بخش 3

51

جلسه دهم : اوضاع اجتماعي عربستان - 1

جايگاه زنان و نقش آنان در اجتماع :

زنان در عربستان از جايگاه بايسته خود برخوردار نيستند و در امور اجتماعي كمتر دخالت دارند . هويت اجتماعي آنان تا چند سال پيش زير سئوال بود و تا وقتي كه در خانه پدري بودند نام آنان در كارت هويت پدر بود و زماني كه شوهر اختيار مي كردند نام آنان به كارت همسر منتقل مي شد . پوشش زنان اجباري است و آنان بايد پس از طي كردن دوران تحصيلات ابتدايي به پوشش ويژه سعودي ها كه تمامي بدن آنان را با پوشش مشكي مي پوشاند روي آورند و اگر چنانچه از اين قوانين سرپيچي كنند عقوباتي را بايد تحمل نمايند . رانندگي و نيز حضور در بسياري از مشاغل اجتماعي براي آنان ممنوعيت قانوني دارد . در سال هاي اخير حضور بانوان در برخي از مشاغل كه ويژه زنان است مانند پزشكي و آموزش و . . . آزاد شده است .

زنان ، بدون محرم نمي توانند مسافرت كنند و در مجامعي كه

52

ويژه مردان است مانند پارك هاي عمومي نبايد حضور يابند . دانش آموزان و دانشجويان دختر در مراكز آموزشي از پسران جدا هستند و بسياري از رشته هاي تحصيلي دانشگاهها هم ويژه پسران است و دختران از تحصيل در آن محروم هستند . اگر چه در عربستان انتخابات برگزار نمي شود ليكن در دو سال اخير كه نيمي از اعضاي شوراي شهرها با رأي مردم انتخاب شده اند زنان از رأي دادن منع شده اند . انتخاب همسر و يا طلاق در عربستان حق مردان است و زنان در اين زمينه نمي توانند اقدامي صورت دهند . خوشبختانه در سالهاي اخير و بويژه پس از حضور ملك عبدالله در عرصه تصميم گيري عربستان ، جايگاه زنان نيز ارتقاء پيدا كرده به گونه اي كه در حال حاضر برخي زنان در جلسات مجلس شوراي مشورتي عربستان و برخي ديگر از نهادهاي رسمي حضور مي يابند و بعيد نيست كه در آينده نه چندان دور ، اختياري در حد مردان پيدا كنند .

احزاب و جمعيت ها :

با توجه به اينكه بر عربستان حكومت مطلقه پادشاهي حاكميت دارد و همه امور كشور به دست شاهان رقم مي خورد طبيعي است كه احزاب و جمعيت هاي سياسي و حتي اجتماعي جايگاهي نداشته باشند . پادشاهان اين كشور با اين استدلال كه قرآن و سنت در جامعه رايج است اجازه تشكيل احزاب را نمي دهند . از سوي ديگر احزاب معمولا براي تربيت نيروهاي سياسي و دخالت دادن آنان در

53

سرنوشت كشور از طريق انتخابات اعلام موجوديت مي كنند ليكن
در عربستان هيچگونه انتخاباتي برگزار نمي شود و طبق قانون اساسي انتصاب مسئولان كشوري و لشكري در اكثر رده ها توسط پادشاه صورت مي گيرد . با اين وجود از سال هاي دور برخي از احزاب اسلامي ، ناسيوناليست و يا چپگرا در مقاطع مختلف در عربستان و يا خارج كشور ايجاد شده اند ليكن به دليل بسته بودن محيط عربستان و نيز بهبود روابط اين كشور با جهان خارج ، اين احزاب يا منحل شده و يا از ميزان فعاليت خود كاسته اند . اتحاديه خلق شبه جزيره عربستان ، جبهه ملي براي آزادي عربستان ، اتحاديه دموكراتيك خلق و حزب بعث از مهمترين احزاب و جمعيت هاي چپ گرا و ناسيوناليست ، سازمان انقلاب اسلامي شبه جزيره عربستان ، حزب ا . . . حجاز مهمترين گروههاي شيعه و جنبش اخوان بزرگترين گروه سني بوده اند كه از دهه 70 در عربستان ظاهر شده اند . بعد از جنگ عراق و كويت يك گروه « كميته دفاع از حقوق قانوني » نيز در عربستان تأسيس شد كه با عكس العمل شديد دولت عربستان مواجه شد . دو سال بعد اين گروه دچار انشعاب شد و سعدالفقيه كه سخنگوي كميته را داشت « جنبش اصلاح اسلامي » را در خارج ايجاد كرد كه هم اكنون بارزترين معارض دولت سعودي به شمار مي رود و در لندن فعاليت دارد .

ازدواج و طلاق :

در عربستان سعودي قانون انتخاب چند همسر و تعدد زوجات

54

وجود دارد و اكثر متمّولين اين كشور بيش از يك همسر اختيار مي كنند . با اين وجود مشكلات ازدواج جوانان يكي از معضلاتي است كه دولت رياض با آن دست به گريبان است . مشكلات تأمين امكانات زندگي براي جوانان باعث بالا رفتن معدل سن ازدواج شده به گونه اي كه طبق آمار رسمي منتشر شده در رسانه هاي عمومي در حال حاضر حدود 2 ميليون دختر كه از سن ازدواج آنان گذشته است و « عانسه » ناميده مي شوند ، در عربستان وجود دارند . اين پديده باعث رواج ازدواج هاي موقت در اين كشور شده به گونه اي كه انواع اين ازدواج ها را رسانه ها تا 9 عنوان هم ذكر كرده اند كه متأسفانه « زواج فرند » نيز يكي از اين انواع است كه تابع قاعده و قانوني نيست و سلامت جامعه سعودي را تهديد مي كند . طبق ارزيابي هاي بعمل آمده 80 درصد كساني كه به ازدواج موقت روي آورده اند از افرادي بوده اند كه همسر داشته اند . ازدواج هاي موقت مردان داراي همسر از سويي و روي آوري خانواده ها به شبكه هاي مختلف ماهواره اي باعث بروز شكاف در خانواده هاي سعودي شده وآمار طلاق بويژه درمجامع شهرنشين راافزايش داده است . در سالهاي اخير به دليل استفاده افراطي از ماهواره ها ، جوانان نيز از خانه ها گريزان شدهوبه روابط نامشروع درخيابانها ، رستوران هاو . . . پرداخته اند .

وضعيت سواد :

در دو دهه اخير سوادآموزي در عربستان و اقبال مردم به

55

مدارس و دانشگاهها رشد چشمگيري داشته است . ميزان بيسوادي طبق آمارهاي رسمي به 9 درصد و غيررسمي به 14 درصد رسيده است . در حال حاضر بيش از 6 ميليون از جمعيت جوان عربستان در مدارس و بالغ بر 600 هزار نفر نيز در دانشگاهها به تحصيل اشتغال دارند و حدود 100 هزار نفر از جوانان اين كشور در خارج تحصيل مي كنند . مدارس اين كشور به دخترانه و پسرانه و با دو مديريت جداگانه تقسيم مي شوند . دانش آموزان پس از مقطع پيش دبستاني در سه دوره ابتدايي - متوسطه و ثانويه تحصيل و ديپلم دريافت مي كنند و سپس بر اساس معدل و بدون گذراندن كنكور وارد دانشگاه مي شوند . عده زيادي از معلمان مدارس و بويژه اساتيد دانشگاههاي اين كشور از شهروندان ساير كشورها و بويژه مصر و سودان هستند .

دانشگاهها و مراكز آموزش عالي :

هشت دانشگاه دولتي در عربستان فعاليت دارد كه مهمترين آنها دانشگاه ملك سعود رياض و دانشگاه ملك عبدالعزيز جده هستند كه داراي دانشكده هاي متعددي مي باشند . برخي دانشگاهها و مراكز آموزش عالي عربستان مثل دانشگاه نفت و معدن ملك فهد در جده در رشته هاي تخصصي فعاليت دارند . در سال هاي اخير عربستان اجازه داده است كه مدارس و دانشگاههاي غيرانتفاعي هم در اين كشور شروع به فعاليت نمايند . پايان

56

جلسه يازدهم : اوضاع اجتماعي عربستان - 2

وضعيت كار بيكاري :

وضعيت كار براي شهروندان سعودي از سامانه خوبي برخوردار نيست و رشد بيكاري در عربستان حدود 11 درصد اعلام شده است . ميزان فارغ التحصيلان دانشگاهها در عربستان با بازار كار همخواني ندارد و بسياري از دانش آموخته هاي مراكز آموزش عالي يا بدون كار مي مانند و يا به مشاغل كاذب نظير رانندگي تاكسي و يا فروش اجناس مشغول مي شوند . بر اساس آمار رسمي حدود31 از جمعيت عربستان را اتباع خارجي تشكيل مي دهند و آنان اكثر مشاغل مديريتي ، توليدي و خدماتي را به خود اختصاص داده و سالانه دهها ميليارد دلار را از كشور عربستان خارج مي كنند . در سال هاي اخير دولت رياض براي جلوگيري از رشد بيكاري و ايجاد اشتغال ، دستور بومي سازي بسياري از مشاغل را صادر كرده كه عرصه فرهنگ و آموزش و بانك ها در مرحله نخست قرار گرفته اند . حضور كارگزاران خارجي در عربستان علاوه بر تأثير زياد در ابعاد

57

اقتصادي بر امور فرهنگي و اجتماعي اين كشور نيز اثرات عميقي گذاشته است . وجود اين كاركنان علاوه بر اينكه وابستگي شديد عربستان به فناوري هاي بيگانه را به دنبال داشته آداب و فرهنگ و رسوم مردم اين كشور را نيز تحت الشعاع خود قرار داده است . حضور زنان و مردان خارجي در خانواده هاي سعودي و اقدام آنان به پرورش فرزندان عرب باعث شده كه جوانان تازه به دوران رسيده بافرهنگ و حتي زبان مادري خود نوعي بيگانگي را داشته باشند .

فقر و شكاف هاي طبقاتي :

در عربستان به رغم درآمدهاي سرشار ، توزيع ثروت و برخورداري هاي ديگر به نحو متعادل صورت نگرفته است و در اين كشور بين اقشار مختلف فاصله هاي طبقاتي فراوان يافت مي شود . خانواده سلطنتي ، ارتشي ها و دانشگاهي ها در درجات اول درآمدي هستند و كارمندان بخش هاي ديگر در رده بعد هستند ليكن قشر زيادي كه در اين طبقه بندي ها قرار نمي گيرند از وضعيت اقتصادي مطلوبي برخوردار نيستند . بسياري از شهرهاي عربستان و از جمله رياض پايتخت اين كشور كپرنشين هايي را در اطراف خود جا داده اند كه ساكنان آنها با فقر دست و پنجه نرم مي كنند .

بسياري از روستاها از نعمت آب و برق و جاده محروم هستند و در برخي روستاها طبق اخبار منتشر شده در روزنامه هاي رسمي عربستان با آب افطار مي كنند و آه در بساط ندارند . كاخ ها در كنار

58

كوخ ها به وضوح نمايان است به گونه اي كه توجه هر بيننده اي را به خود جلب مي كند . در اغلب شهرها كودكان در فصل تعطيلي مدارس و يا اوقات فراغت از مدرسه در چهارراه ها گرد آمده و به تكدي گري مشغول هستند و يا اينكه به مشاغل كاذب نظير فروش كبريت ، بطري آب و دستمال كاغذي مي پردازند .

انتخابات :

همانگونه كه قبلا نيز به آن اشاره شد عربستان سعودي از يك حكومت پادشاهي موروثي و مطلقه برخوردار است و طبق قانون اساسي نوپاي عربستان فرزندان ذكور ملك عبدالعزيز بايد تا زماني كه زنده هستند يكي پس از ديگري زمام امور را بدست بگيرند . بر اساس اين قانون كه پادشاه نخستوزير هم هست انتخاب اعضاي كابينه و اعضاي مجلس شورا ، اميران مناطق و كليه مسئولان لشكري تا رده هاي چندم برعهده پادشاه است و مردم در اين امور هيچ نقشي ندارند . در دو سال گذشته هيأت دولت تصويب كرد كه نيمي از اعضاي شوراهاي شهر را مردم انتخاب كنند كه انتخاب اين عده نيز توسط مردان سعودي صورت گرفت و زنان در آن نقشي نداشتند .

مطبوعات و رسانه ها :

در جامعه سعودي تزريق اطلاعات به بدنه اجتماع به سختي و با

59

كنترل هاي شديد صورت مي گيرد . اكثر رسانه ها تحت پوشش دولت هستند و در بسياري از روزنامه ها يكي از امراء عضو هيأت تصميم گير مي باشند .

نويسندگان هم توسط دولت تغذيه مي شوند و به همين دليل از نشر مسايل انتقادي در روزنامه هاي عربستان بر عليه دولت خبري نيست . تا پنج سال پيش روزنامه نگاران و مطبوعاتي ها نيز مانند بقيه تشكلي نداشتند ليكن از سال 2001 بر اثر فشار غربي ها انجمن صنفي روزنامه نگاران و كارگران تأسيس شد . در عربستان چند روزنامه به نامهاي الرياض - الجزيره - عكاظ - الوطن - المدينه - اليوم - البلاد - الندوه - المسائيه والأقتصاديه منتشر مي شوند كه در ميان آنها روزنامه نوپاي الوطن كه در منطقه عسير و زير نظر اميرخالدالفصيل فعاليت مي كند نسبت به ديگران از آزادي بيشتري برخوردار است و گاهي مسايل انتقادي را به صورت كم رنگ منتشر مي كنند .

دو روزنامه فرا منطقه اي الشرق الاوسط و الحيات نيز با سرمايه عربستان در خارج كشور منتشر مي شود . عربستان داراي روزنامه هايي نيز به زبان انگليسي است كه رياض ديلي ، سعودي گازت و عرب نيوز مهمترين آنهاست . در عربستان سعودي يك خبرگزاري دولتي به نام « واس » كه مخفف « وكالة الانباء السعوديه » است ، فعاليت دارد و تنها منبع رسمي رسانه هاي اين كشور است . خبرگزاري وابسته به سازمان كنفرانس اسلامي نيز با نام اختصاري

60

« ايينا » در بندر جده فعاليت دارد .

حضور خبرگزاري ها و صاحبان رسانه هاي خارجي در عربستان بسيار محدود است به گونه اي كه در چند سال اخير تنها هفت خبرگزاري خارجي و از جمله خبرگزاري جمهوري اسلامي « ايرنا » در اين كشور اجازه فعاليت پيدا كرده اند . تلويزيون عربستان سعودي داراي دو شبكه است كه يكي از آن به زبان عربي است و بيشترين ساعات آن به پخش برنامه كودك و اخبار اختصاص دارد و شبكه دوم كه نيمي از ساعات آن به بخش ورزشي اختصاص دارد ، بيشتر به زبان انگليسي فيلم پخش مي كند . راديو و تلويزيون عربستان زير نظر وزارت فرهنگ و اطلاع رساني فعاليت مي نمايند . طبق نظرسنجي هاي بعمل آمده تلويزيون عربستان يكي از كم بيننده ترين تلويزيونهاي منطقه است و به همين دليل اكثر مردم اين كشور به استفاده از ماهواره ها و شبكه هاي تلويزيوني خارجي روي آورده اند . خود عربستان نيز به دليل محدوديت هاي داخلي ، در خارج كشور شبكه هايي را ايجاد نموده كه شبكه خبري العربيه - ام . بي . سي هاي 1 و 2 و شبكه رقص و موسيقي « روتانا » مهمترين آنها هستند .

اوضاع شيعيان :

طبق آمار رسمي منتشر شده در رسانه هاي سعودي 15 درصد جمعيت اين كشور را شيعيان تشكيل مي دهند كه بر اين اساس

61

چنانچه جمعيت خود عربستان و بدون احتساب خارجي ها 16 ميليون نفر مي باشد نزديك به دو ميليون و 300 هزار نفر جمعيت شيعيان مي باشد .

اگر چه مذهب شيعه در عربستان در سالهاي اخير به عنوان يك اقليت پذيرفته شده ليكن اگر جمعيت 4 فرقه اهل سنت به صورت دقيق مشخص شود معلوم نيست كه آنها در اقليت باشند . اكثر جمعيت شيعه عربستان در منطقه شرقيه و شهرهاي قطيف ، ظهران ، دمام و احساء ساكن هستند و حدود 50 هزار نفر نيز در مدينه منوره زندگي مي كنند و در شهرهاي ديگر نيز به صورت پراكنده حضور دارند . شيعيان در دو دهه پيش وضعيت اسفباري داشتند و اجازه ورود به مراكز دولتي و مجامع سعودي ها را نداشتند و از داشتن مدرسه خاص و برگزاري مراسم ويژه رنج مي بردند . با ورود يك عضو شيعي به مجلس شوراي مشورتي كشور در سال 1993 اولين گام براي به رسميت شناختن شيعه در عربستان برداشته شد ليكن با مخالفت شديد سلفي ها ورود اين عده به مراكز دولتي و رسمي با كُندي بسيار پيش مي رود . در 5 سال گذشته كه با ابتكار ملك عبدالله گروه گفتگوي ملي « حوار الوطني » تشكيل شد چهار روحاني شيعه وارد اين گروه شدند . در حال حاضر و با به قدرت رسيدن ملك عبدالله ، شيعه از جايگاه و منزلت بيشتري برخوردار شده و اميرمحمدبن فهد امير منطقه شرقيه نيز در بهبود وضعيت آنان تلاش شايسته اي كرده است ، و اكنون آنان از آزادي بيشتري برخوردار

62

هستند . برخي تأليفات علماي آنان اجازه چاپ يافته و در كتابفروشي هاي عمومي عرضه مي شود . شيعيان عربستان كه در گذشته براي سفر به جمهوري اسلامي ايران و زيارت اعتاب مقدسه با مشكلاتي روبرو بودند اكنون از تسهيلات برقراري هواپيماي مستقيم بين دمام و مشهدمقدس برخوردارند و به راحتي تردد مي كنند و در داخل كشور نيز محدوديت هاي استخدام فرزندان آنان در ادارات تا اندازه زيادي مرتفع شده است كه اميد است در آينده شاهد بهبود وضعيت آنان باشيم .

پايان

63

جلسه دوازدهم : معرفي نهادهاي عربستان

هيأت كبار علما و موقعيت آن :

در رأس بنيادها و مؤسسه هاي ديني عربستان سازمان علماي بزرگ اين كشور هستند كه در سال 1373 قمري در زمان ملك فيصل تأسيس شده و در داخل عربستان به عنوان « هيأت كبارالعلما » شناخته مي شود و مركب از 15 تن از علماي برجسته عربستان مي باشد . پيش از اين رياست اين هيأت با « شيخ عبدالعزيز بن باز » مفتي نابيناي سعودي بود كه با مرگ وي در سال 1420 هـ . ق « شيخ عبدالعزيز بن صالح آل الشيخ » به جاي وي توسط ملك فهد برگزيده شد . وظيفه اصلي اين هيأت صدور فتواست و تمامي پيروان مذاهب حنبلي ، شافعي ، مالكي و حنفي بايد بر اساس فتواي اين هيأت كه معمولا بر اساس مذهب احمدبن حنبل است عمل كنند . در گذشته اين هيأت از نفوذ گسترده اي در داخل جامعه عربستان برخوردار بود ليكن در سالهاي اخير به دليل رشد جريانات ديني و گسترش روحيه روشنفكري از عمق نفوذ آن كاسته شده است .

64

طايفه آل الشيخ :

قبلا ذكر شد كه در سال 1157 هجري قمري و در دوره تشكيل اولين دولت سعودي محمدبن سعود و شيخ محمدبن عبدالوهاب متحد شدند و هر دو به اين توافق رسيدند كه امور سياسي توسط دولت وامور مذهبي توسط شيخ محمد رهبري شود . شيخ محمد احياگر تفكر اين تيميه بود كه اعتقاد داشت كه خداوند جسم است . از آن زمان تاكنون فرزندان محمدبن عبدالوهاب كه به « آل الشيخ » معروف هستند و طايفه بزرگي را تشكيل مي دهند با شدت و ضعف به همين مسئوليت ادامه مي دهند . اكنون مفتي بزرگ عربستان از آل الشيخ ها و از نوادگان محمدبن عبدالوهاب است و چند وزير كابينه هم كه مسئوليت امور آموزشي و فرهنگي را برعهده دارند از اين طايفه هستند .

هيأت هاي امر به معروف و نهي از منكر :

اين هيأت از جمله نهادهاي تحت پوشش جريان سنتي ديني و هيأت كبار علماست . وظيفه اين هيأت همانند پليس منكرات و در سطح اجتماع با مأموران خود كه به « مطوع » شهرت دارند با كارهاي خلاف شئونات اسلامي مبارزه مي كنند و در اوقات نماز مردم را به رفتن به مساجد دعوت مي نمايند و از تردد افراد بدحجاب در معابر عمومي جلوگيري مي كنند . افراد اين هيأت و « مطّوع » ها مقبوليت اجتماعي ندارند و عامه مردم از عملكرد آنان ناخرسند هستند .

65

بسياري از آنان لباسهاي ويژه اي مي پوشند و چهره هاي عبوسي
دارند . اقدامات غيرمنطقي اعضاي هيأتهاي امر به معروف و نهي از منكر و عدم پذيرش اين عده باعث شده است كه دولت حيطه عملكرد آنان را محدود كند بويژه آنكه در سالهاي اخير اقدامات خشن اين عده در رسانه هاي عمومي هم به تمسخر گرفته مي شود . اكنون و با تحول در صحنه اجتماعي عربستان دولت مطوعين را مجبور كرده است كه قبل از ورود به كار آموزش هاي لازم را ببينند .

گروههاي خيريه داخلي و خارجي :

عربستان سعودي از سالهاي گذشته با تأسيس بنيادهاي خيريه كمك به مسلمانان در سراسر جهان را آغاز كرده است . در حال حاضر در داخل و خارج اين كشور و با استفاده از سرمايه هاي هنگفت اين كشور نهادهاي خيريه كمك به نشر و گسترش انديشه وهابيت را سرلوحه كار خود قرار داده اند . تأسيس مدارس مذهبي ، نشر و توزيع قرآن ، تربيت مبلغان اسلامي در دانشگاههاي ام القراء و دانشگاه اسلامي مدينه منوره از جمله كارهاي عربستان است . در داخل كشور مؤسسه كمك به مسلمانان چچن ، مسلمانان فلسطين ، مسلمانان بوسني و هرزگوين و مردم افغانستان و هيأت كمك به جوانان اسلامي به صورت موظف و زير نظر وزير كشور عربستان سعودي فعاليت دارند و به اين طريق مسلمانان دنيا را با سرمايه گذاري هاي گسترده جذب انديشه هاي خود مي كنند . كشورهاي فقير آفريقايي و بعضي كشورهاي اسلامي بيشترازكمك

66

نهادهاي خيريه عربستان برخوردار هستند .

گروه گفتگوي ملي :

پس از اينكه در سال 1995 ميلادي ملك فهد به دليل سكته مغزي ويلچرنشين شد و نتوانست به تمشيت امور كشوري بپردازد برادرش اميرعبدالله با تفويض اختيار پادشاه ، زمام امور را بدست گرفت . عبدالله برادر ناتني ملك فهد است و فرزند دشت و صحراست و به همين دليل هم از بنيه جسمي بهتر و هم از ديد بازتري نسبت به اجتماع برخوردار است و گرايش مردم به اين كهنسال نوانديش بيشتر از ساير برادران است . در دوره چند ساله حضور او در عرصه تصميم گيري عربستان بسياري از ديدگاههاي بسته و خشن اصلاح شده و جامعه عربستان به سوي پياده سازي بيشتر دموكراسي پيش مي رود . يكي از كارهاي پسنديده ملك عبدالله در پنج سال قبل تشكيل گروه گفتگوي ملي يا « حوارالوطني » است كه در آن نماينده اقشار مختلف جامعه عربستان اعم از شيعيان ، روشنفكران ، برخي منتقدان و حتي ناراضيان حضور دارند . اين گروه به صورت مرتب و در شهرهاي مختلف تشكيل جلسه داده و در هر جلسه برخي از مشكلات و معضلات اجتماعي را مورد رسيدگي قرار مي دهد . اگر چه تشكيل اين گروه ناخرسندي برخي از مذهبي هاي سنتي عربستان را درپي داشته است ولي اكثريت مردم از اين ابتكار ملك عبدالله استقبال كرده و تأسيس اين گروه را زمينه حضور بيشتر خود در صحنه اجتماعي قلمداد مي كنند . پايان

67

جلسه سيزدهم : مناسبات جمهوري اسلامي ايران و عربستان

قبل از انقلاب اسلامي :

تهران و رياض در سال 1307 و پس از تشكيل حكومت مركزي عربستان روابط سياسي خود را آغاز كردند و دو سال بعد سفارت ايران در عربستان گشايش يافت . ليكن اين روابط همواره دستخوش تحولات منطقه و برخي درگيري ها بوده و در مقاطعي نيز سفارت ايران در عربستان به دليل همين مشكلات فعاليت خود را متوقف كرده و يا سفير آكروديته داشته است . در اين سالهاي طولاني دو كشور به دليل موقعيت سياسي و مالي كه داشته اند ثبات منطقه را تأمين مي كردند ليكن هميشه بين دو طرف نگراني هايي وجود داشت و به همين دليل دو كشور در خريد اسلحه و مهمات و انبار كردن آن از يكديگر سبقت مي گرفتند ليكن ضرورت جلوگيري از بر هم ريختن ساختار سياسي و سنتي كشورهاي منطقه تهران و رياض را در طول سال هاي طولاني در كنار يكديگر قرار داده بود . پس از پيروزي انقلاب اسلامي اوضاع به كلي تغيير كرد و

68

روابط ايران و عربستان به دلايل گوناگون دچار فراز و نشيب هاي
فراوان شد .

زمان جنگ تحميلي :

عربستان به دليل عضويت در شوراي همكاري خليج فارس و اتحاديه عرب پس از شروع جنگ تحميلي عراق عليه ايران به صورت آشكار جانب دولت بغداد را گرفت و سرزمين خود را به روي ورود نيروهاي خارجي و ارسال اسلحه و مهمات از كشورهاي خارجي به مقصد عراق گشود . تمامي مرزهاي عربستان به سوي عراق باز شد و عربستان در منطقه به عنوان يك پل ارتباطي بين جهان خارج و دولت جنگ افروز عراق درآمد . كمك هاي جنسي و مالي عربستان و استفاده از سرزمين هاي اين كشور ، رياض را به متحد اصلي بغداد تبديل كرده بود و نيروهاي سپر جزيره شوراي همكاري كه در شرق عربستان مستقر بودند نيز به عراقي ها كمك مي كردند . علاوه بر كمك هاي تسليحاتي و جنسي دولت رياض ، به اعتراف اميرنايف وزير كشور عربستان ، كمك مالي اين كشور به عراق 80 ميليارد دلار بوده است . اگر چه در سالهاي اوليه جنگ روابط ديپلماتيك دو كشور هيچگاه قطع نشد ليكن در حد كاردار تنزل يافت و دو طرف حالت خصمانه اي در برابر يكديگر داشتند .

بعد از حمله عراق به كويت :

روابط دو كشور در سالهاي 67 و 68 و 69 به دليل شهادت 400

69

حاجي ايراني قطع بود و سفارتخانه هاي دو كشور در تهران و رياض نيز فعاليتي نداشتند . در طول اين سالها حمله عراق به كويت صورت گرفت و دولت عربستان با ميزباني دولتمردان كويتي و گشودن سرزمين هاي خود به روي نيروهاي متحد و كمك 60 ميليارد دلاري توانسته بود در سركوب عراقي ها نقش برجسته اي را ايفاء كند . در سال 70 ارتباط سياسي تهران و رياض مجدداً برقرار شد و حجاج ايراني نيز اجازه تشرف پيدا كردند . ديگر از آن برخوردهاي خشن مأموران و شهروندان سعودي خبري نبود و آنان كه در طول اين سالها سبعيت صدام و موضع حكيمانه تهران در قبال جنگ عراق و كويت را به عينه ديده بودند به حقانيت جمهوري اسلامي ايران در جنگ تحميلي گردن نهادند و بنا داشتند شرمندگي سالهاي پيش را با چهره اي گشاده پاسخ گويند . از اين سال به بعد ارتباط بين جمهوري اسلامي ايران و عربستان دگرگون شد و هر سال چهره بهتري به خود گرفت .

چالش هاي حج :

موضوع حج در سالهاي اوليه انقلاب و حتي قبل از آن همواره مسئله مهم ميان دو كشور بوده است . در سال 1322 هجري بعلت درگيري حجاج ايراني با اتباع سعودي و نيز اعدام يك حاجي ايراني ارتباط دو كشور به صورت كامل قطع شد . بعد از پيروزي انقلاب به رغم نگراني سعودي ها از رشد انديشه هاي انقلاب

70

اسلامي روابط دو كشور عادي بود ليكن با برگزاري اولين مراسم برائت به سردي گراييد . در سالهاي اوليه انقلاب و در زمان هاي حج به صورت معمول بين حاجيان ايراني و مأموران سعودي درگيري هايي ايجاد مي شد ليكن اوج اين درگيري ها در سال 1366 و در راهپيمايي برائت از مشركين ايجاد شد كه طي آن بالغ بر 400 زاير ايراني در درگيري با مأموران سعودي به شهادت رسيدند . اين حادثه باعث تعطيلي سه ساله حج و توقف كامل فعاليت هاي سياسي و ديپلماسي دو كشور شد . از سال 70 به بعد مرحله تنش زدايي در روابط تهران و رياض آغاز شد و اكنون حج و عمره جمهوري اسلامي ايران كه روزي مهمترين نقطه چالش ميان دو كشور بوده به نقطه اتحاد و اتفاق دو طرف تبديل شده است .

وضعيت كنوني و ديدگاههاي ملك عبدالله :

در حال حاضر و با عنايت به ديدگاههاي مدبرانه ملك عبدالله روابط ميان جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي در بهترين حالت ممكن است . دو طرف در زمينه مسايل منطقه اي و بين المللي ديدگاه هاي مشتركي دارند و در راستاي حفظ منافع يكديگر گام بر مي دارند . در طول اين چند سال هيأت هاي بلندپايه زيادي از دو كشور به كشور ديگر سفر كرده اند . ملك عبدالله و اميرسلطان به ايران سفر كرده اند و از اين سو نيز علاوه بر وزرا و ساير مقامات ، آقايان هاشمي رفسنجاني - خاتمي و احمدي نژاد سه رييس جمهور

71

ايران به عربستان سفر كرده و مذاكرات سودمندي داشته اند . ملك عبدالله براي جمهوري اسلامي ايران در منطقه خاورميانه نقش استراتژيك كامل است و در زمينه برخورداري ايران از انرژي هسته اي مسالمت آميز ديدگاه مثبتي دارد . در پرتو ديدگاه روشن پادشاه عربستان دولت اين كشور نيز تعريف ديگري از روابط با جمهوري اسلامي ايران را در دستور كار قرار داده است و بين دستگاه ديپلماسي دو كشور رايزني مستمر وجود دارد .

روابط اقتصادي :

كميسيون مشترك دو كشور سالهاست كه تشكيل شده و هر سال يكبار در تهران و يا رياض تشكيل جلسه داده و موضوعات في مابين را مورد بررسي قرار مي دهد . خوشبختانه برقراري كنفرانس اسلامي در سال 1376 در تهران و حضور ملك عبدالله در اين كنفرانس به انعقاد موافقت نامه هاي متعددي در مسايل سياسي ، اقتصادي و امنيتي انجاميد . دو كشور در يك برهه تصميم گرفتند كه در اوپك موضع واحدي داشته باشند و همين موضع يكسان توانست قيمت نفت را از 6 دلار به بالاي 70 دلار برساند . با وجود اين دو كشور در عرصه اقتصادي به عنوان تك محصول ( نفت ) معرفي شده اند و به همين دليل نمي توانند روابط اقتصادي خود را خيلي گسترش دهند . مبادلات اقتصادي رسمي دو كشور در
سال 2005 ميلادي حدود 250 ميليون دلار بوده است كه

72

رضايتبخش نيست . مهمترين كالاي وارداتي ايران از عربستان مواد پتروشيمي است و در مقابل خشكبار و موادغذايي به عربستان صادر مي كند .

پايان