بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

مقدمه

مناسك حج ، مناسك بندگي و زندگي است ، از يك سو چگونه زيستن را به انسان مي آموزد و از ديگر سو ، چگونه با خدا زيستن را .

حاجيان در سفر الهي و معنوي حج مي كوشند خود را به خدا نزديك كنند ، حجاب ها و موانع قرب به حق را از سر راه بردارند . رنگ خدايي به خود بگيرند و جز رضاي او چيزي طلب نكنند .

آنان در اين تمرين زيباي عبوديت ، ضمن اينكه لذّت ها را بر خويشتن حرام كرده ، تمرين مي كنند كه با هم نوعان خويش ، زندگي مسالمت آميز داشته باشند و حتي متعرض امنيت حيوانات و گياهان نيز نشوند .

نتيجه اين اعمال روح بخش ، كسب نورانيت ، و رهايي از تيرگي گناه و اين كه حج گزار در بازگشت ، به سوي آلودگي ها گرايش پيدا نكند و صفا و نورانيّت خود را حفظ نمايد .

عن الصادق ( عليه السلام ) : الحاجّ لا يزال عليه نُورُ الْحَجَ ما لم يُلمَّ بِذَنْب . ^{( 1 )}

شرط نخست دستيابي به اين هدف بزرگ ، انجام صحيح مناسك حج است ، و حج گزار وظيفه دارد كه بر اساس فتاواي مرجع تقليد خود ، با اين مناسك آشنا شود و عمل خويش را بر آن ، منطبق سازد ، سپس در گام دوّم ، به اسرار و معارفِ هر يك از آن ها پي ببرد .

در اين راستا روحانيون محترم كاروان كه وظيفه خطيرِ ارشاد زائران به مسائل شرعي را بر دوش دارند ، نيازمند مناسكي جامع هستند كه بر اساس آن بتوانند با سهولت فتاواي مراجع معظم تقليد ـ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافي ، ج4 ، ص255

4

ايدهم الله تعالي ـ را به ايشان منتقل نمايند و پاسخگوي پرسش هاي متعدد ايشان باشند .

براي پاسخگويي به اين نياز ، معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري از سال 1370هـ . ش . تاكنون گام هاي بلندي برداشته كه از جمله آنها تدوين و تهيّه مناسك محشّي است كه با تلاش و كوشش جمعي از فضلا و محققين حوزه علميه قم تحقّق و از آنجا كه فروع فقهي حج گسترده است و به صورت معمول در گذر زمان مسائل جديدي رخ مي دهد كه نيازمند استفتاء و پاسخگويي به آن است ، از اين رو ، سعي شده است تا با استفتا از مراجع معظم تقليد ، پاسخ ها دريافت و به مناسك افزوده شود و با گذشت زمان ، نواقص برطرف و تكميل گردد .

از جمله نواقصي كه در چاپ هاي پيشين ديده مي شد ، پراكندگي برخي مسائل در بخش ها و فصول مختلف بود كه در چاپ جديد سعي شد اين مشكل نيز برطرف شود .

مهمترين كارهايي كه در اين چاپ انجام گرفته عبارت است از :

1ـ تمامي استفتاءاتي كه در متن مناسك ذكر شده بود ، تبديل به مسأله شده و به عنوان فرع فقهي در كنار مسائل مرتبط با آن قرار گرفته و در برخي موارد كه استفتا تكراري و خالي از فايده بوده ، حذف گرديده است .

2ـ تمامي مسائل و فروعات فقهي ، با نظم جديد و ضابطه مند ، در دو بخش كلّي كه هر بخش داراي چند باب و هر باب داراي چند فصل و هر فصل داراي چند عنوان مي باشد تنظيم شده است .

3 ـ جهت تسهيل در دستيابي به مسائل مورد نياز ، مسائل عنوان گذاري شده تا مراجعه كنندگان با ديدن آن ، ضمن وقوف اجمالي و سريع بر محتواي مسايل ، بتوانند مسأله مورد نظر خود را به آساني و با سرعت پيدا كنند .

4 ـ استفتاءاتي كه در پايان مناسك محشاي قبلي و يا در فصلنامه ميقات حج به چاپ رسيده بود و نيز استفتاءات جديدي كه اخيراً انجام شده ، به بخش هاي مربوط اضافه شده است .

5 ـ عبارات متن ، در حدّي كه به محتوا آسيب نرسد ويرايش و عبارات تا حدودي روان تر گرديد .

6 ـ فهرستي گويا و جامع براي آن تهيه شد تا دسترسي به مسائل آسان تر و سريع تر گردد .

7 ـ پس از خاتمه يافتن امور پيشگفته ، مناسك در اختيار دفاتر مراجع معظم تقليد قرار گرفت و نقطه نظريات آنان دريافت و اصلاحات مورد نظر اعمال و تأييد كتبي دريافت شد .

8 ـ با توجّه به آماده نبودن حواشي برخي مراجع معظم ، امكان افزودن نظريات ايشان را به اين مجموعه نيافتيم كه ان شاءالله در فرصت هاي بعدي ، اين اقدام صورت خواهد گرفت .

در پايان متذكر مي شويم كه اين مجموعه هم اكنون با افزون بر هزار و چهارصد فرع فقهي حج و

5

اشتمال بر جديدترين استفتاءات ، جامع ترين مناسك حج محسوب مي شود و اگرچه همه تلاش ها در راستاي ارائه بي نقص آن صورت گرفته شده ، ولي در عين حال ، به دليل گستردگي كار ، كثرت حواشي و دقيق بودن فروع فقهيِ حج ، احتمال وجود برخي كاستي ها وجود دارد كه اميد است با چشم تيزبين علما و فرهيختگان و راهنمايان دلسوز و روحانيون كاروان اين موارد شناسايي و برطرف گردد .

از فاضل ارجمند جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاي محمدرضا محمودي ، كه با تلاش و كوشش پيگير خود در تنظيم جديد مناسك محشي زحمات فراواني را متحمل گرديدند ، تشكر و قدرداني نموده ، توفيق همگان را از خداوند متعال مسألت داريم .

معاونت آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظّم رهبري

6

قابل توجه سروران محترم روحاني :

با توجه به اين كه در اين كتاب ، تمامي مسايل مربوط به هم ، در كنار هم قرار گرفته اند ، مراجعين محترم مي توانند به راحتي مسايل مورد نظر را به صورت مجموعي و در يك مكان و فصل مشخص ملاحظه فرمايند . فهرست اين كتاب نيز بر همين اساس تنظيم شده و تمامي مسايل معنون در كتاب به صورت سلسلهوار با چينش مناسب ، در دو فهرست جامع در پايان كتاب منعكس شده است .

7

8

امير المؤمنين الامام علي ( عليه السلام )

يَنْبَغي لِمن وَلِيَ أمْرَ قَوْم أنْ يَبْدأ بِتقْويمِ نفْسِه قَبْل أنْ يشْرَعَ في تَقْويمِ رعيّتِه وَإلاّ كانَ بِمنْزِلَة مَن رامَ اسْتِقامَةَ ظِلِّ العُودِ قَبْلَ أنْ يَسْتَقيمَ ذلك العُود

كسي كه زمام كار مردمي را در دست مي گيرد ، بايد پيش از آنكه اصلاح مردم را آغاز كند ، به اصلاح خود بپردازد ؛ در غير اين صورت ، مانند كسي است كه پيش از راست كردن چوبي ، بخواهد سايه آن را راست كند .

شرح نهج البلاغة ج : 20 ص : 269

9

* وجوب حج و شرايط آن …13

* نيابت و استنابه در حج …61

* عمـــــره …93

* حج افراد …115

11

باب اول

وجوب و اقسام حج …13

استطاعت …25

استطاعت مالي يا بذلي …27

استطاعت مالي …27

مسايل خاص استطاعت بانوان …40

استطاعت بذلي …42

رجوع به كفايت …46

استطاعت بدني ، طريقي و زماني …48

موارد خروج از استطاعت و نياز به پول …56

4 ـ چهارمين شرط وجوب حج : حريّت . …58

12

اِلهي

تَتَحَبَّبُ إِلَيْنَا بِالنِّعَمِ وَنُعَارِضُكَ بِالذُّنُوبِ

خَيْرُكَ إِلَيْنَا نَازِلٌ وَشَرُّنَا إِلَيْكَ صَاعِدٌ

معاني الأخبار عنْ أَبِي جَعْفَر ( عليه السلام ) قَالَ :

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ( عليه السلام ) :

« أَ لا اُخْبِرُكُمْ بِالْفَقِيهِ حَقّاً ، قَالُوا بَلَي يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ؛ قَالَ : مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ؛ وَلَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ لَمْ يُرَخِّصْ لَهُمْ فِي مَعَاصِي اللَّهِ وَلَمْ يَتْرُكِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إِلَي غَيْرِهِ أَلا لا خَيْرَ فِي عِلْم لَيْسَ فِيهِ تَفَهُّمٌ ؛ أَلا لا خَيْرَ فِي قِرَاءَة لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ أَلا لا خَيْرَ فِي عِبَادَة لَيْسَ فِيهَا تَفَقُّهٌ » .

بحارالأنوار ج : 2 ص : 49

13

فصل اول

وجوب و اقسام حج

1 ـ وجوب حج

بدان كه بر هر مكلّفِ جامع شرايط ، وجوبِ حج ، به دليل قرآن و احاديث وارده از نبي اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) ثابت است .

حج يكي از اركان دين و از ضروريات آن به شمار مي رود . ترك حج با اقرار به وجوب ، يكي از گناهان كبيره و با انكار ، موجب كفر است . ^{( 1 )}

خداوند متعال در قرآن مجيد فرمود : ( وَ للهِِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمينَ ) . ^{( 2 )}

شيخ كليني ( رحمه الله ) به طريق معتبر از حضرت صادق ( عليه السلام ) روايت نموده كه : « هر كس از دنيا برود و بدون حاجت ضروري ، يا بيماري و يا منع سلطان ، حَجّة الاسلام به جا نياورده باشد ، چنين كسي هنگام مردن ، به يهوديت يا نصرانيت از دنيا خواهد رفت » . ^{( 3 )}

1 ـ حَجّة الاسلام ـ كه بر مكلّفِ مستطيع واجب است ـ در تمام عمر ، فقط يك مرتبه واجب مي گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : در صورت منافات با بقاي تصديق به وحدانيّت خالق يا بقاي تصديق به نبوّت و عدم استناد به شبهه خاصه به شخص ( ذخيره ، ج1 ، ص44 و كتاب حدود ص 39 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني و وحيد : در صورتي كه مستند به شبهه نباشد .

آية الله فاضل : چنانچه به انكار رسالت برگشت كند .

آية الله مكارم : در صورتي كه علم به ضروري بودن آن داشته باشد .

2 . آل عمران : 97

3 . كافي ج 4 / 268 / 1

14

فوريت وجوب حج بر مستطيع

2 ـ وجوب حج بر مكلّفِ مستطيع ، فوري ^{( 1 )} است ؛ يعني بايد آن را در سال اولِ استطاعت به جا آورد و اگر درك آن متوقف بر تهيّه مقدّماتي باشد ، ^{( 2 )} بايد فراهم نمايد ؛ ^{( 3 )} و در صورت تأخير ، حج بر وي مستقر مي شود .

اعاده احتياطي حج واجب

3 ـ اگر كسي احتمال مي دهد حجي كه در سال هاي قبل انجام داده ، صحيح نبوده ، يا احتمال مي دهد مستطيع نبوده و فعلاً شرايط استطاعت را دارد و بخواهد احتياط كند ، مي تواند به قصد مافي الذمه ؛ يعني به قصدِ امتثالِ مطلقِ امرِ متوجهِ به او ، ^{( 4 )} يا به قصد حَجّة الاسلامِ احتياطي ، حج بجا آورد ؛ ^{( 5 )} ولي چنانچه حج سابق با فرض صحت ، جزئي از آن باطل بوده ، بايد آن جزء را تدارك نمايد و اعاده حج ، مُجزي از آن جزء نيست .

2 ـ تزاحم حج

تزاحم حج با واجب و حرام

4 ـ اگر رفتن به حج ، موجب انجام حرام يا ترك واجب شود ، ^{( 6 )} بايد اهميت هر كدام لحاظ شود ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله سيستاني : در اين فوريت دو وجه است : اول : اين كه شرعي باشد و گويا مشهور هم همين باشد . دوّم : اين كه عقلي باشد ، از باب احتياط ، تا مبادا تأخير آن منجر به ترك واجب بدون عذر شود كه در اين صورت مستحقّ عقوبت خواهد بود . وجه اول احوط است و دوّم اقوي . پس اگر آن را از سالِ اول استطاعت تأخير انداخت ، بدون اين كه اطمينان داشته باشد كه بعداً مي تواند آن را انجام دهد ولي بعداً موفق به انجام آن شود متجرّي مي شود ، و اگر اصلاً موفق نشود مرتكب گناه بزرگي شده است . ( مناسك ، ص8 ) .

2 . آية الله مكارم : و در صورت حصول استطاعت ، چنانچه راه منحصر به نام نويسي براي چند سال بعد باشد ، آن نيز واجب است .

3 . آية الله بهجت : و تأخير آن بدون عذر حرام است و تكرار اين تأخير در سال هاي بعد ، بدون توسيط توبه از گناهان كبيره ، مثل ترك حجّ است . ( مناسك ، ص3 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، صافي ، گلپايگاني : بلكه بعيد نيست تأخير آن از گناهان كبيره باشد .

آية الله فاضل : تأخير آن معصيت است ولي كبيره بودن آن ، به طوري كه مُسقِط عدالت باشد ، ثابت نيست .

4 . آية الله بهجت ، آية الله تبريزي : در اين مسأله و مسأله بعد ، قصد امتثال امر فعلي را بنمايد .

5 . آية الله مكارم : اگر حج خود را به طور صحيح انجام داده وجهي براي اعاده آن نيست .

آية الله نوري : مانع ندارد مطلقاً .

6 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني و وحيد : و يا موجب از بين رفتن مال معتد به ( قابل توجه ) بدون عوض شود . ( آداب و احكام حج ، مسأله 76 ) .

15

اگر حج اهميتش بيشتر باشد ، بايد انجام ؛ و گرنه بايد ترك شود ؛ ^{( 1 )} و اگر كسي به حج رفت و حرامي به جا آورد ، يا واجبي را ترك كرد ، معصيت كرده ولي حج او صحيح است .

تزاحم نذر و حج

5 ـ اگر كسي نذر كند كه ـ مثلاً ـ در روز عرفه ، كربلاي معلا ، يا يكي از مشاهد ديگر را زيارت كند ، نذرش صحيح است ؛ ولي اگر مستطيع بوده ، يا در اين سال مستطيع شد ، بايد به حج برود ، ^{( 2 )} و نذرْ مانع از حج نمي شود ؛ و اگر به حج نرفت ، بر او مستقر مي شود ، و بايد به نذر عمل كند ؛ ^{( 3 )} و اگر به حج رفت ، تخلف از نذر ، موجب كفّاره نمي شود ؛ ولي اگر حج به جا نياورد و به نذر هم عمل نكرد ، كفاره نذر را بايد بدهد . ^{( 4 )}

3 ـ استقرار حج و حكم ثبت نام

6 ـ اگر مستطيع ، حج را ترك كند ، حج بر او مستقر مي شود ^{( 5 )} و بايد بعداً به هر نحو كه مي تواند ، به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : اگر فقط احتمال اهمّيت در حج باشد حج مقدّم است وگرنه بايد حرامي را كه حج بر آن توقّف دارد ترك كند و چنانچه ارتكاب حرام بعد از شروع در حج باشد مجزي از حجّة الاسلام نيست و اگر حج متوقّف بر ترك واجب باشد نظر ايشان موافق نظر آية الله خويي است .

آية الله خويي : در فرض تساوي و يا احتمال اهمّيت در هر يك مخيّر بين آنها است و اگر در يكي از آنها احتمال اهمّيت مي دهد آن مقدم است .

آية الله سيستاني : در صورت تساوي مخير است .

آية الله وحيد : همچنين است اگر موجب ترك واجبي شود كه احتمال داده مي شود از حج مهمتر باشد يا موجب انجام حرامي شود كه احتمال داده مي شود ، ترك آن از انجام حج مهم تر باشد .

2 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني : نذر منحل مي شود و بايد به حج برود .

3 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : در اين صورت عمل به نذر واجب نيست ، بنابر اين تخلف از نذر موجب كفّاره نمي شود .

4 . آية الله مكارم : نذر منعقد نيست و كفّاره ندارد .

5 . آية الله سيستاني : مگر اين كه جاهل به حصول استطاعت يا غافل از آن باشد ، يا جاهل به وجوب حج يا غافل از آن باشد ، و در اين جهل و غفلت معذور باشد .

آية الله فاضل : چنانچه تا پايان اعمالِ حج ، شرايط استطاعت باقي باشد ، در اين صورت بايد حج را انجام دهد مگر اين كه انجام حج حرجي باشد ، كه در اين فرض از خودش ساقط است ، و در اين صورت بايد از تركه او ـ ولو از ميقات ـ نايب بگيرد ، يا شخصي تبرعاً حج او را انجام دهد .

16

حج برود ؛ ^{( 1 )} و همچنين است اگر در تحصيل مقدمات ، كوتاهي ^{( 2 )} كند و در اولين سال استطاعت ، به حج نرسد ، ^{( 3 )} كه بايد در هر صورت بعداً در اولين سال ممكن به حج برود ، هرچند استطاعت از بين رفته باشد . ^{( 4 )}

مسامحه در ثبت نام براي حج

7 ـ اگر مستطيع ، در نام نويسي و رفتن به حج مسامحه كند تا نوبت از دست او برود ، بايد به هر نحو ^{( 5 )} در اولين زمان ممكن ، براي حج اقدام كند .

8 ـ اگر كسي بعد از استطاعت مالي ، بدون تأخير ، سعي در رفتن به حج داشته و ثبت نام نموده و از جهت اين كه قرعه به نامش اصابت نكرده ، نتوانسته به حج برود ، مستطيع نشده ^{( 6 )} و حج بر او واجب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : هر وقت قدرت پيدا نمود ، فوراً بايد به جا آورد ولو استطاعت شرعيه زايل شده باشد ( كتاب حج ، ص27 ) .

آية الله تبريزي و آية الله خويي : مگر جاهل قاصر بوده باشد و در صورت استقرار هم اگر رفتن به حج حرجي شود واجب نيست .

2 . آية الله بهجت و آية الله سيستاني : در صورت اعتماد و وثوق به اين كه با تأخير نيز حج را حتماً درك خواهد كرد ، اظهر عدم وجوبِ خروج در اوّلين فرصت است ؛ پس اگر اتفاقاً درك نكرد ، حج بر او مستقر نشده است ؛ آية الله بهجت : و امّا با عدم اعتماد مذكور ، پس مورد تأمّل است ؛ و عدم حرمتِ تفويتِ احتمالي ، با تأخير يا غير آن از مقدّمات مفّوته در واقع بعد از اشتغال ذمه يا قبل از آن ، در موردي كه دليل خاص نباشد خالي از وجه نيست ( كتاب حج ص1 ) .

3 . آيات عظام : صافي ، گلپايگاني و فاضل : در صورتي حج بر او مستقر مي شود كه اگر مي رفت به حج مي رسيد .

4 . آيات عظام تبريزي ، خويي و فاضل : اگر انجام حج براي او حرجي باشد ، حج از خودش ساقط است ولي بايد خودِ او بعداً ، در صورت قدرت ، انجام دهد و يا بعد از فوتش از تركه او حجّ نيابي ولو از ميقات انجام دهند .

5 . آية الله بهجت : قبل از استقرار حج استطاعت شرعيه شرط است وبعد از آن استطاعت عقليه و مقدوريّت ميزان است البته با مراعات ساير احكام شرعيه . ( مستفاد از صفحه 27 و 22 كتاب حج )

آية الله تبريزي و آية الله خويي : بايد به هر نحو ممكن ، مادامي كه حرج نبوده و مستلزم ارتكاب حرام ( آية الله خويي : حرام اهم يا مساوي ) نباشد ، به حج مشرف شود .

آية الله فاضل : اگر حرجي نباشد بايد به هر نحو . . . .

6 . آية الله مكارم و آية الله تبريزي : در صورتي كه راهِ مشروع ، منحصر به شركت در قرعه كشي باشد .

آية الله خامنه اي : اگر رفتن به حج در سال هاي بعد از آن ، منوط به نام نويسي و پرداخت مبلغي در همان سال باشد ، بنابر احتياط واجب بايد نسبت به اين كار اقدام كند .

17

نيست ؛ ولي اگر در ثبت نام مسامحه كند و در سال هاي بعد براي آن اقدام نمايد ، حج بر او مستقر مي شود هرچند قرعه به نام او اصابت نكند . ^{( 1 )}

ثبت نام و قرعه كشي

9 ـ ثبت نام براي حج با احتمال حصول نوبت در سال اول ، لازم است هرچند براي ـ مثلاً ـ پنج سال ثبت نام شود ؛ ^{( 2 )} و با اين فرض ، در صورت عدم ثبت نام ، حج مستقر مي شود . ^{( 3 )}

ثبت نام چند ساله و در نوبت قرار گرفتن

10 ـ اكنون كه از داوطلبان حج ، ثبت نام مي شود ولي چند سال ديگر نوبت اعزام آنها فرا مي رسد ، آيا اگر كسي استطاعت مالي داشته باشد ، واجب است اقدام به ثبت نام كند و در نوبتِ چند ساله قرار گيرد ؟ يا آنكه به دليل باز نبودن راه مستطيع نيست و مي تواند در مال تصرّف كند و خود را از استطاعت مالي خارج كند ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم : مشروط بر اين كه مطمئن بوده كه در مرحله قبل قرعه به نامش اصابت مي كرده . ؛ آية الله سيستاني : چنانچه مي دانست سال هاي بعد ، قرعه به نام او اصابت مي كرد ، در فرضي كه احتمال عروضِ مانع ديگري ، از انجام حج را در سالي كه قرعه به نام او اصابت مي كرد ، نمي داد ، بنابر احتياط واجب ، لازم بود ثبت نام كند و در اين فرض كه ثبت نام نكرده ، بنابر احتياط واجب حج بر او مستقر مي شود .

2 . آية الله خويي : به هر حال بايد در قرعه كشي شركت كنند . ( مستفاد از مناسك ، صفحه 16 )

آية الله سيستاني : به مسأله قبل مراجعه شود .

3 . آية الله تبريزي : اگر اطمينان داشته باشد كه در سال اول نامش بيرون مي آيد لازم است در قرعه كشي شركت كند ؛ بلكه بنابر احتياط واجب ، مطلقاً بايد ثبت نام كند .

آية الله صافي : در اين فرض ، وجوب نام نويسي محلّ تأمّل است و چنانچه با ترك آن ، بعداز پنج سال فوت كرد استقرار حج بر او معلوم نيست اگر چه احتياط آن است كه براي او ، با بقاي استطاعت تا سال پنجم ، استيجار حج نمايند .

آية الله مكارم : اسم نويسي در فرض مذكور واجب است و اگر يقين به اصابت قرعه داشته باشند حج بر آن ها مستقر مي شود ولي احتمال كافي نيست .

4 . آيات عظام : بهجت ، خامنه اي ، سيستاني ، مكارم و نوري : بايد ثبت نام كند .

آية الله صافي : در فرض سؤال چنانچه قبلا حج بر او مستقر نشده باشد اقدام به ثبت نام در سالي كه استطاعت مالي براي حج پيدا كرده ولي استطاعت طريقي نداشته باشد واجب نيست .

آية الله فاضل : در فرض سؤال ثبت نام واجب نيست و مي تواند مال مذكور را مصرف كند .

آية الله تبريزي : احتياطاً اسم نويسي كند و پول را پس نگيرد . در صورت نرفتن به حج در همان سال خمس آن را بايد بپردازد .

18

4 ـ اقسام حج

حج بر سه گونه است : « تمتّع » ، « قِران » و « اِفراد » .

11 ـ حج تمتّع ، وظيفه كساني است كه « چهل و هشت ميل » ـ كه ^{( 1 )} شانزده فرسخ است ـ از مكه ^{( 2 )} دور باشند ؛ و حج قِران و اِفراد ، وظيفه غير آن ها است .

اين تفصيل ( بين چهل و هشت ميل و كمتر از آن ) ، در حَجة الاسلام است ؛ و افرادي كه حج استحبابي به جا مي آورند ، بين سه گونه حج ، مخيّر هستند .

افرادي كه مقيم مكه مي شوند

12 ـ كساني كه وظيفه آنها حج تمتع است ، اگر در مكه معظمه مقيم شوند ، چنانچه به قصد مجاورت در مكه بمانند و بعد از دو سال مستطيع شوند ، حكم اهل مكه را پيدا مي كنند ؛ ^{( 3 )} و در غير اين فرض ، صوري دارد كه در تحريرالوسيله ذكر شده است .

5 ـ حج استحبابي

13 ـ حج به لحاظ تكليف ، دو گونه است : واجب و مستحب . حج واجب گونه هاي مختلفي دارد از قبيل حجِ واجبِ به نذر و استيجار و موارد ديگر . مهمترين گونه حج واجب ، حَجة الاسلام است . حج استحبابي مواردي دارد كه به شرح ذيل است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله مكارم : يا بيشتر .

2 . آية الله مكارم : يعني حدود 86 كيلومتر .

3 . جهت تفصيل اين مسأله به مناسك آيات عظام مراجعه شود .

آية الله نوري : مگر در صورتي كه از ابتدا قصد توطّن داشته باشد كه پس از گذشتن مدّتي كه وطن صدق كند حكم اهل مكّه را دارد هر چند دو سال نگذشته باشد .

آية الله بهجت : شخصي كه وظيفه او در حَجّة الاسلام تمتّع است با اقامت در مكّه و اطراف نزديك آن ، بدون قصد توطّن دائم ، فريضه او ما دامي كه داخل سال سوّم اقامت نشده باشد تغيير نمي كند چه قبل از اقامت مستطيع شده باشد .

19

از طرف معصومين ( عليهم السلام ) و خويشاوندان و سايرين چه زنده يا مرده ؛

كسي كه شرايط وجوب حج ـ اعم از بلوغ و استطاعت و غير آنها ـ را ندارد ؛

بچه مميز ، اگر چه وليِّ او اذن ندهد ؛ ^{( 1 )}

كسي كه حج واجبش را انجام داده ؛

كسي كه هزينه حج را ندارد ، ولي مي تواند قرض كند و قدرت بر ادا دارد ؛ ^{( 2 )}

كسي كه هزينه حج را ندارد ، ولي مي تواند اجير و نايب شود ؛

تكرار حج در هر سال .

كراهت ترك حج استحبابي و ترك نيت بازگشت

14 ـ ترك حج در پنج سال متوالي ، مكروه است .

نيّت بازگشت به مكه معظمه هنگام خروج ، مستحب ، و قصد بازنگشتن ، مكروه است . ^{( 3 )}

اهداي ثواب حج استحبابي به غير

15 ـ اهداي ثواب حج استحبابي در وقت شروع ، يا بعد از فارغ شدن ، به ديگري مانعي ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : احرام صبّيِ مميّز ، صحيح است و احوط در صورت استلزام تصرف در مال ، اذنِ وليّ است در صحّت آن . ( كتاب حج ص4 ) .

آية الله سيستاني : بعيد نيست كه در صحّت آن اذن ولي معتبر باشد . ( مناسك ، مسأله 6 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : حج براي غير مكلف مميّز ، مستحب است ولي كفايت از حَجّة الاسلام نمي كند و اذن وليّ در صحّت حجّ او شرط نيست ، اگرچه در مواردي كه حج او موجب تصرّف در اموالش مي شود ، براي تصرّف ، اذن وليّ لازم است . ( آداب و احكام حج ، مسأله 5 ) .

آية الله مكارم : ولي اگر تصرف در مال خود مي كند ، بايد به اذن وليّ باشد .

2 . توجه اين فرض بر اساس برخي فتاوي اگر حجه الاسام را بجا نياورده باشد موجب حصول استطاعت مي شود . به مسأله 52 مراجعه شود .

3 . آية الله مكارم : ولي اگر انجام حج هاي مستحبي پي درپي سبب محروميت انجام دهندگان حج واجب شود ، بهتر است مجال را به آن ها بدهند .

20

فصل دوم

شرايط وجوب حج

وجوب حج ( حَجّة الاسلام ) ، منوط به تحقق چهار شرط است و بدون وجود تماميِ آنها ، حجْ واجب نيست ؛ اين شرايط عبارتند از : عقل ، بلوغ ، استطاعت و حريّت .

1 ـ عقل

بر ديوانه ^{( 1 )} حجْ واجب نيست ؛ ولي اگر قبل از درك مشعر عاقل شود ، با دارا بودن ديگر شرايط ، حج او حَجّة الاسلام محسوب مي شود . ^{( 2 )}

16 ـ براي كسي كه بعد از احرامْ ديوانه شده ، استنابه لازم نيست و كفايت هم نمي كند ، و در احرام باقي است . ^{( 3 )}

جنون بعد از عمره تمتع

17 ـ اگر حج گزار بعد از انجام عمره تمتع ديوانه شود ، محرم نمودن او براي حج لازم نيست و تكليفي ندارد .

جنون بعد از استقرار حج و وظيفه وليّ

18 ـ شخصي پس از استقرار وجوب حجْ ديوانه شده ، وظيفه وليّ ، نسبت به حج او چيست ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : در صورتي كه زمان افاقه او مكفي براي انجام واجبِ فعلي بر او ، نباشد . ( كتاب حج ص2 ) .

2 . آية الله فاضل : اگر كسي در ميقات مجنون بود ، همراهان او مي توانند او را رجاءً مثل كودك غير مميز محرم كنند و چنانچه قبل از درك مشعر عاقل شود كفايت از حَجّة الاسلام مي كند . و احتياط اين است كه به اذن ولي شرعي ، او را محرم كنند . و احتياط مستحب آن است كه در سال هاي بعد اگر مستطيع شد حَجّة الاسلام را اعاده كند .

3 . آيات عظام : تبريزي ، خويي ، سيستاني و فاضل : حج و احرام او باطل است ؛ آية الله سيستاني : اگر احتمال بهبودي و درك و وقوفين نيست .

4 . آية الله بهجت : اگر يأس از بهبودي حاصل است احتياطاً وليّ از مال او اقدام به حج نيابي كند و اگر وفات كند از طرف او قضا مي كند . [ مناسك طبع جديد معظم له مسأله 35 ]

آية الله فاضل : چنانچه اميد افاقه هست صبر كنند والاّ بنابر احتياط واجب ، وليّ شرعي او از مال او يك حج نيابي انجام دهد .

آية الله نوري : اگر مال دارد لازم است وليّ اقدام به حجّ نيابي بكند .

آيات عظام : تبريزي ، خامنه اي ، سيستاني ، صافي : در صورت عدم بهبودي تا آخر عمر ، بعد از فوتش از تركه او برايش نايب مي گيرند .

21

2 ـ بلوغ ـ ( برخي از احكام احرام كودكان )

19 ـ اگر نابالغ حج بجا آورد ، صحيح است ، هرچند از حَجّة الاسلام كفايت نمي كند .

20 ـ اگر حج گزار به گمان عدم بلوغ ، حج استحبابي بجا آورد و بعد بفهمد بالغ بوده ، از حَجّة الاسلام كفايت نمي كند ^{( 1 )} مگر در صورتي كه قصد وظيفه فعليه داشته و آن را اشتباهاً بر حج ندبي تطبيق كرده باشد .

بلوغ در ميقات و قبل از مشعر

21 ـ اگر نابالغ ، قبل از احرامْ در ميقات بالغ شود و مستطيع باشد ، حجّ او حَجّة الاسلام است ؛ ^{( 2 )} و همچنين است اگر هنگام دركِ ^{( 3 )} مشعرالحرام بالغ شود . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني ، صافي : اين حج كافي از حَجّة الاسلام مي باشد .

آية الله خامنه اي : مگر آن كه به توهّم اينكه وظيفه فعليه او امتثال امر استحبابي است ، قصد امتثال امر فعلي شارع مقدس را داشته باشد كه در اين صورت كفايت از حَجة الاسلام مي كند .

آية الله مكارم : در صورتي كه قصد مأمور به واقعي را داشته باشد كفايت مي كند .

2 . آية الله فاضل و آية الله مكارم : و كافي است كه از همان محل مستطيع باشد .

3 . آية الله بهجت : كفايت ادراكِ آنچه با آن حج ادراك مي شود ، اگر چه اضطراريِ مشعر باشد ، با انجام واجب از اضطراريِ عرفه خالي از وجه نيست ( كتاب حج ، ص3 ) .

4 . آية الله بهجت : با ساير شروط و با اداي واجبات لاحقه ، بدون نياز به تجديد نيت حَجّة الاسلام يا تجديد نيت احرام يا نيت وجوب به مجرّد كمال ، و معتبر است از زمان كمال نه قبل از آن ، استطاعت او به قدر فراغ از واجبات حج بنابر اظهر ، و در صورت ادراك حج به نحو صحيح در إجزاء عمره سابقه بر كمال از متمتع تأمل است ، و احوط اعاده عمره است به قصد وظيفه بعد از اتمام حج اگر در اَشهُر حج باشد و اگر نباشد در سال آينده به قصد وظيفه انجام دهد عمره را با حج تمتع بنابر احوط ( كتاب حج ، ص3 ) .

آية الله تبريزي : كفايت از حَجّة الاسلام نمي كند . بلكه اگر متمكن بود طبق مسأله 169 مناسك ، براي عمره تمتع احرام ببندد و اعمال عمره و حج را اتيان كند ، كفايت مي كند . و در غير اين صورت بايد آن حج را تمام كند و در سال هاي آينده ، چنانچه مستطيع بود ، حَجّة الاسلام را بجا آورد و اگر مجنون قبل از فوت زمان عمره تمتع عاقل شود بر فرض استطاعت محرم شده و اعمال را انجام مي دهد و در غير اين فرض اتمام حج بر او واجب نيست .

آية الله خويي : كفايت از حَجّة الاسلام نمي كند . ( و تفصيلي دارند به مناسك ، مسأله 4 مراجعه شود ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احوط بلكه اقوي عدم كفايت از حَجّة الاسلام است و همچنين نسبت به مجنون .

آية الله فاضل : هرچند احتياط مستحب آن است كه در صورت استطاعت ، حج را درسال هاي بعد اعاده كند . ( مناسك ، ص10 ) .

آية الله مكارم : احتياط واجب در هر دو ، اعاده بعد از آن است ، در صورتي كه مستطيع شوند .

22

استحباب حج براي بچه مميّز

22 ـ انجام حج براي كودك مميّز ، مستحب و صحيح است اگر چه وليِّ او اذن ندهد ، ^{( 1 )} ولي بعد از بلوغ و حصول استطاعت ، بايد حج بجا آورد و حج زمان كودكي ، كافي نيست .

استحباب محرم نمودن طفل غير مميّز

23 ـ محرم نمودن كودك غير مميز ، ^{( 2 )} توسط وليِّ او مستحب است ؛ بهاين گونه كه به او لباس احرام بپوشاند ؛ و نيت كند كه « اين طفل را محرم مي كنم براي حج » ، يا « اين طفل را مُعْتَمِرْ مي كنم به عمره تمتع » ؛ و اگر ممكن باشد ، تلبيه را به او تلقين كند ، و گرنه خودش به جاي او بگويد ؛ و بايد وظايف و اعمال را مطابق وظيفه انجام دهد ، وگرنه در بعض صور ، طفل در احرام باقي مي ماند و تا تدارك نكند ، نمي تواند ازدواج نمايد . ^{( 3 )}

مراد از وليّ در احرام كودك

24 ـ وليّ در اين مورد ، بعيد نيست كه كفيلِ بچه و نگهدار او باشد ، اگرچه وليِّ شرعي او نباشد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : احوط در صورت استلزام تصرف در مال ، اذنِ وليّ است در صحّت آن . ( كتاب حج ص4 ) .

آية الله سيستاني : بعيد نيست كه در صحّت آن اذن ولي معتبر باشد . ( مناسك ، مسأله 6 ) .

آيات عظام : صافي ، گلپايگاني و مكارم : ولي اگر تصرف در مال خود مي كند ، بايد به اذن وليّ باشد .

2 . آية الله بهجت : و مجنون .

آية الله تبريزي : و نيز طفل مميز .

3 . آية الله سيستاني : تنها در صورتي بر احرام باقي مي ماند كه اعمال عمره مفرده را درست انجام ندهند ولي در حج اگر خلل به اركان آن بزند با گذشت وقت حج ، احرام آن فاسد مي شود ، بلي اگر فقط طواف نساء را به طور صحيح به جا نياورند استمتاع از زن بر او حرام است ، مگر با اتيان طواف نساء ، ولي ازدواج صحيح است .

4 . آية الله نوري : در غير وليّ شرعي ، محل اشكال است .

آية الله بهجت : وليّ در اين مقام عبارت است از وليّ در مال ؛ مثل اب وجدّ ابي و وصيّ ايشان و حاكم و امين حاكم . و ولايت مادر دراحرام طفل وساير اعمال حج خالي از وجه نيست . ( رساله ذخيرة العباد ، ص5 ) .

آية الله خويي : در صورتي كه مستلزم تصرف در اموال طفل نباشد والا اذن ولي شرعي لازم است . ( معتمد ، ج 1 ، ص 36 )

آية الله سيستاني : وليّ طفل در اين امر كسي است كه حق حضانت و سرپرستي او را دارد ، چه پدر و مادر او باشند و چه غير آنها . ( مناسك ، مسأله 11 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : قدر متيقن از وليّ در اين امر نسبت به بچه غير مميّز ، وليّ شرعي است ؛ مانند پدر و جد و يا وصيّ يكي از آن دو ، و همچنين حاكم و امين از طرف حاكم و يا وكيل يكي از آنها ، و امّا غير وليّ شرعي مانند عمو و دايي و برادر ، محل اشكال است ، اگرچه كفيل و نگهدار بچه باشد ، لكن مادر در اين مورد ملحق به وليّ شرعي است زيرا نسبت به او دليل خاصي داريم ، و امّا در بچه مميّز در مواردي كه اجازه وليّ لازم است اجازه غير وليّ شرعي كفايت نمي كند . ( مناسك عربي ، ص13 ، مسأله 11 ) .

آية الله فاضل : مقصود از وليّ ، همان وليّ شرعي است ، ولي مادر در اين مورد ملحق به وليّ شرعي است .

آية الله مكارم : ولي به اذن وليّ شرعي انجام مي دهد .

23

لزوم حفظ طفل از محرّمات احرام

25 ـ بعد از محرم شدنِ طفل ، وليّ بايد او را از محرّمات احرام باز دارد ، ^{( 1 )} و اگر مميّز نيست ، خود وليّ ، او را از محرّمات حفظ كند .

كفارات محرمات احرام طفل

26 ـ اگر طفلِ محرم ، محرّمات احرام را به جا آورد ، يا وليّ ، او را باز ندارد ، كفّاره بر وليّ طفل است نه بر مال طفل ، بنابر اقوي در صيد و بنابر احتياط واجب ، در غير آن . ^{( 2 )}

وظيفه وليّ در اعمال طفل

27 ـ وليّ ، بايد طفل را وادار كند كه تمام اعمال حج و عمره را به جا آورد و اگر طفل نمي تواند ، خود او به نيابت از وي بجا آورد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام بهجت ، خويي ، سيستاني : اين حكم در مورد احجاج صبي غير مميز است و همين گونه است حكم مذكور در مسأله 26 و 27 و 29 .

آية الله تبريزي : اين حكم در مورد احجاج صبي است .

2 . آية الله بهجت : كفّاره در صيد مطلقاً و غير صيد با عمد ، بر وليّ ثابت است .

آيات عظام : تبريزي ، خامنه اي ، خويي و سيستاني : كفاره در صيد بر وليّ است و در غير آن كفاره ثابت نيست .

3 . آية الله بهجت : در صورت تمكّن ، احوط آن است كه در حال طواف ، هر دو طاهر باشند و نماز طواف را هر دو بخوانند و سنگ ريزه را در دست طفل يا مجنون بگذارد و ولي با آن كيفيت رمي و نيّت نمايد و در تمام افعال آنچه در غير نيّت مي تواند انجام دهد ، وليّ متصدّي نيّت مي شود ( كتاب حج ، ص4 ) .

آية الله تبريزي : در وقتي كه مي خواهد طفل را طواف دهد ، واجب است او را وضو دهد ، اگرچه به صورت وضو باشد . ( مناسك ، ص14 ، مسأله 7 ) .

آية الله فاضل : در اعمالي كه نياز به وضو دارد ، احتياطاً طفل را وضو بدهد و خودش هم وضو بگيرد .

24

28 ـ گوسفند قرباني ، بر عهده وليّ طفل است . ^{( 1 )}

كفارات احرام طفلي كه بدون اذن محرم شده

29 ـ اگر كودك مميّزي ، بدون اذن وليّ ، محرم شود و در حال احرام ، يكي از محرّمات را مرتكب شود ، كفاره آن بر عهده كيست ؟ ^{( 2 )}

احرام كودك بدون اذن ولي

2/29 ـ كودك مميّزي بدون امر وليّ ، در ميقات محرم شده و فقط سعي و تقصير را انجام داده است ؛ تكليف او يا وليّش نسبت به بقيه اعمال چيست ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : قرباني بچه غير مميز بر وليّ او است كه او را به حج برده و چنانچه پول آن را نداشت و خود بچه مالي داشت ، از مال او قرباني تهيه مي كند وگر نه وليّ روزه مي گيرد .

آية الله سيستاني : پول قرباني بچه غير مميّز بر ولي اوست ( مناسك ، مسأله12 ) .

آية الله فاضل : و اگر تمكن نداشت از طرف طفل روزه بگيرد ، و چنانچه خود وليّ نيز حج تمتع انجام داده و فقط تمكّن از يك قرباني دارد ، آن رابراي طفل قرباني كند و براي خودش روزه بگيرد .

2 . آية الله بهجت : در فرض سؤال كه وليّ سبب نيست كفّاره هم بر او نيست و تنها كفّاره اي كه در عمد و خطأ ثابت است در مال طفل ثابت است . [ مستفاد از جامع المسائل ج 2 ص 193 ]

آية الله سيستاني و آية الله تبريزي : كفـاره ندارد .

آية الله خامنه اي : رجوع شود به پاورقي مسأله 26 .

آية الله صافي : در فرض سؤال كفّاره واجب نيست ولي احتياط آن است كه ولّي بچه كفّاره را از مال خودش بدون اين كه قصد كند بر او واجب بوده يا بر صبي ، ادا نمايد .

آية الله فاضل : در فرض مزبور به احتياط واجب كفّاره بر وليّ طفل است .

آية الله مكارم : در غير صيد ، كفّاره واجب نيست ، نه بر وليّ و نه بر طفل .

آية الله نوري : لازم است وليّ طفل او را ازار تكاب محرّمات احرام باز دارد و اگر باز نداشت كفّاره در صورت علم و عمد بر عهده ولي طفل است .

3 . آية الله بهجت : همه اعمال را به ترتيب بايد انجام دهد تا از احرام خارج شود و همين احوط است اگر احرام او مستلزم تصرّف در مال بوده است .

آية الله تبريزي : چنانچه محرم به عمره مفرده شده بر احرامش باقي مي ماند و چنانچه تا زمان بلوغ تمام اعمال عمره مفرده را تدارك نكند بعد از بلوغ بر او واجب است آن را تدارك نمايد .

آية الله خامنه اي : طواف و نماز آن را بجا آورد و سعي و تقصير را بنابر احتياط اعاده نمايد و سپس طواف نساء و نماز آن را انجام دهد .

آية الله سيستاني : احرامش صحيح نيست و چيزي بر او نيست .

آية الله صافي : در صحت احرام كودك مميّز اذن ولي شرط نيست بنابراين كودك مذكور كه محرم شده خودش و يا با كمك ديگري ولو غير ولي اگر محتاج به راهنمايي باشد بايد اعمال عمره را از طواف شروع كند و اتمام نمايد .

آية الله فاضل : وليّ او تكليفي ندارد ، ولي احرام او صحيح است و بايد اعمال خود را از اول انجام دهد . و اگر نتواند نايب بگيرد .

آية الله مكارم : احتياط آن است كه برگردد و تمام اعمال غير از احرام را انجام دهد و اگر توانايي ندارد از كساني كه به عمره مي روند خواهش كند كه به نيابت از او انجام دهند .

آية الله نوري : لازم است برگردد واعمال را به ترتيب انجام بدهد .