ( به اسم يا به هر صورت ممكن ) درجه هوشياري او را بررسي مي كند . فرد در حال طبيعي

10

كاملا هوشيار بوده و نسبت به محيط خود آگاهي دارد ، از زمان ومكان خود اطلاع داشته و به تحريكات ( دردناك ، صوتي و غيره ) پاسخ مي دهد . هوشياري درجات گوناگون داشته و از هوشياري كامل ، حواس پرتي مختصر ( مثلا در افراد مست ) ، خواب آلودگي تا اغما ( بي هوشي ) كه كاملا بيهوش هستند و حتي به تحريكات دردناك نيز جواب نمي دهند ، متغير است .

2 ـ تنفس

تنفس ؛ عبارت است از وارد كردن هوا به داخل ششها ( دم ) و خارج كردن آن ا ز ششها ( بازدم ) . پس تنفس از دو مرحله « دم » و « بازدم » تشكيل شده است .

در بررسي تنفس بايد سه مسأله را مشخص ساخت ؛ « عمق » ، « تعداد » و « نظم تنفس » .

تعداد تنفس عبارت است از تعداد دم يا بازدم كه در دقيقه انجام مي شود . اين تعداد در بزرگسالان 20 ـ 12 بار در دقيقه مي باشد ؛ يعني فرد در يك دقيقه 20-12 بار دم و بازدم انجام مي دهد . در اطفال اين رقم به 24-20 بار در دقيقه مي رسد .

3 ـ نبض

نبض ، ضربه اي است كه پس از قرار دادن انگشت روي يك سرخرگ سطحي بدن ، احساس مي شود . نبض ، چيزي جز انبساط سريع ديواره سرخرگ نيست . آغاز اين انبساط ابتداي سرخرگ آئورت است ، وقتي كه بطن منقبض مي شود و خون را با فشار در سرخرگ آئورت مي ريزد و آن را منبسط

11

مي سازد . انبساط و برگشت سريع ديواره آئورت به صورت موجي با سرعت زياد ( در حدود 9 متر بر ثانيه ) در تمام طول سرخرگها ، سير مي كند و نبض را بوجود مي آورد . ( شكل )

عبور خون از داخل سرخرگها باعث ضربه به ديواره سرخرگ مي شود ، كه به اين ضربه نبض مي گويند . چون اين نبض يا ضربه همزمان و هم تعداد با ضربان يا انقباض قلب است ، بنابر اين با شمارش تعداد نبض مي توان به تعداد ضربان قلب پي برد .

توجه داشته باشيد كه عدم لمس نبض به معناي مرگ نيست ولي وجودآن دليل بي چون و چراي زندگي است .

لمس نبض

نبض در تمامي سرخرگهاي بدن وجود دارد اما ما فقط آنهايي را قادر به لمس هستيم كه تا حدودي سطحي باشند و ثانياً در زير آن بافت سفتي مثل استخوان يا عضله وجود داشته باشد تا سرخرگ را روي آن فشار دهيم . نُه نقطه براي گرفتن نبض وجود دارد كه سه تا از مهمترين آنها عبارتند از :

شكل ( 1 ) ـ حركت موج نبض ـ نبض سنج و منحني آن

12

شكل ( 2 ) ـ مهمترين نقاط گرفتن نبض در بدن انسان

1 ـ سرخرگ زند زبرين ( راديال ) ، رايج ترين محل گرفتن نبض بوده ، در سطح داخلي مچ سمت بالاتر از انگشت شست لمس مي شود .

2 ـ سرخرگ گردني ( كاروتيد ) ، در دو طرف سيب آدم و كمي در عمق

3 ـ سرخرگ لامي ( فمودرال ) ، در كشاله ران

4 ـ نبض در قسمت آرنج براكيال

5 ـ نبض در قسمت گيج گاهي تمپورال

طرز گرفتن نبض سرخرگ زند زبرين :

1 ـ سه انگشت مياني خود را روي سرخرگ در محل نبض قرار دهيد ، بطوريكه انگشت اشاره شما به طرف قلب قرار گيرد ( به طرف سمت بالاي دست مصدوم ) و انگشت شست شما در سطح زبرين مچ مصدوم قرار گيرد . توجه داشته باشيد كه با انگشت شست هيچ وقت نبض نگيريد ، چرا كه نبض

13

انگشت شست خودتان شما را به اشتباه مي اندازد .

2 ـ بعد از قرار دادن سه انگشت مياني بر روي سرخرگ زند زبرين و انگشت شست در زير مچ ، با انگشتان خود كمي به سرخرگ فشار آوريد تا نبض را لمس كنيد . حال در همين وضعيت يك دقيقه تمام ، تعداد نبض ها را بشماريد .

3 ـ اگر نبض مورد بررسي ضعيف باشد يا اصلا لمس نشود بهتر است كه نبض سرخرگ گردني را امتحان كنيد . ( شكل )

شكل ( 3 ) ـ الف ـ نبض زند زبرين ؛ ب ـ نحوه گرفتن نبض گردني

مشخصات نبض عبارتند از : تعداد نبض در يك دقيقه و حجم نبض . تعداد نبض با توجه به سن و جنس و جثه افراد متغير است . در افراد بالغ و سالم 80 ـ 60 بار در دقيقه و در اطفال 100 ـ 80 بار در دقيقه معمولا طبيعي در نظر گرفته مي شود .

14

4 ـ ضربان قلب

قلب با هر انقباض و انبساط خود ضربه را به ديواره جلويي قفسه سينه وارد مي كند كه با قرار دادن كف دست بر روي اين ناحيه مي توان اين ضربات را لمس و آنها را شمرد كه باضربان قلب مساوي خواهد بود . همچنين با قرار دادن گوشي پزشكي يا قرار دادن گوش در روي قفسه سينه مي توان صداي قلب را شنيد و از ضربان آن مطمئن شد . « عدم احساس ضربان قلب دليل مرگ نيست » .

تعداد ضربان قلب نوزادان 140 تا 150 بار در دقيقه ، افراد بالغ 75 بار در دقيقه ، پيرها 80 تا 85 بار در دقيقه مي باشد .

5 ـ درجه حرارت بدن

درجه حرارت بدن همواره در حد معيني بين 5/37 ـ 8/36 درجه سانتي گراد تنظيم مي شود . حفظ اين درجه حرارت براي انجام اعمال طبيعي بدن الزامي است . در جريان بعضي بيماريها اين تنظيم بهم خورده و حرارت بدن بالاتر ( تب ) و يا پايين تر مي رود . كاهش درجه حرارت بدن در مواردي مثل سوء تغذيه ، سرماخوردگي و شوك ديده شده و افزايش آن ( تب ) در موارد مثل بيماريهاي عفوني و گرمازدگي ديده مي شود .

نكته : توجه داشته باشيد كه افزايش درجه حرارت بدن معمولا با افزايش تعداد نبض و تنفس همراه است . اين بدان معنا است كه با پايين آمدن تب بايد تعداد نبض و تنفس نيز كاهش يابند ، در غير اين صورت پايين آوردن درجه حرارت بدن به تنهايي ممكن است تغيير مطلوبي نباشد .

15

6 ـ فشار خون

خوني كه از داخل سرخرگها عبور مي كند به ديواره آن فشاري وارد مي كند كه اين فشار را « فشار خون » گويند . در حقيقت فشار خون نشانگر فشار و قدرتي است كه خون توسط آن به جلو رانده مي شود .

فشار خون داراي يك ميزان ماكزيمم ( حداكثر ) و يك ميزان مي نيمم ( حداقل ) مي باشد . در هنگام تعيين و گزارش فشار خون هر دو ميزان بايد ذكر شوند . اين ميزانها بر حسب ميلي متر جيوه ( م . م . ج ) سانتي متر جيوه ( س . م . ج ) بوده و مي توان از هر كدام از واحدهاي فوق استفاده كرد . فقط بايد توجه داشت كه هر دو ميزان با يك واحد گزارش شوند . گزارش فشار خون به صورت عدد كسري است كه صورت آن فشار خون « ماكزيمم » و مخرج آن فشار خون « مي نيمم » مي باشد ، بدين صورتمي نيممماكزيمم و آن را به صورت « ماكزيمم روي مي نيمم » مي خوانند . بطور مثال :

كسيكه فشار خون ماكزيمم وي 120 ( م . م . ج ) و فشار خون مي نيمم وي 80 ( م . م . ج ) است بدين صورت نوشته شده80120م . م . ج يا 812 س . م . ج و بدين صورت خوانده مي شود « 120 روي 80 » يا « 12 روي 8 » . ( شكل )

شكل ( 4 ) ـ اندازه گيري فشارخون

16

روش تعيين فشار خون در كتاب آموزش امدادگران آمده است .

7 ـ رنگ پوست

رنگ پوست به مقدار خوني كه از آن مي گذرد و همچنين رنگدانه هايي كه در ضخامت پوست قرار دارند بستگي دارد . تغيير رنگ مهم پوست شامل رنگ پريدگي و آبي و كبود يا سيانوزه مي باشد . پوست سفيد يا رنگ پريده در جريان شوك ، غش ، حمله قلبي و ترس و پوست كبود در موارد خفگي يا بعضي از مسموميتها و كمبود اكسيژن ديده مي شود .

توجه داشته باشيد كه خون مردگي جزء سيانوز محسوب نمي شود .

8 ـ مردمك چشم

مردمكها در افراد سالم ، در حال طبيعي داراي حدود مرتب و اندازه كاملا مساوي هستند . مردمكها با نور زياد تنگ و با نور كم گشاد مي شوند ( انعكاس مردمك ) تا ميزان نوري كه وارد چشم مي شود را تنظيم كنند . تغيير در اندازه مردمك يك يا دو چشم در هنگام فوريتها بسيار مهم است .

مردمك منقبض يا نقطه اي نشانگر اغماء يا مسموميت يا مواد مخدر مي باشد .

بعد از مرگ مردمك كاملا گشاد شده و در برابر نور منقبض نمي شود .

17

فصل دوم : گرمازدگي در ايام حج

گرما زدگي در ايام حج

چون سرزمين عربستان داراي آب و هوايي خشك و سوزان مي باشد و هر ساله به علت بي احتياطي ، تعداد زيادي از حجاج دچار گرما زدگي مي شوند ؛ بخصوص در ايام تشريق كه در اثر دير رسيدن به آنها به علت كهولت سن و يا بعضي از امراض دروني حتي تا سر حد مرگ پيش مي روند . پس بر ما است به عنوان مسؤول يا روحاني گروه ، قبل از عزيمت به سفر حج ، در كلاسهاي آموزش زائرين ، موارد پيشگيري از گرمازدگي را آموزش داده ، انشاء الله بتوانيم با آشنا كردن حجاج به نكات ذيل از موارد فوق بكاهيم :

1 ـ توصيه شود چند هفته قبل از وارد شدن در محيط گرم عربستان ، در زير آفتاب در شهر يا روستاي خود راه پيمايي كنند و بدين ترتيب بدن به گرما عادت كرده و از گرمازدگي جلوگيري خواهد شد .

2 ـ در اين سفر سعي كنيد از حجاج محترم بخواهيد لباس نخي و نازك و رنگ سفيد يا روشن همراه داشته باشند و سعي شود از پوشيدن لباسهاي نايلوني و موادي مشابه پرهيز نمايند .

18

3 ـ به زائرين توصيه نماييد براي زيارت و طواف و خريد بازار ، حتي الامكان در روز از رفتن زير اشعه خورشيد پرهيز نمايند و بهتر است در شب و يا صبح زود در هواي خنك انجام شود .

4 ـ افراد چاق بايد وزن اضافي خود را كاهش دهند .

5 ـ نوشيدن آب و مايعات به مقدار فراوان ( مصرف آب نوشيدني خالص بهتر از نوشابه هاي ساختگي است ) .

6 ـ آب خنك در بعضي از اشخاص ايجاد ناراحتي معده و ايجاد تهوع و استفراغ مي كند بنابر اين نوشيدن آبي كه زياد سرد باشد توصيه نمي شود .

7 ـ هنگام فعاليت در محيط گرم ، نوشيدن مكرر آب از گرمازدگي جلوگيري مي كند .

8 ـ از استحمام با آب گرم پرهيز كنند .

9 ـ بوسيله بادبزن دستي دائماً جريان هوا روي پوست ايجاد كنند تا به تبخير شدن عرق كمك كند .

10 ـ در ايام تشريق آفتاب و گرماي بيش از حد ، آن هم در بيرون چادرها و در بين راهي كه تا جمرات و قربانگاه فاصله است عده اي را دچار گرمازدگي و بيماري مي نمايد و كوچكترين مسامحه و غفلت عواقب سوئي را بدنبال دارد ، پس به زائران سفارش شود كه حتي المقدور از چادرها خارج نشوند و هنگامي كه قصد رمي جمرات و رفتن به مسلخ را دارند ، با كاروان و بطور گروهي حركت نمايند ؛ زيرا گم شدن در منا و پيدا نكردن راه چادرها در محلي كه همه جاي آن پوشيده از چادر مي باشد ، كار آساني نيست و گرما و تابش شديد آفتاب نيز مزيد بر علت بوده و ممكن است خطراتي تا سرحد مرگ را بهمراه داشته باشد .

19

انواع گرمازدگي

حرارت بدن توسط سوخت و ساز مواد غذايي ايجاد مي شود . براي اينكه حرارت بدن هميشه در حد تقريباً ثابتي قرار گيرد ، بدن حرارت اضافي را به چهار طريق : تنفس ، تعريق ، تشعشع و هدايت از دست مي دهد . دماي بدن تقريباً هميشه روي 2/37 درجه سانتي گراد است و مركز تنظيم حرارت در مغز بوسيله روشهاي فوق مانع از بالا يا پايين رفتن شديد حرارت بدن مي شود .

هرگاه فردي در برابر گرما قرار گيرد ، بدن بوسيله افزايش ميزان تعريق و تنفس و همچنين فرستادن خون بيشتر به پوست ، سعي در خنك كردن خود مي كند . آسيبهاي حاصل از گرما ، بر اساس شدتشان ، به سه گروه تقسيم مي شوند :

1 ـ گرما زدگي خفيف

2 ـ گرما زدگي متوسط

3 ـ گرما زدگي شديد

1 ـ گرما زدگي خفيف

اين حالت زماني پيش مي آيد كه فردي به مدت طولاني در معرض حرارتي نه چندان بالا قرار گيرد . علائم اغلب به صورت گرفتگي عضلاني ، خستگي مفرط و گاهي سرگيجه مي باشد .

كمكهاي اوّليه :

1 ـ مصدوم را به محل خنكي منتقل سازيد .

2 ـ به مصدوم محلول ORS ^{( 1 )} يا محلول آب نمك و شكر ( 1 قاشق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ORS : محلول قندي نمكي استاندارد كه در موارد اسهال به مريض داده مي شود . يك بسته آن را در يك ليتر آب حل كرده و سپس استفاده مي كنند .

20

چايخوري نمك با 8 قاشق چايخوري شكر در يك ليتر آب ) بدهيد .

3 ـ عضلات گرفته مريض را ماساژ دهيد .

4 ـ حوله مرطوب روي پيشاني و عضلات مصدوم قرار دهيد .

5 ـ اگر علائم بهبود نيافت يا وخيم تر شد مصدوم را به مركز درماني منتقل كنيد .

شكل ( 5 )

21

2 ـ گرمازدگي متوسط

اين حالت بدليل قرار گرفتن فرد در معرض گرماي زياد و فعاليت بدني شديد در اين محيط ، پيش مي آيد ؛ مثل ملاّحان ، كشاورزان ، آتش نشانها . علائم به صورت سرگيجه و عدم هوشياري است و بدنبال آن پوست رنگ پريده مي شود . ساير علائم به صورت تنفس سريع و سطحي ، نبض ضعيف ، ضعف و تعريق بدن مي باشد . اين نوع گرمازدگي را آفتاب زدگي نيز گويند .

كمكهاي اوليه :

1 ـ ابتدا مصدوم را به محل خنك و سردي منتقل كنيد

2 ـ مصدوم را وادار به دراز كشيدن كنيد و پاهايش را بالا آوريد

3 ـ بوسيله پارچه خيس و بادبزن و يا هر وسيله ديگر مصدوم را خنك كنيد

4 ـ به مصدوم ORS يا محلول آب نمك و شكر بدهيد ( اگر هوشيار است و استفراغ نمي كند )

5 ـ اگر لازم شد به مريض تنفس مصنوعي بدهيد

3 ـ گرمازدگي شديد

اين حالت بسيار خطرناك است و بيشتر در روزهاي گرم و مرطوب اتفاق مي افتد . به اين حالت آفتاب زدگي نيز مي گويند .

علائم : تنفس مصدوم ابتدا عميق است كه بتدريج سطحي مي شود . نبض وي نيز در ابتدا قوي است كه بعد از مدتي ضعيف مي گردد . پوست مصدوم گرم و خشك بوده ، قيافه اش تبدار و درجه حرارت بدن وي افزايش مي يابد . عدم هوشياري و احتمالا اغماء و تشنج و انقباضات عضلاني نيز جزء ساير علائم مي باشند .

22

كمكهاي اوليه :

1 ـ مصدوم را به محل خنك منتقل كنيد .

2 ـ تمام لباسهاي مصدوم را در آورده و او را در حوله يا پارچه خيس قرار دهيد . مي توان مصدوم را داخل وان ( لگن ) آب سرد قرار داد . ( مواظب باشيد مصدوم غرق نشود ) همچنين مي توان از قرار دادن كيسه هاي يخ در كشاله ران ، زير بغل ، زانو ، مچ دست و پا نيز استفاده كرد ، ( شكل )

3 ـ اگر مريض دچار شوك است شوك را درمان كنيد .

شــوك

تعريف : ناتواني دستگاه گردش خون در رساندن خون كافي به تمامي اعضاي بدن را شوك گويند . در اين حالت چون خون كافي به اعضاي بدن نمي رسد ، بدن شروع به مقابله با وضع موجود ( كاهش خون رساني ) مي كند . دفاع بدن در اين حالت بصورتي است كه بايد حداكثر خون به اعضاي حياتي مثل مغز و قلب رسيده و در مقابل به اعضاي كم اهميت تر مثل پوست روده و عضلات خون كمتري برسد زيرا كه سلامت قلب و مغز ضروري تر است و در حقيقت « شوك دفاع بدن در برابر اين كاهش خونرساني است . » شوك به سه دليل مي تواند بروز و يا پيشرفت كند :

1 ـ كاهش قدرت قلب 2 ـ گشاد شدن رگها 3 ـ كاهش حجم خون

انواع شوك

انواع شوك را بر اساس علت آن تقسيم بندي مي كنند كه عبارتند از :

1 ـ شوك قلبي مثل موارد سكته قلبي

23

2 ـ شوك ناشي از كاهش حجم خون مثل موارد خونريزي شديد يا سوختگي شديد

3 ـ شوك عصبي مثل قطع نخاع

4 ـ شوك رواني مثل شنيدن خبر بد

5 ـ شوك حساسيتي ، مثل تزريق دارويي كه فرد به آن حساسيت دارد

6 ـ شوك عفوني و . . .

شكل ( 6 ) ـ مراحل پيشرفت شوك

24

علائم :

شوك و علام آن بتدريج پيشرفت مي كنند . علائم آن را به سه مرحله تقسيم مي كنيم كه عبارتند از :

مرحله اول : افزايش تعداد نبض و تنفس ، اضطراب و ترس

مرحله دوم : رنگ پريدگي ، نبض سريع و ضعيف ، تنفس مشكل ، ضعف و تشنگي و گاهي تهوع

مرحله سوم : كاهش سطح هوشياري ، كاهش فشار خون ، نبض و تنفس ضعيف

مصدوم اغلب قدرت سرپا ايستادن نداشته و روي زمين مي افتد . مردمكهايش گشاد شده و چشمهايش حالت خماري دارد . ( شكل-6 )

كمكهاي اوليه :

بهترين درمان شوك پيشگيري از آن است . بنابر اين اگر براي كسي حادثه اي اتفاق افتاده ( مثلا تصادف كرده ) كه احتمال مي دهيد دچار شوك شود ولي هنوز علائم شوك را نشان نمي دهد ، با اين حال اقدامات درماني شوك را در مورد وي اجرا كنيد تا دچار شوك نشود .

اين اقدامات عبارتند از :

1 ـ كنترل راههاي هوايي مصدوم و جلوگيري از آسپيره كردن مواد استفراغي

2 ـ دادن اكسيژن

3 ـ كنترل خونريزي

4 ـ آتل بندي محل شكستگي

5 ـ مريض را به پشت دراز كرده و پاهايش را حدود 30-20 سانتي متر بلند كنيد . نكته مهم اين كه اگر با اينكار تنفس مصدوم مشكل شد فوراً پاها را

25

پايين بياوريد و يا اگر احتمال شكستگي پا يا ستون فقرات مي رود پاها را بلند نكنيد . ( شكل-7 )

شكل ( 7 ) ـ وضعيت شوك

6 ـ جلوگيري از دفع حرارت بدن مصدوم بوسيله پيچيدن وي درون پتو يا لحاف يا هر چيز مشابه آن ، توجه داشته باشيد كه با حرارت خارجي ( بخاري ) مصدوم را گرم نكنيد .

7 ـ در صورتي كه مصدوم بيهوش نبوده يا استفراغ ندارد به او مايعات بدهيد .

8 ـ كنترل علائم حياتي را هر 5 دقيقه يكبار بعمل آوريد .