بخش 2

25

3 ـ سومين شرط وجوب حج :

استطاعت

سومين شرط وجوب حج و تحقق حجة الاسلام ، استطاعت است . استطاعت با حصول چند امر محقق مي شود ، كه تفصيل آن به ياري خداوند متعال خواهد آمد .

انكشاف عدم استطاعت

30 ـ اگر غير مستطيع به خيال مستطيع بودن ، اعمال را به قصد حَجة الاسلام ^{( 1 )} انجام دهد و بعد از اتمام اعمال حج ، بفهمد كه مستطيع نبوده ، احرام او واقع نشده است .

انكشاف استطاعت

31 ـ اگر مستطيع به خيال مستطيع نبودن ، به نيت حج استحبابي محرم شود و بعد از اعمال عمره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله نوري : اگر به قصد تقييد بوده احرام واقع نشده ، و اگر خطا در تطبيق بوده احرام حج مستحب واقع شده و احرام صحيح بوده و از آن خارج شده ، ولي مجزي از حَجّة الاسلام نيست .

آية الله بهجت و آية الله خامنه اي : اگر به قصد انجام وظيفه فعليه بوده حج صحيح استحبابي هم مي باشد .

آيات عظام : تبريزي ، خويي ، سيستاني ، فاضل و مكارم : احرام او صحيح و حج او مستحبّي است وكفايت از حَجّة الاسلام نمي كند .

26

تمتع معلوم شود كه مستطيع بوده ، عمل مزبور كفايت از عمره تمتعِ واجب نمي كند ، ^{( 1 )} و در صحت حج ندبي او تأمل است . ^{( 2 )}

32 ـ اگر با اعتقاد به عدم استطاعت ، قصد ^{( 3 )} حج استحبابي كند و بعد معلوم شود كه مستطيع بوده ، از حَجّة الاسلام كفايت نمي كند ^{( 4 )} مگر در صورتي كه قصد وظيفه فعليه نموده و اشتباهاً آن را بر حج استحبابي تطبيق كرده باشد .

بطلان حج استحبابي و نيابي با استطاعت

33 ـ مستطيع نمي تواند از طرف ديگري براي حج نايب شود يا حج استحبابي به جا آورد ، و اگر حج نيابي يا استحبابي به جا آورد ، باطل است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام : تبريزي ، خويي ، صافي و مكارم : كفايت مي كند .

آيات عظام : بهجت ، خامنه اي و سيستاني و گلپايگاني : چنانچه كسي به اعتقاد اين كه مستطيع نيست به عنوان استحباب ، به حج رفت و قصد اطاعت امري كه فعلا متوجّه او است را نمود و بعداً معلوم شد مستطيع بوده ، حجّش كفايت مي كند و حج ديگري بر او واجب نيست .

آية الله فاضل : بايد حجة الاسلام را انجام دهد و اكتفا به عمره انجام شده مشكل است ، لذا براي احرام عمره تمتع وجوبي ، بايد به وظيفه ناسيِ احرام ، كه در مسأله 262 بيان شده است ، عمل كند و در ضيق وقت بايد حجِ افراد انجام دهد ، مگر اينكه خطا در تطبيق باشد .

2 . توجه : اين مسأله با مسأله بعد تقييد مي شود .

3 . به مسأله قبل مراجعه شود .

4 . به مسأله قبل مراجعه شود .

5 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در صحت آن اشكال است و احتياط ترك نشود ، عالم باشد و يا جاهل . ( آداب و احكام حج ، مسأله 115 ) .

آية الله فاضل : اگر حج نيابي انجام داده است ، حج او صحيح است اگر چه معصيت كرده است ؛ و اگر با غفلت و عدم توجه به وجوب حج ، حج مستحبي انجام داده است ، حج او صحيح و كفايت از حجة الاسلام مي كند ؛ ولي اگر با توجه به حج واجب ، نيت حج استحبابي كرده باشد ، حج استحبابي صحيح است ولي مرتكب فعل حرام شده است و حج بر او مستقر شده است .

طبق نظر آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خويي ، سيستاني ، فاضل و مكارم حجِ نايب ، صحيح است و ذمه منوب عنه بري مي شود ولي نسبت اجاره نظر ايشان به اين شرح است :

آية الله بهجت : اگر غافل يا جاهل بوده ، اجاره هم صحيح است ؛ در غير اين صورت اگر اجاره را به نحو ترتب تصحيح نكنيم ، نايب مستحق اجرة المثل خواهد بود .

آية الله تبريزي : در فرضي كه واقعاً بر او حج واجب بوده ولو نسبت به آن جاهل باشد ، اجاره باطل است و نايب استحقاق اجرة المثل را دارد مگر بيشتر از اجرة المسمّي باشد و اگر حج استحبابي براي خودش انجام دهد ، در صورت علم به استطاعتِ خود و عدم صحت حج استحبابي ، حج او باطل است و در غير اين صورت حجش صحيح و مجزي از حجة الاسلام مي باشد .

آية الله خويي : در صورت تنجّزِ وجوب حج بر نايب اجاره باطل است ، مگر اين كه اجاره مطلق باشد كه بتواند اوّل براي خودش حج بجاآورد وبعد ازآن حج منوب عنه راودرفرض بطلان اجاره ، اجير مستحق اجرة المثل است مگر اين كه اجرة المثل بيشتر از اجرة المسمّي باشد و اگر مستطيع ، حجّ استحبابي براي خودش انجام دهد ، با اين كه مي داند مستطيع است ، گرچه حجش صحيح است ولي مجزي از حجة الاسلام نمي باشد . ( مستفاد از تعليقه عروه ، ج2 ، ص241 و 375 و مناسك ، مسأله 104 ) .

آية الله سيستاني : اجاره باطل است و مستحقّ اجرت المثل است و قصد حج استحبابي براي خودش اثري ندارد و حجة الاسلام محسوب مي شود مگر قصدش به نحوي باشد كه به قصد قربت خلل ايجاد كند .

27

استطاعت ، داراي پنج شرط به شرح ذيل است :

اول : استطاعت مالي يا بذلي

الف : استطاعت مالي

34 ـ استطاعت مالي يعني داشتن زاد و راحله كه توشه راه و مَركب سواري ^{( 1 )} است ، يا داشتن پول يا كالايي كه صرف آن در زاد و راحله ممكن باشد ؛ ^{( 2 )} و شرط است كه مخارج برگشتن ^{( 3 )} را نيز داشته باشد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله سيستاني : اگر به آن نياز داشته باشد .

2 . آية الله بهجت : و نيز اظهر وجوب حج و تحقق استطاعت است بر كسي كه فعلاً زاد و راحله را ندارد ولي مي تواند به مناسبت موقعيّت شغلي خود ، بدون استيجار كه بعداً ذكر مي شود در بين راه كسب كند ، و با كسب لايق به شأن ، حوائج مناسب هر وقت را تحصيل نمايد بدون خطر و با اطمينان به حصول ، مثل خدمت كردن در كاروان به اعمالي كه در غيرسفر ، شغل او همانهاست ( كتاب حج ، ص9 ) .

3 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، سيستاني ، خويي ، خامنه اي ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني : داشتن هزينه بازگشت هنگامي معتبر است كه مكلف قصد بازگشت به وطن خود را داشته باشد . اما اگر نخواسته باشد برگردد ، يا خواسته باشد در جاي ديگري غير از وطن خود ساكن شود ، بايد هزينه رفتن به آن جا را داشته باشد ، و دارا بودن هزينه بازگشت به وطن لازم نيست .

4 . آية الله بهجت : به نحوي كه بهواسطه حج ناچار به تبديل محل اقامت و مسكن نشود ( كتاب حج ، ص9 ) .

28

35 ـ پول هَدْي ، جزو استطاعت نيست . ^{( 1 )}

لزوم داشتن ضروريات زندگي

36 ـ در وجوب حج ، علاوه بر مصارف رفت و برگشت ، داشتن ضروريات زندگي ^{( 2 )} و آنچه كه در معيشت بدان نياز هست ، شرط است ، مثل خانه مسكوني ^{( 3 )} و اثاث خانه و وسيله سواري و غير آن ، در حد مناسب ^{( 4 )} با شأن ، ^{( 5 )} يا داشتن پول يا مالي كه با آن ، تهيه آنها ممكن باشد .

37 ـ اگر ضروريات زندگي يا پول آنها را ، در حج صرف كند ، حج او حَجّة الاسلام محسوب نمي شود . ^{( 6 )}

سكونت در غير منزل ملكي

2/37 ـ كارمنداني كه مالك منزل مسكوني نمي باشند و در منازل سازماني زندگي مي كنند و هم اكنون مشكلي از نظر مسكن ندارند ولي ساير شرايط استطاعت را دارا هستند ، آيا بايد حجّة الاسلام بجا آورند يا نه ؟ ^{( 7 )}

لزوم تحقيق از استطاعت

38 ـ اگر كسي در استطاعت ماليِ خود شك دارد ، بنا بر احتياط واجب بايد تحقيق كند ، ^{( 8 )} چه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : در صورتي كه بتواند بدون حرج و مشقّت بدل هدي روزه بگيرد .

آيات عظام : تبريزي ، سيستاني و مكارم : استطاعت حاصل است و به جاي آن روزه مي گيرد .

آيات عظام : خويي ، فاضل ، صافي و گلپايگاني : مستطيع نمي شود و پول هدي جزو استطاعت است .

2 . آية الله بهجت : ضرورت شخصيّه يا شأنيّه .

3 . آية الله مكارم : خواه ملكي باشد يا اجاره اي كه با شؤون او سازگار باشد .

4 . آية الله صافي : و نداشتن آن حرجي باشد .

5 . آية الله سيستاني : . . . و نداشتن آن موجب حرج باشد .

6 . آية الله خويي : به پاورقي مسأله 57 مراجعه شود .

7 . آية الله بهجت : مالك بودن منزل شرط نيست بلكه تأمين بودن نياز سكناي او ميزان است .

آية الله خامنه اي : كسي كه منزل ملكي از ضروريات زندگي او محسوب مي شود يا مناسب شأن عرفي او است يا سكونت در منزل اجاره اي يا عاريه اي يا وقفي باعث حرج يا خواري او مي شود ، داشتن منزل ملكي از شروط استطاعت او به حساب مي آيد در غير اين صورت اگر ساير شرايط استطاعت را دارا باشد مستطيع است .

آيات عظام : فاضل ، مكارم و نوري : بلي مستطيع هستند .

8 . آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خويي : فحص لازم نيست هرچند احوط است .

آيات عظام تبريزي ، خويي : فحص لازم نيست هرچند احوط است .

آية الله خامنه اي : كسي كه مي داند با وضع معمول حج و مخارج عادي آن ، داراي استطاعت نيست ولي احتمال مي دهد كه اگر تحقيق كند راه هايي پيدا شود كه با وضع فعلي خود بتواند حج كند لازم نيست فحص كند ولي ملاحظه وضع مالي موجود خود براي كسي كه نمي داند آيا استطاعت حج دارد يا نه و مي خواهد بداند كه آيا مستطيع هست يا نه علي الظاهر واجب است .

29

اين كه مقدار مال خود ، يا مقدار مخارج حج را بداند يا نه .

شرايط وجوب حج

نگه داري هزينه حج

39 ـ كسي كه استطاعت مالي دارد ، اگر در سال استطاعت ، با ثبت نام يا غير آن ، مي تواند به حج برود ، بايد هزينه را نگهداري نمايد ؛ ولي اگر در همان سال ، از هيچ طريقي ، رفتن به حج ممكن نيست ، مستطيع نشده ^{( 1 )} و نگهداري پول لازم نيست .

لزوم تهيه مقدمات سفر

40 ـ مستطيع بايد خرج هاي مقدماتي ـ از قبيل گذرنامه ، ويزا و وديعه و امثال آن ـ را بپردازد ، و اين خرج ها موجب سقوط حج نمي شود ؛ بلي اگر بر اين گونه مخارج ، توانايي نداشته باشد ، مستطيع نيست .

زيادتر بودن هزينه حج از حدّ متعارف

41 ـ اگر كرايه ماشين يا هواپيما ، يا قيمت اجناس مورد نياز سفر ، زياد يا زيادتر از حد معمول

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جهت وقوف بر نظر آيات عظام در اين مسأله ، مسأله 7 الي 10 لحاظ شود .

آية الله تبريزي : در صورتي كه فقط از طريق ثبت نام مي تواند به حج برود ، چنانچه در اين سال ثبت نام مي شود و اطمينان دارد با ثبت نام مي تواند در همين سال به حج برود ، بايد ثبت نام كند و به حج برود ، و همچنين اگر توانايي رفتن به حج از طريق آزاد را دارد ، مستطيع مي باشد و بايد به حج برود ، و در غير اين دو صورت مستطيع نيست و نگهداري پول لازم نمي باشد .

آية الله خامنه اي : كسي كه مستطيع شده ، نمي تواند بعد از رسيدن زماني كه بايد مال را براي رفتن به حج ، صرف كند ، خود را از استطاعت خارج نمايد . بلكه احتياط واجب آن است كه قبل از آن زمان نيز خود را از استطاعت خارج نكند .

آية الله خويي : به هر حال بايد آن را تا زمان ثبت نام حفظ كند .

آية الله سيستاني : اگر احراز كند كه در سال بعد واجد شرايط خواهد شد لازم است پول را نگه دارد .

آية الله صافي : اگر اصل اعلام وقت و اجازه از طرف دولت معلوم نباشد نگهداري آن لازم نيست و اگر ثبت نام براي حج در امسال معلوم باشد هر چند تاريخ آن هنوز معيّن نشده باشد جواز صرف آن در راه ديگر ، محلّ تأمّل است . ( آداب و احكام حج ، حاشيه مسأله 155 ) .

30

باشد ، ^{( 1 )} مستطيع بايد به حج برود ، و تأخير از سال استطاعت ، جايز نيست ؛ مگر آن كه ^{( 2 )} كرايه بقدري زياد باشد كه موجب حرج و مشقت در زندگي شود . ^{( 3 )}

توقف حج بر پرداخت وجه به حكومتها

42 ـ اگر انجام حج ، بر پرداخت مال به حكومت هاـ ولو حكومتهاي كافر ـ متوقف باشد ، بايد پرداخت شود و اين امر ، موجب سقوط حج نمي شود . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله خويي : اگرضررزايدبرمقدارمتعارفوموجب اجحاف باشد ، ولوموجب حرجومشقّت هم نشود ، حج واجب نيست و اما اگر هزينه و مخارج حج بالا برود و مثلا كرايه ماشين در سال استطاعت گران تر از سال بعد باشد تأخير جايز نيست و بايد همان سال برود . ( معتمدج1 ، ص95 ومناسك مسأله 21 ) .

2 . آية الله بهجت : اگر هزينه و مخارج حج بالا برود و به حد غير عقلايي نرسد و مثلاً كرايه ماشين در سال استطاعت گران تر از سال بعد باشد تأخير جايز نيست و بايد همان سال برود . ( مناسك ، مسأله 18 ) .

آية الله گلپايگاني : مگر آن كه ضرر به نحوي باشد كه عرفاً بگويند مستطيع نيست .

3 . آية الله مكارم : به طوري كه در عرف بگويند مستطيع نيست .

4 . آية الله بهجت : ضررهاي مالي غير مجحف ، كه از ظالمين در طريق و از حكومتهاي ظالمه صورت مي گيرد ، داخل در استطاعت است و با قدرت تحمّل ، موجب سقوط نمي شود بلكه واجب است و همچنين قراردادهاي حكومت هاي ظلم . و اگر ضرر مالي ، مجحف و موجب عسر باشد مانع از استطاعت شرعيه است . ( كتاب حج ، ص21 )

آية الله تبريزي : هرگاه در راه حج دشمني باشد كه دفع او جز به پرداخت مال زياد ممكن نباشد ، پرداخت مال واجب نيست و وجوب حج ساقط خواهد شد مگر اين كه بذل مال ، امر متعارف باشد ، مثل اين كه حكومت از كساني كه وارد كشور مي شوند مالي را اخذ مي كند كه در اين صورت بذل واجب است و از مؤونه حج حساب مي شود . ( مناسك ، مسأله 16 ) .

آية الله خويي : اگر جزو مخارج حج در آن كشور باشد حجِ واجب است و اگر اتفاقاً اين مبلغ را از او مي گيرند ، اگر مستلزم ضرر مالي معتدٌّ به مي باشد حج بر او واجب نيست . ( مستفاد از مسأله 21 مناسك ) . البته اگر موجب فساد بر مسلمين باشد طبعا جايز نيست .

آية الله سيستاني : هرگاه در راه حج دشمني باشد كه دفع او جز به پرداخت مال به او ممكن نباشد ، پس اگر پرداخت آن نسبت به حال شخص ضرر زيادي داشته باشد ، واجب نخواهد بود و وجوب حج ساقط مي شود ، و الاّ واجب خواهد بود . بلي پرداخت پول جهت جلب رضاي او تا آن كه راه را باز كند واجب نيست . ( مناسك ، مسأله 16 ) .

آية الله صافي : اگر موجب تقويت كفر در برابر اسلام محسوب شود كه عرفاً آن بر ضرر اسلام و خلاف مصلحت مسلمين شمرده شود استطاعت حاصل نيست ولي اگر پول را پرداخت و استرداد آن ممكن نبود ، پس از پرداخت ، اگرچه معصيت كرده ، استطاعت حاصل مي شود و بايد به حج برود .

31

حصول استطاعت با اجير شدن

43 ـ اگر كسي در راه حج ، براي كاري ، به مبلغي كه با آن مستطيع مي شود ، اجير شود ، حج بر او واجب مي شود هر چند قبول اجاره بر او واجب نبوده است ؛ ^{( 1 )} ولي بعد از قبول ، مستطيع مي شود و بايد حج بجا آورد . ^{( 2 )}

حج با مال حرام و مشتبه

44 ـ حج با مال حرام ، جايز نيست ؛ ولي مال مشتبه ، با فرض عدم علم به حرمت ، صرف آن در حج جايز است . ^{( 3 )}

كسي كه ملك دارد و پول ندارد

45 ـ كسي كه پول ندارد ولي ملكي به اندازه هزينه حج دارد ، ^{( 4 )} بايد ـ با دارا بودن ديگر شرايط ـ بفروشد و به حج برود ؛ اگر چه به جهت كمبود مشتري ، به كمتر از قيمت معمولي ^{( 5 )} بفروشد ؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : لكن براي كسي كه عادت و شغلش خدمت باشد سزاوار است احتياط به قبول ترك نشود ، چون عرفاً استطاعت صدق مي كند . ( آداب و احكام حج ، مسأله 64 ) .

2 . آية الله بهجت : و همچنين اگر در اجاره براي او شرط شد تأمين زاد و راحله و نفقه عيال ، قبول واجب نيست ، ولي اگر قبول كرد مستطيع مي شود به استطاعت ماليه در هر دو صورت ، نه بذليّه ، پس دَيْن مانع از آن است مگر آن كه علي ايّ تقدير متمكّن از اداي دين نباشد و فقط به اين اجاره مشروطه ، مالك گذراندن امور خود در مصاحبت اهل حج باشد كه در حكم استطاعت بذليّه است ولي باز قبول استيجار واجب نيست ( كتاب حج ، ص14 ) .

3 . آية الله مكارم : به شرط آن كه از نظر ظاهر محكوم به حلال بودن باشد .

4 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر خانه وقفي و يا غير وقفي در اختيار اوست ؛ به طوري كه كسر شأن او نبوده و بدون سختي و حرج ، از داشتن خانه ديگر بي نياز است و احتمال از دست رفتن آن خانه نيست ، اگر خانه ملكي اي دارد كه قيمت آن وافي به مخارج حج و يا تتميم آن باشد ، واجب است خانه ملكي خود را فروخته و صرف مخارج حج كند ، و همچنين است نسبت به ديگر چيزهايي كه مورد نيازبوده ، و از غير راه ملكيّت رفع احتياجش شده باشد . ( آداب واحكام حج ، مسأله 24 ) .

5 . آية الله بهجت : اگر حرجي يا ضرري نباشد ( كتاب حج ، ص8 ) .

آية الله تبريزي : اگر بخواهد حج نمايد بايد آن را به مقدار زيادي كمتر از قيمت بفروشد ، فروشش واجب نيست . ( مناسك ، مسأله 21 ) .

آية الله خويي : اگر باعث ضرر كلّي شود فروشش واجب نيست .

آية الله سيستاني : مگر اينكه اجحاف بر او باشد . ( مناسك عربي ، مسأله 21 ) .

32

مگر آن كه ^{( 1 )} فروش به اين نحو ، موجب حرج و مشقت براي او شود .

احتياج به ملك در آينده

46 ـ اگر شخصي ملكي دارد كه از نظر قيمت ، براي سفر حج كافي است ، ولي صاحب آن اطمينان عرفي دارد كه از كار افتاده خواهد شد و بايد از درآمد آن ملك ، امرار معاش نمايد ، و در آن زمان ، راه ديگري براي امرار معاش ندارد ، مستطيع نشده و فروش آن واجب نيست . ^{( 2 )}

عدم حصول استطاعت با پول مورد نياز براي منزل

47 ـ اگر كسي براي تهيه منزل مسكونيِ مورد نياز ، مالي را بفروشد ، ^{( 3 )} با پول آن مستطيع نمي شود ؛ هرچند ^{( 4 )} پولي كه به دست آورده ، براي مخارج حج كافي باشد .

تبديل منزل گران به ارزان ، براي حج

48 ـ اگر كسي داراي منزل گران قيمتي است كه از شأن او زايد است ، و مي تواند با فروش آن و خريد منزل ارزانترِ مطابق شأنش ، به حج برود ، با تحقق شرايط ديگر ، مستطيع است ^{( 5 )} .

فروش كتاب و ابزار كار براي حج

49 ـ كساني كه كتابهايي دارند كه بدان نياز ندارند ^{( 6 )} و مبلغ آن در صورت فروش ، به اندازه هزينه حج است ، با داشتن ساير شرايط ، حج بر آنها واجب است ؛ و نيز اگر از كتب موقوفه مي توانند رفع نياز كنند ^{( 7 )} و كتابهاي ملكيِ زايد ، به قدر حج باشد ، حج بر آنها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام : صافي ، گلپايگاني و مكارم : به طوري كه در عرف بگويند مستطيع نيست .

2 . آية الله مكارم : اگر در حال حاضر و پس از بازگشت ، زندگي او از طريق ديگر تأمين مي شود ، حج بر او واجب است .

3 . آية الله مكارم : و قصد تهيه آن را داشته باشد .

4 . آيات عظام بهجت ، خويي ، سيستاني : در صورتي كه صرف آن پول در راه حج سبب ناراحتي و مشقت در زندگي وي شود ، حج بر او واجب نمي شود ، و چنانچه سبب ناراحتي نشود واجب مي شود .

آية الله خامنه اي : اگر مكلّف زمين يا جنس ديگري را بفروشد تا با پول آن خانه بخرد ، در صورتي كه منزل شخصي جزء نيازهاي ضروري او باشد و يا مالكيت آن با موقعيت عرفي او مناسب است ، با گرفتن پول زمين مستطيع نمي شود هر چند به مقدار مخارج حج و يا مكمّل آن باشد .

5 . آية الله بهجت : گذشت در مسأله 34 . واگر استبدال ضرري يا حرجي باشد لازم نيست ( كتاب حج ، ص8 ) .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : اگر فروش خانه سبب حرج و مشقت او نيست حج بر او واجب است .

6 . آية الله بهجت : به حاشيه مسأله 34 مراجعه شود .

آية الله خويي : اگر با فروش آنها به حرج نمي افتد ، حج واجب است . ( مناسك ، مسأله 22 ) .

7 . آيات عظام فاضل ، نوري : و منافات با شأن او نداشته باشد و موجب حرج بر او نباشد .

آية الله سيستاني : و استفاده از آنها بر او حرجي نباشد . ( مناسك عربي ، مسأله24 ) .

آية الله مكارم : به طوري كه هر ساعت نياز داشته باشد ، بدون زحمت در اختيار او قرار بگيرد .

33

واجب است ، به شرط آن كه كتاب هاي موقوفه ، در معرض زوال نباشد .

50 ـ هرگاه كسي سرمايه زايد ، يا ابزار كار زايدي دارد كه با فروش آن ، مي تواند هم بدون زحمت زندگي كند و هم به حج برود ، با وجود دارا بودن ساير شرايط ، مستطيع است . ^{( 1 )}

داشتن طلب

51 ـ كسي كه طلبي دارد و وقت طلب او رسيده يا حالّ است ، و مي تواند بدون حَرَج و مشقت ، ^{( 2 )} آن را بگيرد ، با داشتن ساير شرايط ، واجب است مطالبه كند ^{( 3 )} و بگيرد و به حج برود ؛ ^{( 4 )} مگر اين كه مديون نتواند بپردازد كه در اين صورت ، مطالبه جايز نيست و استطاعت حاصل نمي شود . ^{( 5 )}

اگر وقت طلب نرسيده باشد ولي مديون خودش بخواهد بپردازد ، لازم است طلبكار آن را بگيرد و مستطيع مي شود ؛ ولي اگر نمي خواهد بپردازد ، مطالبه واجب نيست ، هرچند با مطالبه حاضر به پرداخت شود . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله مكارم : در صورتي كه فروختن آن مخالف شؤون او نباشد .

2 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و نيز مي تواند ولو با كمك غير و اقامه دعوي در نزد حاكم شرع و يا با رجوع به حاكم غير شرعي ـ در صورتي كه استيفاي حقّ ، موقوف بر آن باشد ، بنابر اقوي ـ آن را وصول نمايد ، گرفتن و رفتن به حج واجب است . ( احكام و آداب حج ، مسأله 29 ) .

3 . آية الله سيستاني : مستطيع است و واجب است حج برود هر چند با مطالبه و صرف آن مال در حج باشد و همچنين است اگر بدهكار دارا باشد و نپردازد ولي بتواند هر چند با رجوع به حاكم جور حق خود را بگيرد يا بدهكار منكر باشد ولي بتواند آن را اثبات كند و بگيرد يا بتواند از اموال او از باب تقاص بردارد .

4 . آية الله بهجت : اگر تحصيل آن ، متوقّف بر مراجعه به دادگاه اگر چه حاكم جور باشد ، لازم است مراجعه نمايد در صورتي كه موجب ضرر و حرج فوق حد مسامحه نباشد ، و در تضرّر مالي غير مجحف و نيز ضرر حالي مثل ذلت نفس و نقص جاه نزد حاكم جور تأمّل است و اقرب وجوب مطالبه است با عقلائي بودن تن دادن به اين ضرر با قطع نظر از تكليف به حج ( كتاب حج ، ص10 ) .

5 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر بتواند دَين را بفروشد و پول آن به تنهايي و يا به ضميمه مال ديگر وافي هزينه حج باشد و براي او مشقت نداشته باشد ، در اين صورت مستطيع است و بايد به حج برود .

آية الله سيستاني : اگر بتواند دَين را بفروشد به نحوي كه اجحاف در حق او نباشد ، و پول آن به تنهايي و يا به ضميمه مال ديگر وافي هزينه حج باشد ، در اين صورت مستطيع است و بايد به حج برود .

آية الله فاضل : اگر بتواند دَينش را به مقدار كمتر بفروشد در صورتي كه موجب ضرر و مشقّت نباشد . و اين مقدار براي حج كافي باشد مستطيع است و بايد حج انجام دهد .

6 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي : در صورتي كه اگر مطالبه كند بدهكار خواهد پرداخت ، بايد مطالبه كند و به حج برود .

آية الله سيستاني : اگر مهلت داشتن قرض به نفع بدهكار باشد همچنانكه معمولا چنين است .

آية الله صافي : حكم مسأله در صورتي است كه فروش دين مؤجّل به نقد ممكن نباشد والاّ فروش آن مانند فروش ساير اموال واجب است .

آية الله فاضل : مگر آن كه يقين داشته باشد كه اگر مطالبه كند مديون حاضر به پرداخت آن مي شود ، كه در اين صورت مطالبه لازم است .

آية الله گلپايگاني : و اگر شك داشته باشد كه مديون با مطالبه مي پردازد يا نه ، به جهت آن كه احتمال استطاعت مي دهد ، و تمكّن از فحص دارد ، احتياط در مطالبه است ، و مطالبه در اين فرض فحص از استطاعت است ، نه تحصيل استطاعت . ( آداب و احكام حج ، مسأله 29 ) .

آية الله مكارم : اگر مطالبه محذوري ندارد بايد مطالبه كند .

34

شرايط وجوب حج

قرض براي حج

52 ـ با قرض ، استطاعت حاصل نمي شود ، هر چند اداي آن بعداً به سهولت ممكن باشد ؛ ^{( 1 )} و اگر كسي با قرض ، حج به جا آورد ، از حَجة الاسلام ، كفايت نمي كند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله خامنه اي : كسي كه هزينه رفتن به حج را در اختيار ندارد ، اما مي تواند قرض بگيرد و سپس به سادگي قرض خود را ادا كند ، واجب نيست كه خود را با قرض گرفتن مستطيع كند ، اما اگر بگيرد ، حج بر او واجب مي شود .

آية الله فاضل : ولي اگر قرض كرد چنانچه در پرداخت آن به مشقت شديد نمي افتد مستطيع گشته بايد حج بجا آورد .

2 . آية الله بهجت : قرض گرفتن براي حج تحصيل استطاعت است و واجب نيست . مگر آن كه مالي داشته باشد بالفعل كه مي تواند پس از حج با فروش و استبدال آن اداي دين كند كه در اين صورت قرض گرفتن واجب است با عدم تمكن از فروش آن قبل از حج و اگر مالي كه با آن اداي دين مي نمايد بعد از حج تحصيل مي شود ، پس در وجوب حج فعلاً تأمّل است ( كتاب حج ، ص11 ) .

آية الله تبريزي : هرگاه كسي مقداري پول قرض كند كه آن پول به مقدار مخارج حج باشد و در وقت قرض كردن مالي داشته باشد كه بتواند با آن قرض خود را ادا كند ولي فعلا نمي تواند آن را بفروشد يا در آن تصرّف كند حج بر او واجب خواهد بود ( مناسك ، مسأله 33 ) .

آيات عظام خويي ، فاضل : هرگاه كسي مقداري پول قرض كند كه آن پول به مقدار مخارج حج باشد ، و قدرت پرداخت آن را بدون مشقّت بعد از آن داشته باشد ، حج بر او واجب خواهد بود .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : كسي كه نفقه حج را ندارد ، اگرچه مي تواند قرض كند و به راحتي به دين خود را ادا نمايد ، حج بر او واجب نيست و همچنين اگر مالي داشته باشد كه نزدش نيست و يا جنسي دارد كه فعلاً مي تواند وصول نمايد ، استقراض بر او واجب نيست ، گرچه موافق احتياط است ، بلي در صورت اخير اگر قرض كند ، به خاطر صدق استطاعت ، حج بر او واجب است . ( آداب و احكام حج مسأله 30 )

آية الله سيستاني : مگر آن كه وقت پرداخت قرض آنقدر دور باشد كه اصلاً عقلا به آن توجه نكنند . كه در اين صورت حجّ بر او واجب خواهد شد . ( مناسك ، مسأله 33 ) .

35

53 ـ اگر كسي كه نوبت حج او براي سال هاي آينده است ، از راه ديگر امكان تشرّف به وسيله قرض ، در همين سال براي او فراهم شود ، اگر قبلاً حج بر او مستقرّ نشده و فعلاً هم نمي تواند به حج برود مگر با قرض ، ^{( 1 )} مستطيع نيست .

فرض تحقق استطاعت با داشتن بدهي

54 ـ كسي كه مخارج حج را دارد ولي بدهي ^{( 2 )} دارد ، چنانچه بدهي او مدت دار باشد و مطمئن است كه در وقت اداي بدهي مي تواند آن را ادا كند ، واجب است به حج برود ؛ و همچنين است صورتي كه وقت اداي بدهي رسيده ، ولي طلبكار راضي به تأخير باشد و بدهكار اطمينان داشته باشد كه در وقتِ مطالبه ، مي تواند بدهي را ادا نمايد ^{( 3 )} . در غير اين دو صورت ـ با فرض داشتن بدهي ـ حج واجب نيست . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 3 . به مسأله قبل مراجعه شود .

2 . آية الله بهجت : از حقوق النّاس .

3 . آية الله بهجت : بنابر عدم فعليّت وجوب ادا مگر بعد از مطالبه ( كتاب حج ، ص11 ) .

آية الله تبريزي : در صورتي حج واجب مي شود كه بدون حرج و مشقّت قادر به ادا باشد .

آية الله خويي : بلي اگر دين خود را ادا نكند حج بر او واجب است و به هر حال اگر چنين فردي حج به جا آورد مجزي از حَجّة الاسلام مي باشد . ( تعليقه عروه ، ج2 ، ص236 ) .

4 . آية الله سيستاني : اگر انسان مال وافي به هزينه حج را داشته ، و به همان مقدار هم مقروض باشد ، بنابر اظهر حج بر او واجب نخواهد بود ، و همچنين اگر كمتر از آن مقدار ، مقروض باشد ، به طوري كه اگر مقدار قرض برداشته شود ، باقيمانده آن وافي به هزينه حج نباشد ، كه در اين صورت هم حج بر او واجب نخواهد بود ، و فرقي نيست بين اين كه وقت پرداخت بدهي رسيده باشد يا نه ، مگر اين كه آن قدر ، وقت پرداخت دور باشد كه اصلاً عقلا به آن توجه نكنند ؛ مانندپنجاه سال . ( مناسك ، مسأله 34 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و اگر مي داند كه طلبكار از طلب خود خواهد گذشت ، و يا بنابر مسامحه دارد ( مثل مهريه بعض زنان ) چنين دَيني مانع استطاعت نيست . ( احكام و آداب حج ، مسأله 34 ) .

آية الله فاضل : يعني مخيّر است بين انجام حج و اداي دين و در صورت انجام حج كفايت از حجّة الاسلام مي كند .

36

55 ـ استطاعت مالي با داشتن بدهي ، در صورتي حاصل مي شود كه هزينه رفت و برگشت موجود باشد و پس از بازگشت ، امكان پرداخت دين به سهولت ، فراهم باشد . ^{( 1 )}

تهيه منزل و لوازم زندگي با وام

2/55 ـ كساني كه با دريافت وام ، منزل مسكوني ساخته اند و يا ساير لوازم زندگي را تهيه كرده اند و طي اقساط بايد وام را بپردازند ، اگر ساير شرايط استطاعت را دارا باشند آيا بايد حجة الاسلام بجا آورند ؟ ^{( 2 )}

داشتن دين شرعي

56 ـ با بدهكار بودن خمس يا زكات ، ^{( 3 )} در صورتي ^{( 4 )} استطاعت حاصل مي شود كه علاوه بر مخارج حج ، ما به ازاي بدهكاري نيز موجود باشد .

تزاحم حج و ازدواج

57 ـ در صورت نياز به ازدواج ^{( 5 )} و نياز به پول براي آن ، در صورتي استطاعت حاصل مي شود كه علاوه بر مخارج حج ، مخارج ازدواج نيز موجود باشد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نظر آيات عظام تبريزي ، خويي و سيستاني : ذيل مسأله 54 گذشت .

2 . آية الله بهجت : بلي اگر اطمينان به تمكّن در وقت اداء دارند .

آية الله فاضل : اگر براي بازپرداخت وام مشكلي نداشته باشند ، مستطيع هستند و بايد حج بجا آورند .

آيت الله خامنه اي : اگر مطمئن است كه در زمان پرداخت اقساط وام مي تواند آنها را ادا كند و ساير شرايط استطاعت را نيز دارد حج بر او واجب است .

آية الله مكارم : آري مستطيع است .

3 . آية الله بهجت : يا كفّاره يا نذر ( كتاب حج ، ص10 ) .

4 . آيات عظام : تبريزي ، خويي ، صافي و گلپايگاني : حكم ساير ديون را دارد الاّ اين كه عين مال متعلَّق خمس و زكات باشد ، كه در صورتي مستطيع مي شود كه غير از آنها مخارج حج را داشته باشد .

آية الله فاضل : يعني بر ذمّه او تعلق گرفته است .

5 . آية الله خامنه اي : كس كه نياز به ازدواج دارد و ترك ازدواج موجب مشقّت يا حرج او شود ، و بتواند ازدواج كند ، زماني مستطيع مي شود كه علاوه بر مخارج حج هزينه هاي ازدواج را نيز داشته باشد .

آية الله فاضل : به طوري كه ترك ازدواج موجب مشقت يا ضرر باشد .

آية الله نوري : به طوري كه اگر متأهّل نشود به زحمت مي افتد يا به حرام افتد در صورتي . . .

6 . آية الله بهجت : اگر در ترك نكاح مشقت غير قابل تحمّل به حسب عادت بود يا خوف مرض يا خوف وقوع در حرام بود ، اظهر جواز صرف در نكاح است و همچنين اگر قبل از رسيدن وقت سير كاروان حج ، صرف در نكاح كند ، اما بعد از رسيدن وقت سير نمي تواند صرف در نكاح نمايد ، به نحوي كه متمكّن از حج در آن سال نمي شود نه در صورت تمكّن از جمع بين آن دو . ( كتاب حج ، ص12 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : در صورتي كه صرف آن پول در راه حج سبب ناراحتي و مشقت در زندگي وي شود ، حج بر او واجب نمي شود ، و چنانچه سبب ناراحتي نشود واجب مي شود . آية الله خويي اضافه فرمودند : بلي اگر بنابر صرف نكردن آن مال در نياز خود داشت حج بر او واجب است . ( تعليقه عروه ، ج2 ، ص234 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر ترك تزويج مستلزم حرج باشد به نحوي كه عرفاًبگويند مستطيع نيست واجب نمي شود و الاّ حج بر او واجب و مقدّم است . ( مناسك عربي ، ص18 ، مسأله 32 ) .

آية الله مكارم : منظور از نياز اين نيست كه به خاطر ترك آن به عسر و حرج بيفتد بلكه همين اندازه كه ازدواج از شؤون زندگي او باشد كافي است .

37

تزاحم حج با ازدواج نوه

58 ـ اگركسي نوه اش نياز به ازدواج دارد ^{( 1 )} و ازدواج نوه ، از مخارج عرفي او محسوب شود و نتواند هم براي او ازدواج كند و هم حج بهجا بياورد ، ^{( 2 )} مستطيع نيست ؛ ولي اگر از مخارج عرفي او محسوب نمي شود ، حج مقدّم است .

استطاعت مالي در فرض دخل و خرج مشترك

59 ـ كسي كه ـ مثلاً ـ چهار پسر دارد و خرج سالانه خود را هم دارد و قرض هم ندارد ، و با پسرانش درآمدشان يكجا است و الآن فرضاً هزينه حج دو نفر را دارند ، از بين آنها كسي كه از مال خودش به مقدار حج دارد و مي تواند به مكه برود و بعد از برگشت زندگاني لايق شأنش را داشته باشد ، مستطيع است و بايد حج برود . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : به مسأله 78 مراجعه شود .

2 . آيات عظام : تبريزي ، خويي ، سيستاني ، صافي و گلپايگاني : اگر صرف مال در حج و ترك تزويج نوه براي او ( پدر بزرگ ) حرجي باشد ، حج واجب نيست وگرنه واجب است .

3 . آية الله بهجت : چون پنج نفر شريك و مالك اين در آمد هستند بر هيچكدام واجب نيست . ( مستفاد از سؤال 6 مناسك ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر پس از برگشت در زندگي به حرج نمي افتد حج بر او واجب است .

آية الله مكارم : يعني اگر فرضاً مال مزبور را تقسيم كنند و حق هر كدام را بدهند ، هر كدام مستطيع است بايد حج برود و اگر هيچكدام مستطيع نمي شوند بعضي مي توانند حق خود را به ديگري واگذار كنند تا مستطيع شود .

38

وجوه شرعيه و استطاعت

60 ـ با وجوه شرعيّه ـ مثل سهم امام عليه السلام و سهم سادات ـ كسي مستطيع نمي شود ؛ ^{( 1 )} و اگر حج بجا آورد ، كفايت از حَجّة الاسلام نمي كند . ^{( 2 )}

61 ـ كسي كه از وجوه شرعي ـ نظير خمس و زكات ـ ارتزاق مي كند ، اگر از آن وجوه ، مقداري اضافه آيد كه به اندازه مخارج حج باشد ، آيا با وجود ساير شرايط ، مستطيع مي گردد ، يانه ؟ ^{( 3 )}

وليمه و استطاعت

2/61 ـ شخصي كه مخارج حج را دارد امّا در برگشت از سفر حج براي دادن وليمه يا مخارج زندگي مقروض مي شود و يا به وجوه شرعي ، مانند خمس و زكات نيازمند است ، آيا چنين شخصي مستطيع است يا نه ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خامنه اي ، خويي ، سيستاني ، گلپايگاني : به حاشيه مسأله 76 مراجعه شود .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : كسي كه مالي را كه بتواند با آن حج به جا آورد ، در اختيار دارد هر چند ملك او نباشد ولي تصرفش در آن جايز باشد با تحقق ساير شرايط مستطيع است .

آية الله فاضل : چنانچه به عنوان شهريه يا از روي استحقاق و خدمات ديني از طريق حاكم شرع به او داده شده ، مالك مي شود و اگر به مقدار حج باشد مستطيع است و بايد حَجّة الاسلام به جا آورد .

2 . آية الله مكارم : هرگاه در شأن او باشد مانعي ندارد و حج او صحيح است .

3 . آيت الله خامنه اي : اگر استحقاق دريافت را به وجه شرعي داشت و باقيمانده وافي به هزينه حج بود و ساير شرايط را هم دارا بود مستطيع است .

آيات عظام : بهجت ، فاضل و مكارم : مستطيع است .

آية الله تبريزي : كسي كه در زمان اخذ زكات و سهم سادات مستحق آن باشد ، آن را مالك مي شود و جزو تركه او حساب مي شود . و اگر با آن كسب كند و از راه كسب يا نماء منافعي داشته باشد ، با وجود ساير شرايط مستطيع مي شود و در سهم امام ( عليه السلام ) چنانچه عين آن باقي باشد ، ملك گيرنده نيست و جزو تركه او حساب نمي شود و اگر با آن چيزي را خريده و با سهم امام ( عليه السلام ) ثمن آن را ادا كرده ، آنچه را كه خريده مالك مي شود و احكام ملك بر آن بار مي شود .

آية الله خويي : عين سهم امام كه به اهل علم براي ارتزاق داده مي شود ملك آن ها نيست .

آية الله سيستاني : در مورد سهم امام ( عليه السلام ) اگر فقط مجاز در تصرف باشد مالك نمي شود و جزو تركه نيست و موجب استطاعت نمي باشد و اگر از سوي حاكم شرع تمليك شده باشد جزو تركه است و موجب استطاعت و امّا سهم سادات و زكات ، اگر مستحق بوده مالك است و جزو تركه است و موجب استطاعت .

4 . آية الله گلپايگاني ( رحمه الله ) : اگر در مخارج متعارف خود معطل مي ماند و موجب مشقت زندگي مي شود مستطيع نيست و امّا احتياج به مصرف وجوه شرعيه پس از مراجعت اگر از افرادي است كه معاشش از وجوه تأمين مي شود مانع از استطاعت نيست و حجة الاسلام از اين افراد صحيح و مجزي است و هزينه مهماني و سوغات جزء استطاعت محسوب نمي شود .

آية الله بهجت : داشتن مخارج وليمه از شرايط استطاعت نيست ، و اگر در اثر قرض براي امور زندگي در عسر و حرج واقع مي شوند ، مستطيع نيستند و در غير اينصورت استطاعت دارند و نيز كسي كه از وجوه شرعيه معاش او در سال دائر است در فرض مرقوم مستطيع است .

آية الله خامنه اي : در استطاعت ( در حج غير بذلي ) رجوع به كفايت شرط است ؛ يعني شرط است كه پس از بازگشت از حج شغل يا مالي داشته باشد كه با آن زندگي خود و عيال خود را متناسب با شأن عرفي خود اداره كند ، ولو مثل شهريه . ولي به هر حال پول وليمه جزء استطاعت نيست .

آية الله فاضل : چنانچه بعد از برگشت ، از وجوه شرعيه تأمين مي شود مستطيع است ، همانطور كه داشتن مخارج وليمه جزء شرايط استطاعت نيست .

آية الله تبريزي : در صورتيكه بعد از برگشت از عهده مخارج زندگي بدون قرض برآيند ولو آن كه مخارج وليمه را نداشته باشند ، مستطيع هستند و چنانچه در برگشت نياز به گرفتن خمس و زكات پيدا مي كند مستطيع نيست ، مگر آن كه رفتن حج دخالتي در گرفتن خمس و زكات بعد از حج نداشته باشد .

آية الله مكارم : مستطيع است .

آية الله صافي : در فرض سؤال وليمه دادن جزء استطاعت نيست و اما نسبت به احتياج به وجوه شرعي در رجوع بكفايت چنانچه معاش او بطور مستمر از وجوه شرعي است مستطيع است .

آية الله نوري : كسي كه بعد از مراجعت از حج براي اداره امور زندگي خود احتياج به قرض كردن پيدا مي كند و يا به وجوه شرعي مانند خمس و زكات نيازمند است ، مستطيع نيست .

39

مستطيع نمودن خود با وام

3/61 ـ آيا افرادي كه با شهريه حوزه ارتزاق مي كنند ، مي توانند به وسيله وام خود را مستطيع كنند و حجة الاسلام به جا آورند و بدهي آن را از شهريه بپردازند ؟ ^{( 1 )}

شرايط وجوب حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : پس از اخذ وام و فرض حصول استطاعت از ساير جهات مصداق مسأله استطاعت مديون است كه تفصيل آن در مناسك مذكور است .

آيت الله خامنه اي : كسي كه هزينه حج را ندارد اما مي تواند آن را قرض بگيرد و بعداً به آساني قرض خود را ادا كند گرچه واجب نيست قرض كند ، اما اگر قرض كرد حج بر او واجب مي شود .

آية الله فاضل : واجب نيست وام بگيرند ولي اگر گرفتند ، كفايت از حجة الاسلام مي كند .

آية الله مكارم : كفايت نمي كند .

40

مسايل خاص استطاعت بانوان

ميزان حصول استطاعت با مهريّه

62 ـ زني كه مهريه اش براي مخارج حج كافي است ، و آن را از شوهر خود طلبكار است ، ^{( 1 )} اگر شوهرش قدرت بر اداي آن ندارد ، زن حق مطالبه ندارد و مستطيع نيست ؛ و اگر قدرت دارد و مطالبه آن براي زن مفسده اي ندارد ، بافرض اين كه شوهر ، نفقه و مخارج زندگي زن را مي دهد ، لازم است زن مهريه را مطالبه كند و به حج برود ؛ و چنانچه براي او مفسده دارد ـ مثل اين كه ممكن است به نزاع ^{( 2 )} و طلاق منجر شود ـ مستطيع نيست .

استطاعت مالي زن و فرض لزوم رجوع به كفايت

63 ـ اگر زني در حيات شوهرش ، استطاعت مالي نداشته و بعد از مردن او ، از ارث وي يا غير آن ، استطاعت مالي پيدا كند ، اگر بعد از مردنِ شوهر ، شغل يا زراعت يا صنعتي كه بتواند بعد از برگشتن از حج ، زندگي خود را اداره كند ، نداشته باشد ، مستطيع نمي شود ، هرچند ارثي كه برده ، براي رفتن به حج و برگشتن كافي باشد . ^{( 3 )}

وعده و مهر قراردادن حج

64 ـ اگر به حج بردن همسر ، به عنوان مهريه قرار داده شده باشد ، ^{( 4 )} زوج بايد به آن عمل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : در صورتي كه مطالبه مهر از شوهر ناراحتي و يا مشكلاتي در زندگي ايجاد نكند وي مستطيع است و مطالبه مهر منعي ندارد بلكه لازم است ، ولي اگر موجب دردسر و ناراحتي براي وي شود و يا مراجعه به حاكم باعث منقصت شأن او گردد مطالبه لازم نيست .

2 . آية الله تبريزي : اگرمطالبه مهريّه موجب ناراحتي هايي شود كه زن در زندگي اش به حرج و مشقّت بيفتد ، حج بر او واجب نيست .

آية الله خويي : يعني مطالبه بر او حرجي يا در آن خوف ضرر باشد . حج بر او واجب نيست .

آية الله سيستاني : اگر به حدّي باشد كه براي زن تحمّلش مشكل باشد .

آية الله گلپايگاني : مجرّد طلاق باعث عدم وجوب حج نيست . بله اگر صرف مهريه در حج موجب شود كه زندگي او مختلّ شود حج بر او واجب نيست . ( مجمع المسائل ، ج1 ، مسأله 33 ) .

آية الله مكارم : حتي اگر منجرّ به طلاق نشودولي مشكلات مهمّي در زندگي او حاصل گرددحج لازم نيست .

3 . حكم رجوع به كفايت ، در مسأله 76 آمده است .

4 . آية الله مكارم : يا شرط ضمن العقد بوده است .

41

كند ؛ ولي اگر صِرف وعده بوده ، ^{( 1 )} اداي آن ^{( 2 )} لازم نيست .

فرض توقف حج زن بر زحمت شوهر

65 ـ اگر زني مخارج حج را دارد و با درآمدش ، مخارج زندگي را متكفّل شود ، اگر با به حج رفتن وي ، شوهرش براي مخارج به زحمت مي افتد ، ولي به زحمت افتادن شوهر ، موجب حرج براي زن نباشد ، ^{( 3 )} بايد به حج برود و به زحمت افتادن شوهر ، مانع از استطاعت زن نمي شود .

اذن شوهر

66 ـ براي بانوان ، در سفر حجِّ واجب ، اجازه شوهر شرط نيست و بايد حج واجب خود را بجا آورند هرچند شوهر راضي نباشد . ^{( 4 )}

زندگي در منزل استيجاري و حكم استطاعت زوجين

67 ـ اگر زن و شوهري در منزل استيجاري زندگي كنند ، در صورتي كه زن هزينه حج را دارا باشد ، حج بر او واجب است ؛ ولي زماني بر شوهر حجْ واجب مي شود كه لوازم زندگي و مايحتاج خود و عائلهاش را در حد شأن ، دارا بوده ^{( 5 )} و شرط رجوع به كفايت براي او محقق باشد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : تنها وعده سفر موجب استطاعت نمي شود ولي بر مرد لازم است كه به وعده خود وفا كند ، اگر هنگام عقد ازدواج به او وعده داده است . ( مناسك ، ص161 ، س4 ) .

آية الله سيستاني : به احتياط واجب بايد به آن وفا كند .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي ، آية الله فاضل : اگر شرط ضمن العقد باشد ، وفا واجب است و در غير آن ، تخلف از وعده كراهت شديده دارد .

2 . آية الله مكارم : ولي بدون شك عمل به آن مستحب مؤكد است .

3 . آية الله سيستاني : به حدّي كه تحمّلش براي او مشكل باشد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : به نحوي كه زندگي او مختلّ شود . ( مجمع المسائل ، ج 1 ، ص429 ، مسأله 11 ) .

4 . آية الله مكارم : ولي بهتر جلب رضايت اوست .

5 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي : اگر از جهت صرف هزينه حج ، در ناراحتي و مشقت نشوند واجب است حج بروند .

6 . آية الله سيستاني ، آية الله مكارم : در فرض مذكور ، حج بر هر دو واجب است . ( مالكيت منزل مسكوني شرط استطاعت حج نيست ) .

42

ب : استطاعت بذلي

بذل حج

68 ـ اگر كسي هزينه حج را نداشته باشد ، ولي ديگري به او بگويد : « حج بجا آور ، نفقه تو ^{( 1 )} وعائله ات ، ^{( 2 )} بر عهده من » ، با اطمينان به وفا و عدم انصراف از بذل ، ^{( 3 )} حج واجب ^{( 4 )} مي شود . اين گونه حج ، حجِ « بذلي » نام دارد ؛ ^{( 5 )} و در آن ، « رجوع به كفايت » ـ كه خواهد آمد ـ شرط نيست ؛ ^{( 6 )} بلي اگر قبولِ بذل و رفتن به حج ، موجب اخلال در زندگي او شود ، ^{( 7 )} استطاعت بذلي حاصل نمي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : تعهد نسبت به عائله و اطمينان به وفا و عدم رجوع باذل شرط نيست .

2 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر نمي تواند نفقه عيال را تأمين كند ، چه به حج برود و چه نرود ، بذل نفقه عيال شرط نيست .

آية الله سيستاني : مگر اين كه نفقه عائله اش را تا زمان برگشت داشته باشد يا اين كه فرق نمي كند ، چه حج برود وچه نرود نفقه آنها را نمي تواند تأمين كند يا از عدم تأمين نفقه آنها در حرج نمي افتد يا عائله واجب النفقه او نيستند كه در اين موارد بذل نفقه عائله شرطِ وجوب حج نيست . ( مناسك عربي ، مسأله43 ) .

3 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اطمينان به وفا و عدم رجوع باذل ، شرط نيست ، ولي اگر وثوق و اطمينان به رجوع وعدم وفاي باذل دارد حج واجب نمي شود .

4 . آية الله نوري : به شرطي كه قبول اين بذل براي او مستلزم ذلّت و منّت نباشد .

5 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي : در اين مسأله فرقي بين اباحه ( در اختيار گذاشتن ) و تمليك و دادن عين مال و يا قيمت آن نيست .

آية الله سيستاني : اباحه اي كه براي اباحه كننده آن قابل برگشت باشد شرعاً ، و تمليك متزلزلي كه از طرف مقابل قابل فسخ بوده باشد شرعاً ، موجب حصول استطاعت نمي شود مگر اين كه اطمينان داشته باشد كه از اباحه اش صرف نظر نمي كند يا تمليكش را فسخ نمي نمايد . ( مناسك ، مسأله 29ـ40ـ43 ) .

6 . آية الله بهجت : بلي داشتن مؤونه عيال تا وقت رجوع شرط است مگر آن كه با نرفتن حجّ نيزعيال او در مضيقه به سر برند و رفتن حج تأثيري در اين جهت نداشته باشد . ( مناسك ، ص19 ، مسأله42 ) .

آية الله سيستاني : ولي اگر خودش مقداري از مصارف حج را داشته باشد و بقيّه را به او بذل كنند در اين صورت رجوع به كفايت شرط است . ( مناسك ، مسأله 45 ) .

7 . آية الله سيستاني : بلي اگر درآمدش در خصوص روزهاي حج باشد و با درآمد آن در بقيه روزهاي سال يا بعضي از آنها زندگي مي كند ، به طوري كه اگر به حج برود قدرت تأمين هزينه زندگي در بقيه يا بعضي از روزهاي ياد شده نداشته باشد . در اين صورت حج بر او واجب نخواهد بود ، مگر اينكه مخارج زندگيش را در بقيه روزهاي سال هم بدهند كه در اين صورت واجب خواهد بود . ( مناسك ، مسأله 45 ) .

آية الله مكارم : يا مستلزم منّت و هتك او باشد .

43

كفارات و پول قرباني در حج بذلي

69 ـ كفارات ^{( 1 )} در حجّ بذلي ، بر عهده باذل نيست ؛ ^{( 2 )} ولي پول قرباني بر عهده وي مي باشد ؛ و اگر آن را بذل نكند ، حج واجب نمي شود ، ^{( 3 )} مگر در صورت وجود شرايط ديگر استطاعت . ^{( 4 )}

بذل نفقه حج به شخص ناتوان و مسأله استنابه

70 ـ اگر به شخصي كه استطاعت مالي و قدرت بدني بر حج ندارد و از قادر شدن هم مأيوس است ، بذل نفقه حج نمايند ، قبولِ آن براي نايب گرفتن ، واجب نيست . ^{( 5 )}

بخشش مال براي حج

71 ـ اگر مالي به اندازه هزينه حج ، به كسي ببخشند تا حج به جا آورد ، بايد قبول كند و حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در صورتي كه هدي بر مبذول له واجب باشد پول آن بر عهده باذل است ، و الاّ تبديل به صوم مي شود . ولي در كفّارات اگر محرم موجب و سبب آن را مرتكب شود پس اگر عمداً باشد كفّاره اش بر عهده خود او مي باشد و اگر از روي فراموشي يا جهل و يا اضطرار و ناچاري باشد و به اين سبب كفّاره واجب شود ، پس اگر مبذول له تمكّن از ادا داشته باشد و كفّاره يافت شود ، پول آن به عهده باذل مي باشد و الاّ بايد مبذول له به وظيفه غير متمكّن از كفّاره عمل نمايد . ( آداب و احكام حج ، مسأله 56 ) .

2 . آية الله نوري : اگر عملِ موجبِ كفّاره را از روي عمد و اختيار انجام داده باشد ، و در غير اين صورت به عهده باذل است علي الأحوط .

آية الله مكارم : احتياط در غير عمد ، آن است كه باذل بپردازد .

3 . آية الله تبريزي : مگر در صورتي كه بتواند بدون حرج بدل هدي روزه بگيرد .

آية الله سيستاني : در وجوب حجِ برگيرنده ، در اين صورت اشكال است ، مگر در صورتي كه خود توانايي خريد آن را از مال خود داشته باشد ، بلي اگر پرداخت قيمت قرباني موجب حرج و مشقّت باشد قبول بر او واجب نخواهد بود . ( مناسك ، م 52 ) .

آية الله فاضل : واجب مي شود لكن پول قرباني بر عهده باذل است .

4 . آية الله بهجت ، آية الله خويي : مگر در صورتي كه خود توانايي خريد آن را از مال خود داشته باشد ، بلي اگر پرداخت پول قرباني موجب ناراحتي مالي او شود ، قبول بر او واجب نخواهد بود .

5 . آية الله بهجت : در اين صورت استنابه مي كند علي الأحوط .

آية الله تبريزي و آية الله خويي : اگر مالي را به او اباحه كنند ، به اندازه اي كه با آن مي تواند حج برود و مجاز در نايب گرفتن هم باشد ، بنابراحتياط واجب ( آية الله خويي بنابر فتوي ) نايب بگيرد .

44

به جا آورد ؛ ^{( 1 )} و همچنين است اگر واهب بگويد : « بين حج و غير آن مخيّري » ؛ ^{( 2 )} ولي اگر اسم حج را نياورد و فقط مال را به او ببخشد ، قبول واجب نيست . ^{( 3 )}

رجوع باذل از بذل

72 ـ باذل مي تواند از بذلش برگردد ؛ ولي اگر قبول كننده ، در راه حج باشد ، باذل بايد ^{( 4 )} نفقه بازگشت او را بپردازد ؛ و اگر بعد از احرامْ رجوع ^{( 5 )} كند ، بايد نفقه اتمام حج را نيز بپردازد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : واجب نيست قبول نمايد و در صورت قبول ، استطاعت بذليه محقّق است و استطاعت ماليّه است در دو صورت بعد . ( مناسك ، مسأله 43 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : چنانچه مال كافي براي مؤونه حج باشد و يا به مقداري است كه به ضميمه اموال خود شخص استطاعت حاصل مي شود ، حج بر او واجب و كافي از حَجّة الاسلام است . ( آداب و احكام حج ، مسأله 47 ) .

آية الله نوري : مگر اين كه در قبول ، ذلّت و مهانت براي او باشد كه در اين صورت قبول واجب نيست .

2 . آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : و اگر واهب ( بخشنده ) اختيار را به انسان بدهد و بگويد مي خواهي با اين مال حج برو و نمي خواهي به حج نرو و يا مالي را ببخشد و نامي از حج نبرد ، قبولش واجب نيست .

3 . آية الله مكارم : بلكه قبول واجب است به شرط اين كه به هنگام بازگشت ، زندگي او تأمين باشد .

4 . آية الله بهجت : و بنا بر اظهر ، نفقه بازگشت از محلِّ اعلام رجوع كه زايد بر نفقه وطن است ، بر باذل است . ( مناسك ، ص22 ، مسأله 51 ) .

5 . آية الله بهجت : اظهر عدم جواز رجوع است . ( مناسك ، مسأله 51 ) .

آية الله تبريزي : باذل ضامن نفقه برگشتن او نيست همانطور كه در صورت رجوع بعد از احرام ، نفقه اتمام حج را هم ضامن نمي باشد گر چه اتمام بر او واجب است مطلقاً .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بعد از احرام احوط ترك رجوع است و نسبت به رجوعِ به عينِ مبذوله ، تفصيلي در مناسك عربي موجود است .

آية الله فاضل : اگر اتمام واجب باشد بايد نفقه اتمام حج را نيز بپردازد ، امّا وجوب اتمام در اين فرض محلّ تأمّل است .

آية الله مكارم : احتياط واجب آن است كه بعد از احرام رجوع نكند .

6 . آية الله خويي : در صورتي كه اتمام آن بر مبذول له واجب باشد . و آن در جايي است كه آنچه تا كنون به او بذل شده و او صرف نموده ، با ضميمه به اموال خود موجب استطاعت او باشد .

آية الله سيستاني : اگر بعد از احرام باذل رجوع كند ، مبذول له بايد حج را تمام كند ، اگر بر او حرجي نباشد هر چند فعلا مستطيع نباشد و باذل ضامن مصرف اتمام حج او و بازگشتش مي باشد .

45

ارسال به حج بدون تعهد به كار

73 ـ مواردي كه نهاد يا ارگاني ، فردي را بدون الزام به كاري ، به حج مي فرستد ، با فرض مشروعيّت آن ، حج بذلي محسوب مي شود . ^{( 1 )}

حج روحاني و خدمه كاروان

74 ـ خدمه كاروان اگر ساير شرايط استطاعت ـ از قبيل داشتن وسايل زندگي بالفعل يا بالقوه ؛ و رجوع به كفايت ، كه بتوانند پس از مراجعت ، زندگي خود را به نحو مناسب اداره كنند ـ را دارا باشند ، مستطيع هستند ؛ و چنانچه ساير شرايط را ندارند ، ^{( 2 )} به مجرّد امكانِ رفتن به حج ، مستطيع نمي شوند و حج آنان استحبابي است . حكم روحانيّون كاروان نيز همين است ؛ ولي اگر بعد از مراجعت از مكه ، نياز به شهريه حوزه دارند ، مستطيع نمي شوند . ^{( 3 )}

افرادي كه براي ماموريت به حج مي روند

75 ـ افرادي ـ مانند پزشكان و مانند آنها ـ كه به عنوان مأموريت به ميقات آمده اند و در ميقات شرايط استطاعت را دارا هستند ، بايد حَجّة الاسلام بجا آورند . ^{( 4 )}

افرادي كه با خرج دولت به حج مي روند

2/75 ـ جانبازان و آزادگاني كه با خرج دولت به حج مي روند ، با فرض اين كه دولت پول قرباني آنها را بدهد يا ندهد ، حج آنها بذلي است يا نه ؟ ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله خويي : در صورتي كه ولايت شرعيه بر بذل داشته باشد يا حاكم شرع آن را اجازه نمايد .

2 . آية الله خويي : اگرحج موجب تفاوت در زندگي آنان نباشد وجوب آن بعيد نيست . ( مناسك ، مسأله 28 ) .

3 . به تفصيل نظر مراجع ذيل مسأله 76 مراجعه شود .

4 . آية الله بهجت : بايد حَجّة الاسلام بجا آورند ، مگر آن كه مأموريت به گونه اي باشد كه نتوانند به وظائف عمل كنند . ( پرسشهاي جديد حج ، ص 2 ، س 8 ) .

آية الله فاضل : مگر اين كه مأموريت آنها مشروط به عدم احرام براي حجّ تمتّع باشد ، يا عمل به مأموريت مانع از انجام اعمال حج باشد كه در اين دو صورت حج واجب نيست ، بلي اگر مخالفت كردند و حج انجام دادند هر چند مرتكب معصيت شده اند ولي حج آنها صحيح است و كفايت از حَجّة الاسلام مي كند .

5 . آية الله بهجت : اگر بنحو جائز با خرج دولت آنها را به حج ببرند حج بذلي است و همچنين اگر مخارج حج را به آنها ببخشند و ايشان قبول كنند . [ مناسك محشّي 2 ، 94 ]

آية الله خامنه اي : اگر مخارج حج او را مي دهند و يا پول حج را به شرط رفتن به حج به او مي دهند و هيچ كاري را هم در مقابل آن از او نمي خواهند ، حج او بذلي است .

آية الله فاضل : اگر مخارج حج را بدهند و پول قرباني را هم بدهند يا خود جانباز پول قرباني را داشته باشد ، حج بذلي است و كفايت از حجة الاسلام مي كند .

آية الله مكارم : در صورتي كه دولت پول قرباني آنها را بدهد ، يا خود آنها داشته باشند ، حج آنها بذلي محسوب مي شود .

46

2 ـ رجوع به كفايت

76 ـ يكي ديگر از شرايط استطاعت ، « رجوع به كفايت » است ؛ ^{( 1 )} يعني حج گزار بعد از بازگشت از حج ، تجارت ، يا زراعت ، يا صنعت ، يا منفعت ملك ـ مثل باغ و دكان ـ داشته باشد ، به طوري كه براي زندگاني ، به شدت و حرج نيفتد ؛ و اگر قدرت بر كسبِ لايق به حالش هم داشته باشد ، كافي است ؛ ^{( 2 )} و اگر بعد از مراجعت ، نياز به مثل زكات و خمس و ساير وجوه شرعيه داشته باشد ، كفايت نمي كند ؛ ^{( 3 )} بنابراين بر طلاب و اهل علمي كه در بازگشت از حج ، نياز به شهريّه دارند ، ^{( 4 )} حج واجب نيست . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : اظهر اعتبار رجوع به كفايت است ؛ به اين معنا كه به سبب حج ، از غنا به فقر يا از فقر به اوسع از آن ، واقع نشود . ( كتاب حج ، ص26 ) .

2 . آية الله فاضل : و همچنين اگر از طريق زكات يا خمس و يا استعطا ، امور خود را اداره كند ، كافي است و همچنين كسي كه آنچه دارد در راه حج خرج كند زندگي او قبل و بعد از حج تفاوتي نكند ، حج بر او واجب مي شود و نيز بر طلاب كه با شهريه اداره مي شوند ؛ چنانچه هزينه حج و مخارج خانواده خود را داشته باشند يا به عنوان روحاني مشرّف شوند حج واجب است و از حَجّة الاسلام كفايت مي كند .

3 . آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : كسي كه از وجوه شرعيه ، مانند خمس و زكات و امثال اينها زندگي خود را اداره مي كند و بر حسب عادت مخارجش بدون مشقت ، مضمون و حتمي باشد ، در صورتي كه داراي مقداري پول گردد كه وافي به هزينه حج و مخارج عيالش باشد ، بعيد نيست حج بر او واجب باشد ، و همچنين است كسي كه شخص ديگر در تمام مدت زندگي او ، مخارجش را متكفل باشد و همچنين كسي كه اگر آنچه دارد در راه حج صرف كند زندگي بعد از حجّش با قبل از آن تفاوتي نكند .

آية الله خامنه اي : اگر بعد از مراجعت ، زندگي آنها با شهريه اداره مي شود ، كفايت مي كند و حج واجب است .

4 . آية الله بهجت : اگر زندگي آن ها با وجوهات ، بر حسب عادت بدون مشقّت مضمون و حتمي باشد . در صورتي كه داراي مقداري پول گردد كه وافي به هزينه حج و مخارج عيالش باشد حج بر او واجب است . ( مناسك ، مسأله 25 ) .

5 . آية الله صافي : ولي رعايت احتياط به اين كه به نحوي خود را واجد شرط استطاعت نمايد ، ترك نشود .

آية الله گلپايگاني : افرادي كه از وجوه خاصّي مثل سهم سادات و وجوهات شرعيه و نذورات استفاده مي كنند ؛ مانند طلاّب و سادات و اشخاص ديگري كه مورد توجّه مردم هستند ، در صورتي كه هزينه حج آية الله مكارم : در تمام مواردي كه افراد به عنوان خدمه يا روحاني يا غير آن به حج مي روند ، چنانچه زندگي خانواده آن ها در همان مدت تأمين باشد حجشان حَجة الاسلام و تأمين زندگي آنها در بازگشت شرط نيست . و مخارج عيالات را تا بازگشت داشته باشند ، بعيد نيست كه حج بر آنان واجب باشد .

47

وجوه شرعي و رجوع به كفايت

77 ـ كسي كه از راه كسب يا غير كسب ، مخارج حج را دارد ولي مقداري از مؤونه زندگي خود را از درآمدِ كسب ، تأمين كند و در تأمين بقيّه ، به شهريه نيازمند باشد ، مستطيع نيست . ^{( 1 )}

لزوم داشتن مخارج عائله تا بازگشت

78 ـ در استطاعت ، دارا بودن مخارج عائله تا بازگشتِ از حج ، شرط است ، هرچند عائله ، واجب النفقه او نباشند . ^{( 2 )}

دستگردان براي حصول استطاعت

79 ـ افرادي كه امور خود را از وجوه شرعيّه مي گذرانند ، بنابر احوط ^{( 3 )} با دستگردانِ هزينه حج ، مستطيع نمي شوند .

اشتراط رجوع به كفايت ولو بعد از تقليد صحيح

80 ـ اگر كسي بدون تحققِ شرط رجوع به كفايت ـ ولو با تقليد صحيح از كسي كه آن را لازم نمي دانسته ـ حج بجا آورده ، حج او از حجّة الاسلام كفايت نمي كند و بايد آن را با تحقق شرايط اعاده نمايد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نظر مراجع عظام در ذيل مسأله 76 بيان شد .

2 . آية الله بهجت : در عيال غير واجب النفقه و مصارف لازمه براي حفظ شأن ، احوط رعايت عسر و حرج است ؛ يعني نه اقتصار بر فقط مقداري كه بر او واجب شرعي است مي كند و نه انتظار تمكّن از هر چه عرفيت دارد مي كشد . پس تحقق استطاعت منوط به دارا بودن مقداري است كه اگر نباشد لازمه اش عسر و حرج است ( كتاب حج ، ص15 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : داشتن مخارج عائله غير واجب النفقه شرعي ، شرط نيست مگر اين كه با ترك انفاق بر آن ها خودش به حرج مي افتد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و عرفاً ملتزم به پرداخت نفقه آنها شده باشد ؛ مثل خواهر و برادر ، بايد نفقه آنها را هم داشته باشد . ( آداب و احكام حج ، مسأله 66 ) .

3 . تفصيل اين مسأله و نظر مراجع در ذيل مسأله 76 گذشت .

4 . آية الله بهجت : به معنايي كه براي رجوع به كفايت ، در ذيل مسأله 76 گذشت مراجعه شود .

آيات عظام تبريزي ، سيستاني ، فاضل ، گلپايگاني ، مكارم ، نوري : اعاده لازم نيست .

48

استطاعت در ميقات

81 ـ اگر استطاعت در ميقات حاصل شود ، براي تحقق حَجّة الاسلام كافي است ، ولي رجوع به كفايت شرط است . ^{( 1 )}

سوم وچهارم وپنجم :

استطاعت بدني ، طريقي و زماني

82 ـ شرط ديگر وجوب حج ، استطاعت بدني ، و استطاعت از جهت باز بودن راه ، و استطاعت زماني است ؛ پس بر مريضي ^{( 2 )} كه قدرت رفتن به حج ندارد ، يا بر او حرج و مشقت زياد دارد ، حج واجب نيست ؛ ^{( 3 )} و نيز بر كسي كه راه براي او باز نيست ، يا وقت تنگ است ـ به طوري كه نمي تواند به حج برسد ، واجب نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : در مسأله 76 معناي رجوع به كفايت گذشت كه زندگي او از يُسر به عسر تغيير نكند .

آية الله تبريزي : مگر براي كسي كه اگر آنچه دارد در راه حج خرج كند به حرج نمي افتد .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : به شرحي كه در ذيل مسأله 76 شرايط وجوب گذشت .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : مگر براي كسي كه اگر آنچه دارد در راه حج خرج كند زندگي او قبل و بعداز حج تفاوتي ندارد .

آية الله مكارم : اگر چنانچه انجام حج در اين شرايط تأثير چنداني در وضع و حال او نداشته باشد حج او صحيح است و رجوع به كفايت شرط نيست .

2 . آية الله خويي : بر مريض يا شخصي كه استطاعت مالي دارد ولي از تمكن از رفتن به حج نااميد است يا بر او حرجي است واجب است نايب بگيرد و وجوب آن فوري است . ( مناسك ، مسأله 63 ) .

3 . آية الله بهجت : در صورت يأس از خوب شدن ، استنابه مي كند ، به نحو فوري بنابر اظهر .

آية الله تبريزي : بنابر احتياط بايد نايب بگيرد و وجوب آن فوري است مگر اين كه اطمينان به تمكّن از مباشرت در سال هاي بعد داشته باشد .

آية الله سيستاني : اگر اميد به تمكّن از حجّ بدون حرج و مشقّت بعد از آن هم نداشته باشد در اين فرض گرفتن نايب واجب است و وجوب آن فوري است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر از جهت مالي قدرت دارد و از جهت صحّت بدن استطاعت ندارد و اميد خوب شدن ندارد ، واجب است نايب بگيرد درصورتي كه حج بر او مستقر شده ، و اگر حج بر او مستقر نشده باشد ، نايب گرفتن مطابق احتياط است ، اگرچه اميد به زوال عذر هم وجود داشته باشد . ( آداب و احكام حج ، مسأله 90 ) .

49

استنابه براي عاجز از حج با استقرار

83 ـ اگر مستطيع ، براي حج اقدام نكند تا در اثر پيري يا بيماري نتواند حج به جا آورد و اميد خوب شدن هم نداشته باشد ، واجب است نايب بگيرد . ^{( 1 )}

پيدايش مرض شديد قبل از انجام حج

84 ـ اگر فردي قبل از انجام حج ـ مثلاً در مدينه ـ دچار مرض شديد شود ، چنانچه ^{( 2 )} سال اول استطاعت او است و قدرت بر اعمال ، حتي به نحو اضطراري را نداشته باشد ، ^{( 3 )} از استطاعت خارج شده ؛ ^{( 4 )} و اگر با اين حال بخواهند او را به مكه ببرند ، بايد براي ورود به مكه محرم شود و با انجام اعمال عمره مفرده ولو اضطراري آن ، از احرام خارج شود .

شخص فوق چنانچه سال اول استطاعت او نباشد و حج براو مستقر بوده ، اگر مأيوس از خوب شدن باشد ، بايد نايب بگيرد .

اگر براي اين شخص ، انجام اعمال حج تمتع ـ ولو به نحو اضطرار و انجام اضطراري اعمال ـ ممكن باشد ، لازم است محرم شود و هر مقدار از اعمال را كه مي تواند ولو با كمك گرفتن از ديگري ، انجام دهد ، و هر مقدار را كه نمي تواند ، نايب بگيرد ، ولي براي وقوفين ، استنابه كافي نيست .

حصول مرض بعد از عمره تمتع

85 ـ اگر حج گزار بعد از انجام عمره تمتع مريض شود و نتواند اعمال حج را بجا آورد و به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفصيل نظر آيات عظام در مسأله قبل گذشت .

آية الله بهجت : بر چنين شخصي واجب نيست به حج برود ولي نايب گرفتن بر او واجب است علي الأظهر و براي تفصيل آن به حاشيه مسأله 86 مراجعه شود .

2 . آية الله بهجت : حكم استنابه در مسأله 86 آمده است .

3 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد ولو به اين كه براي بعض اعمال نايب بگيرد ، از استطاعت افتاده است . ولي اگر ثروتمند است و ديگر هيچگاه توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد و يا مشقّت دارد ، بايد براي حج نايب بگيرد و وجوب نايب گرفتن ، مانند وجوب حج ، فوري است . ( مناسك ، م 63 ) .

آيات عظام : صافي ، گلپايگاني و مكارم : و قدرت بر نايب گرفتن هم ندارد .

4 . آية الله خويي : . . . ولي اگر دارا و ثروتمند است و اميد به بهبودي ندارد يا حج بر او حرجي است بايد نايب بگيرد .

آية الله سيستاني : اگر توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد و نايب هم نمي تواند بگيرد ، از استطاعت افتاده است ولي اگر تمكّن مالي دارد و توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد يا دشوار و با مشقّت است و اميد به بهبودي ندارد بايد نايب بگيرد . ( مناسك ، مسأله 63 ) .

50

وطن باز گردد ، چنانچه سال اوّل استطاعت او بوده ، وجوب حج در سال بعد ، به دارا بودن استطاعت در آن زمان بستگي دارد ؛ ^{( 1 )} ولي اگر حج بر او مستقر باشد ، چنانچه مأيوس از خوب شدن باشد ، بايد در همان سال با امكان ، ^{( 2 )} يا سال بعد ، ^{( 3 )} نايب بگيرد ؛ و اگر اميد بهبودي داشته باشد ، ^{( 4 )} نمي تواند نايب بگيرد و بايد خودش بعد از بهبودي ، حج و عمره تمتع را انجام دهد .

استقرار حج و عدم امكان مسافرت با هواپيما

86 ـ اگر شخصي حج بر او مستقر شده ولي به جهت كسالت ، مسافرت با هواپيما ، براي او مقدور نباشد و غير از هواپيما وسيله ديگري ممكن نباشد ، نمي تواند نايب بگيرد ^{( 5 )} و بايد خودش در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : براي حكم استنابه ، به مسأله 86 مراجعه شود . و عمره او مفرده مي شود و احتياطاً بايد طواف نساء به جا آورد ( مستفاد از سؤال 136 مناسك ) .

آيات عظام تبريزي ، صافي ، گلپايگاني : مگر آن كه ثروتمند باشد و مباشرت اعمال را نتواند بكند ، پس بنابر احتياط بايد نايب بگيرد .

آية الله خويي : مگر آن كه ثروتمند باشد و مباشرت اعمال را نتواند بكند يا براي او مشقت داشته باشد و اميد به بهبودي نداشته باشد كه در اين صورت بايد براي حج نايب بگيرد . و وجوب نايب گرفتن مانند وجوب حج فوري است . ( مناسك ، مسأله 63 و قبل از مسأله 151 ) .

آية الله سيستاني : اگر از انجام حج متمكن نبوده ، وظيفه او بنابر احتياط واجب اين بوده است كه عمره تمتع را بدل به عمره مفرده كند و طواف نساء را انجام دهد ، و اكنون اگر بازگشت براي او مقدور نيست احتياطاً بايد براي طواف نساءنايب بگيرد . ( مناسك ، ذيل مسأله 151 و ملحق مناسك ، س92 ) .

2 . آية الله فاضل : و اگر نشد سال بعد .

3 . آية الله مكارم : در همان سال و اگر ممكن نشد در سال هاي بعد .

4 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بنابر احتياط در اين صورت هم نايب بگيرد و اگر بعداً رفع عذر شد و داراي شرايط بود احتياطاً خودش نيز حج را انجام دهد . ( مناسك عربي ، ص32 ، مسأله 90 ) .

5 . آية الله بهجت : در صورت استقرار حج ، با فرض يأس از زوال عذر ، واجب است استنابه نمايد و با اميد زوال عذر ، احوط جمع بين استنابه فوري و لوازم مناسب با احتياط در آن است ، و با زوال عذر احوط اعاده با مباشرت است و با تبديل اميد زوال عذر به يأس از آن احوط تجديد استنابه است و با استمرار عذر تا وقت وفات ، احوط براي غير مأيوس قضاي از او با تكرار استنابه است . و اما در صورت عدم استقرار حج ، پس با فرض يأس از زوال عذر ، اظهر وجوب فوري استنابه است و با اميد زوال عذر ، احتياط مستحب اين است كه فوراً استنابه كند كه با زوال عذر اعاده با مباشرت مي نمايد و احتياط در بقيه بر همان نحو است كه ذكر شد ( كتاب حج ، ص18 و 19 ) .

آية الله تبريزي : اگر اطمينان به تمكن از مباشرت نداشته باشد ، بنابراحتياط واجب است كه براي خود نايب بگيرد و چنانچه مي داند متمكن از مباشرت نمي شود بايد نايب بگيرد و همچنين در فرض بعدي بايد بنا بر احتياط نايب بگيرد و وجوب نايب گرفتن مانند وجوب حجّ فوري است .

آية الله خامنه اي : واجب است تا آنجا كه امكان دارد خودش به حج برود و اگر حج به سبب مرضي كه اميد زوالش نيست يا پيري يا اسباب ديگر ، براي او مشقت دارد ، واجب است نايب بگيرد .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : اگر اميد به تمكن از مباشرت نداشته باشد ، واجب است كه براي خود نايب بگيرد .

آية الله مكارم : اگر اميد بهبودي نداشته باشد مي تواند نايب بگيرد .

51

وقت تمكن ، به حج برود ؛ و اگر متمكن نشد تا فوت شد ، بايد از تركه اش براي او حج بجا آورند ؛ ولي اگر حج بر او مستقر نبوده ، در فرض مزبور ، مستطيع نيست . ^{( 1 )}

استطاعت طريقي فرزند با نوبت پدر

87 ـ اگر كسي كه براي حج ثبت نام نموده ، فوت نمايد ، به هر كدام از فرزندانش اجازه حج داده شود ، اگر غير از باز بودن راه ، شرايط ديگر استطاعت را دارا باشد ، و قبل از تحقق استطاعت ، براي آن حج اجير نشده باشد ، استطاعت طريقي نيز حاصل شده و حج بر او واجب مي شود . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تفصيل اين مسأله در ذيل مسأله 82 استطاعت گذشت .

2 . آية الله صافي : اگر به عنوان نيابت پدر است بر هيچ يك از آنها رفتن به حج و قبول نيابت واجب نيست مگر آن كه بالخصوص مورد وصيّت باشد و اگر منظور اين است كه يكي از آن ها مي تواند با استفاده از فيش پدر براي خود حج به جاآورد ، در صورت داشتن ساير شرايط استطاعت ، بر هر كدام كه مي داند با استفاده از فيش مورد مزاحمت ديگران قرار نمي گيرد حج واجب است و اگر همه در اين جهت مساوي باشند بر همه لازم است اقدام كنند و چنانچه يكي از آن ها بدون مسامحه ديگران موفّق به استفاده شد حج از ديگران ساقط است ولي با مسامحه ، حكم به استقرار حج بر او خالي از وجه نيست . اين در صورتي است كه فيش از تركه ميّت محسوب نشود و اگر از تركه محسوب شود در صورتي كه هيچ يك از ورثه از حقّ خود نسبت به آن صرف نظر نكند ، بايد به فروش برسد و بهاي آن بين ورثه ـ كما فرض الله ـ تقسيم شود و بنابراين ، هر يك از ورثه يا غير ورثه بايد اقدام به خريد فيش نمايد ، هر كس برايش فراهم شد حج بر او واجب است و چنانچه پدر واجب الحج بوده است بايد براي او استيجار نمايند هر چند به فروش فيش باشد .

آية الله گلپايگاني : اگر به عنوان نيابت پدر است بر هيچ يك از آنها رفتن به حج و قبول نيابت واجب نيست ، مگر آن كه بالخصوص مورد وصيّت باشد ، و اگر منظور اين است كه يكي از آنها مي تواند با استفاده از فيش پدر براي خود حج به جا آورد ، در صورت داشتن ساير شرايط استطاعت ، بايد هر كدام سعي كنند كه خودشان به حج بروند و در صورت مشاجره بين آن ها ، با قرعه تعيين شود ، و در هر صورت ارزش فيش را به ورثه مديون است ، و چنانچه پدر واجب الحج بوده است ، بايد براي او استيجار نمايند . ( آداب و احكام حج ، مسأله 144 ) .

آية الله مكارم : ولي ورثه بايد بر آن توافق كنند و حج واجبي هم بر عهده پدر نباشد .

52

فرق حصول استطاعت قبل و بعد از استيجار

88 ـ اگر فرزندي راه براي او باز نبوده و از جهت نوبت پدر و قبول اجاره ، راه براي او باز شده است ، بايد براي پدرش حج كند ، ^{( 1 )} مگر آن كه تبرّعاً و بدون اجاره ، به نيابت پدر به حج آمده باشد كه در اين صورت مستطيع شده و بايد براي خودش حج به جا آورد . ^{( 2 )} و به مجرد وصيت ^{( 3 )} و قبول فرزند ، نيابتْ واجب نمي شود مگر آن كه قبل از استطاعت ، اجير شود .

استجازه از ورثه براي انجام حج به نيّت خود

89 ـ شخصي با فيش ميّت اگر از ساير ورثه اجازه بگيرد مي تواند به حج مشرف شود ، آيا استجازه از ساير ورثه به عنوان مقدمه واجب ـ مثل ثبت نام و تهيه بليط و امثال آن ـ واجب است يا نه ؛ و نيز با فرض عدم استجازه ، چنانچه با همان فيش به حج برود و ساير شرايط را داشته باشد ، حج او /صحيح است و كفايت از حَجّة الاسلام مي نمايد يا نه ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام تبريزي ، صافي ، گلپايگاني : بايد براي خود حج به جا آورد و براي پدر نايب بگيرد .

2 . آية الله خويي : در صورتي كه وصيت پدر اين بوده كه او خودش حج نيابي را به جا آورد ، فتواي ايشان معلوم نيست .

آية الله سيستاني : در اين صورت نيز بايد براي پدرش حج كند .

آية الله فاضل : در اين صورت نيز بايد براي پدرش حج بجا آورد هرچند اگر براي خودش نيز حج انجام دهد صحيح است .

3 . آية الله نوري : اگر در وصيّت قيد « مباشرت شده » و فرزند وصيت را قبول كرده ، نيابت واجب مي شود و استيجار لازم نيست .

آية الله بهجت : به ذيل مسأله 33 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : و گذشت كه اگر اجرت معين شده باشد و او در حيات پدر وصيت را قبول كرده باشد ، اجاره است و بايد انجام دهد .

آية الله مكارم : اگر وصيت را قبول كرده واجب العمل است .

4 . آية الله بهجت : با فرض اينكه تنها نياز به امتياز فيش دارد و از نظر مالي خودش مستطيع است بايد بنابر احوط از اين جهت هم استجازه كند هرچند بدون آن هم حج او صحيح و مجزي از حجّة الاسلام است با فرض اينكه قاصد استرضاء ورثه فيما بعد است .

آيت الله خامنه اي : در استفاده از فيش ميّت اجازه ورثه لازم است ، و چنانچه بدون اجازه از آن استفاده نمايد ، اگر از ميقات به بعد هم استطاعت از ناحيه فيش باشد ، حجّ او حج اسلام محسوب نيست ، ولي اگر از ميقات به بعد خودش هزينه حج را داشته باشد و ساير شرايط هم متحّقق باشد حج او مجزي از حَجّة الاسلام است .

آيت الله تبريزي : بنابر احتياط بايد اجازه بقيه ورثه را تحصيل نمايد .

آيت الله سيستاني : اگر از ساير جهات مستطيع باشد و تمكّن مالي در مورد پرداخت حق ساير ورثه در فيش نيز داشته باشد حج بر او واجب است و بايد مقدمات را تهيه كند و دراين فرض اگر بدون اجازه از فيش استفاده كند ، حجش صحيح و مجزي است وبدهكار حق ورثه است .

آيت الله صافي : در فرض سؤال ، استجازه لازم نيست ، چون تحصيل استطاعت است كه واجب نيست . و اگر بدون اجازه برود ، هرچند گناه كرده لكن اگر در ميقات شرايط استطاعت در او باشد حج صحيح و مجزي از حَجّة الاسلام است .

آيت الله فاضل : تصرّف در فيش ، كه مشترك است ، بايد با رضايت و اجازه همه ورثه باشد ولي اگر استجازه نكرد ، هرچند معصيت كرده است ولي حج او صحيح است و كفايت از حَجّة الاسلام مي كند ، اما بايد رضايت ورثه را تحصيل نمايد .

آيت الله مكارم : استجازه كردن لازم نيست ولي اگر استجازه كند و اجازه دهند و ساير شرايط را داشته باشد مستطيع مي شود .

53

استنابه براي ميت در ميقات و انجام حج براي خود

90 ـ كساني كه با فيش ميّت و به نيابت از وي به حج مي روند ، اگر خود نيز شرايط استطاعت را دارا باشند ، بجز باز بودن راه ، كه آنهم با فيش حج ميّت حاصل شده است ، آيا ميتوانند ـ مثلا در مدينه يا جده ( قبل از ميقات ) ـ براي متوفّي نايب بگيرند و خودشان حج واجب خود را انجام دهند ؟ ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : اگر بتواند ورثه را راضي كند كه با آن فيش براي خود حج بجاآورد و براي ميت نايب بگيرد ، والله العالم .

آية الله بهجت : مانعي ندارد اگر اجاره مطلق بوده و شرط مباشرت نشده است .

آية الله خامنه اي : اگر راه با فيش مورد وصيت براي پسر باز شده و يا اينكه ورثه فيش را به يكي از فرزندان بدهند كه به نيابت پدر به حج برود بايد حج را به نيابت از پدر بجا آورد و چنانچه وصيتي نبوده و از او خواسته نشده كه نيابت كند ، بايد براي خودش حج به جا آورد و براي پدر نايب بگيرد .

آية الله سيستاني : اگر اجير باشد و نيابت مشروط به آن سال باشد . بايد حج نيابي را مقدّم بدارد و اگر مشروط نباشد يا اجير نباشد ، بايد حج خود را مقدّم بدارد و مي تواند براي ميّت نايب بگيرد مگر اين كه مطمئن باشد در آينده مي تواند حج خود را انجام دهد كه در اين صورت مي تواند حجّ نيابي را انجام دهد .

آية الله صافي : در فرض مرقوم ، استيجار شخص ديگري صحيح نيست ، بلي اگر براي انجام حج ، اعمّ از مباشرت و تسبيب اجير شده باشد و حج مورد اجاره ميقاتي باشد بايد خودش حَجّة الاسلام خود را بجا آورد و براي ميّت حج ميقاتي استيجار كند . والله العالم .

آية الله فاضل : در فرض سؤال ، وظيفه انجام حج نيابي است . گرچه اگر براي خود حج انجام دهند صحيح است . هر چند معصيت كرده اند . و نايب گرفتن براي متوفّي در صورتي صحيح و مجزي است كه مجاز در استنابه باشند . و الاّ مجزي نيست .

آية الله مكارم : در صورتي كه ميت وصيت براي حج بلدي نكرده باشد ، اين كار مانعي ندارد .

آية الله نوري : اين قبيل افراد نمي توانند نايب باشند و حجّ نيابي انجام بدهند ، اين شخص هم لازم است حجّ خود را انجام بدهد و گرفتن نايب بايد با نظر ورثه و يا وصي و يا حاكم شرع ، كه هر يك در مورد خود اختيار دارند ، باشد .

54

91 ـ در فرض سؤال قبل ، اگر ميّت مثلا پسر بزرگ خود را براي انجام حج مشخص كرده باشد ، يا تمام ورثه اتفاق كنند كه يكي از آنها از طرف ميّت به حج برود ، تكليف او چيست ؟ ^{( 1 )}

حصول عجز و بيماري و مسأله استنابه

92 ـ كسي كه از نظر مالي مستطيع بوده و براي حج ثبت نام كرده ، ولي در سال جاري كه زمان اعزام وي رسيده ، پزشكيِ حج به دليل بيماري و يا كهولت سنّ به او اذن حج نداده است ؛ الف : آيا هنوز مستطيع است و حج بر وي واجب مي باشد ؟ ب : آيا تا وقتي زنده است ، مي تواند نايب بگيرد ؟ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : به همان نحو كه در مسأله سابقه گذشت عمل شود والله العالم .

آية الله بهجت : جواب آن از سوال قبل معلوم مي شود .

آية الله سيستاني : درصورتي كهوصيّت به يكي ازآنها كرده باشد ، بايد به جاي او حج انجام دهد وخودش مستطيع نيست . ولي اگر توافق آنها بر يكي از آنها باشد مصداق مسأله فوق است .

آية الله صافي : با فرض آنكه استطاعت طريقي ندارد جايز است از طرف ميت حج بجا آورد .

آية الله فاضل : اگر وصيت كرده باشد بايد به جاي متوفي حج بجا آورد و خودش در آن سال مستطيع نيست و اگر تمام ورثه رضايت بدهند كه يكي حج بجا آورد ، اگر بگويند به نيابت حج بجا آورد ، بايد بجاي متوفي حج انجام دهد و اگر اجازه دادند براي خودش حج انجام دهد ، براي خودش انجام دهد .

آية الله مكارم : هرگاه ميت وصيّت كرده ، بايد به وصيّت او عمل شود و اگر ورثه توافق كنند جايز است او به حج برود .

آية الله نوري : اگر خود آن فرزند مستطيع باشد ، نمي تواند نيابت را قبول كند .

2 . آية الله بهجت : الف : اگر در سال اولي كه مستطيع شده بدون تأخير ثبت نام نموده و حال زمان اعزام او رسيده ، در حالي كه توانايي جسمي ندارد از آن كشف مي شود كه مستطيع نبوده و اگر تأخير كرده بوده بطوريكه اگر اقدام مي كرد قبل از مريض شدن مي توانست حج بجا آورد بر او مستقر شده و از قبل در حكمِ مستطيع است .

ب : در صورتي كه مستطيع بوده و از توانايي خود نااميد باشد ، بايد فوراً نايب بگيرد و اگر در صورت استنابه رفع مانع شد وجوب اعاده با بقاء استطاعت بلكه مطلقاً احوط است .

آية الله خامنه اي : الف : مستطيع نيست .

ب : استنابه واجب نيست .

آية الله سيستاني : چنانچه از نظر بدني مستطيع نباشد و از حصول استطاعت تا آخر عمر مأيوس باشد ، بايد نايب بگيرد ، و همچنين است در صورتي كه استطاعت بدني داشته باشد و لكن راهي براي رفتن به حج نداشته باشد ، حتّي تا آخر عمر .

آية الله صافي : احتياط واجب در صورت بقاي استطاعت مالي ، اين است كه شخص مذكور ، در حال حيات خود كسي را از طرف خود بفرستد كه حج نمايد و بهتر بلكه احتياط مستحب اين است كه در اين صورت كسي را به نيابت بفرستد كه اوّلين مرتبه حجّ او باشد و اگر استطاعت مالي او باقي نيست ، در صورتي كه در سنوات گذشته به غير از طريق ثبت نام براي حج ، امكان تشرّف به حج براي او در آن سال ها نبوده است و فعلا كه امكان حاصل شده استطاعت مالي ندارد ، حج بر او واجب نيست .

آية الله نوري : الف : اگر در سال هاي سابق حج بر او مستقر نبوده ، در فرض سؤال مستطيع نيست .

ب : نيابت لازم نيست .

آية الله تبريزي : چنانچه شخص مزبور تمكّن از رفتن به حج ـ ولو از طريق آزاد ـ را دارد ، بايد به حج برود و اگر به علت بيماري يا كهولت سن ، خودش نمي تواند به حجّ برود . بنابراحتياط واجب بايد كسي را بفرستد كه از طرف او حج انجام دهد .

آية الله فاضل : الف : چنانچه قبلا حج بر او مستقر نبوده ، در فرض مزبور مستطيع نمي باشد و حج بر او واجب نيست .

ب : نيابت گرفتن براي حجّ مستحبي مانعي ندارد ولي كسي كه قبلا حج بر او مستقر شده و فعلا توانايي انجام آن را ندارد ، نمي تواند نايب بگيرد مگر اين كه مأيوس از رفع عذر باشد .

آية الله مكارم : چنانچه استطاعت او تنها از طريق ثبت نام حاصل شده است و اكنون كه نوبت او رسيده از نظر جسمي توان ندارد ، مستطيع نمي باشد ولي اگر از طريق آزاد هم مي توانسته به حج برود و نرفته مستطيع است و بايد نايب بگيرد تا از سوي او حج بجا آورد .

آية الله صافي : احتياط واجب در صورت بقاء استطاعت مالي اين است كه شخص مذكور ، در حال حيات خود كسي را از طرف خود بفرستد كه حج نمايد و بهتر بلكه احتياط مستحب اين است كه دراين صورت كسي را به نيابت بفرستد كه اوّلين مرتبه حجّ او باشد و اگر استطاعت مالي او باقي نيست در صورتي كه در سنوات گذشته به غير از طريق ثبت نام براي حج امكان تشرّف به حج براي او در آن سال ها نبوده است و فعلا كه امكان حاصل شده استطاعت مالي ندارد حجّ بر او واجب نيست .

55

حج كسي كه از مدينه بايد بازگردد

2/92 ـ شخصي در ماههاي حج به مدينه رفته و شرايط استطاعت را داراست ولي مقررات

56

اداره اي كه در آن مشغول به كار است ، به وي اجازه ماندن تا ايام حج را نمي دهد ، و بايد به ايران برگردد ، آيا بايد بماند و حَجة الاسلام بجا آورد و يا با منع اداري استطاعت براي او حاصل نيست ، و در صورتي كه با اصرار و درخواست و گرفتن مرخصي بدون حقوق به وي اجازه مي دهند ، آيا واجب است اقدام كند و تا ايام حج بماند و حَجّة الإسلام بجا آورد يا واجب نيست ؟ ^{( 1 )}

ثبت نام براي حج

حكم ثبت نام براي حج و موارد گوناگون آن در مسايل 7 الي تا 10 گذشت .

موارد خروج از استطاعت و نياز به پول

93 ـ كسي كه از جهت مالي استطاعت دارد ولي از جهت صحت بدن ، ^{( 2 )} يا باز بودن راه ، مستطيع نيست ، ^{( 3 )} مي تواند در مال تصرّف كند ^{( 4 )} و خود را از استطاعت مالي خارج كند ؛ ولي اگر از آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : اگر وقت كوچ براي حج رسيده منع اداري ميزان نيست بلكه وقوع در عسر و حرج فعلي يا آتي ميزان است .

آية الله فاضل : اگر ماندن تا ايام حج موجب بيكار شدن او مي شود ، رجوع به كفايت ندارد و حج بر او واجب نيست ، اما اگر موجب بيكار شدن نمي شود و اگر مرخصي بدون حقوق بگيرد از نظر معيشتي با مشكل برخورد نمي كند واجب است بماند و حج خود را انجام دهد .

2 . آية الله تبريزي : اگر مي داند در همان سال ساير شرايط استطاعت حاصل مي شود ، حفظ استطاعت مالي لازم است ، بلكه در غير اين صورت هم بنابر احتياط واجب ، حفظ استطاعت لازم است ؛ و اگر اطمينان به زوال عذر تا آخر عمر ندارد ، بنابر احتياط در همان سال نايب بگيرد و چنانچه عذرش زايل شد و استطاعت مالي باقي بود بنابر احتياط دوباره خودش حج بجا آورد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر از جهت مالي قدرت دارد و از جهت صحّت بدن استطاعت ندارد و اميد خوب شدن ندارد واجب است نايب بگيرد ، بلكه احوط نايب گرفتن است براي كسي كه اميد خوب شدن دارد ، پس اگر رفع عذر شد ، خودش نيز به حج برود ، مگراين كه پس ازرفع عذراستطاعت مالي نداشته باشد . ( مجمع المسائل ، ج 1 ، مسأله 18 ص431 ) .

3 . آية الله خويي : اگر دارا و ثروتمند است و توانايي مباشرت اعمال حج را ندارد يا دشوار و با مشقت است بايد نايب بگيرد . و وجوب نايب گرفتن ، مانند وجوب حج فوري است . ( مناسك ، مسأله 63 ) .

آية الله سيستاني : كسي كه تمكّن مالي دارد ولي توانايي مباشرت حجّ را ندارد و اميد اين كه بتواند در آينده انجام دهد ندارد ، واجب است نايب بگيرد و اگر مباشرت براي او حرج و مشقّت داشته باشد ، مي تواند نايب بگيرد ، گرچه مباشرت افضل است و به هر حال همچنان كه وجوب مباشرت فوري است ، وجوب استنابه نيز فوري است .

آية الله مكارم : يعني در موقع حج استطاعت بدني و باز بودن راه را ندارد .

4 . آية الله بهجت : در صورتي كه موضوع وجوب استنابه ، كه يأس از رفع مانع است ، محقّق نشده باشد . ( كتاب حج ، ص18 و 19 )

آية الله گلپايگاني : بلي اگر علم داشته باشد كه در آن سال متمكّن از رفتن به حج است ، جواز مصرف كردن وجه در غير حج ( خصوصاً در اوان خروج مردم براي حج ) مشكل است ، و اگر استطاعت مالي بعد از استطاعت طريقي حاصل شده باشد ، تصرف در آن مال در زماني كه مردم آماده براي حج مي شوند جايز نيست . ( آداب و احكام حج ، مسأله 37 ) .

آية الله خامنه اي : در مورد نظر ايشان به حاشيه مسأله بعد مراجعه شود .

57

جهات هم استطاعت دارد و فقط وسايل رفتن را تهيه نكرده يا وقت حج نرسيده ، ^{( 1 )} نمي تواند خود را از استطاعت خارج كند وگرنه حج بر او مستقر مي شود و بايد به هر نحو به حج برود . ^{( 2 )}

94 ـ اگر در سالِ استطاعت مالي ، از جهت صحت بدن يا باز بودن راه ، استطاعت نداشته باشد ، مي تواند ^{( 3 )} در مال تصرف كند و خود را از استطاعت مالي خارج نمايد حتي اگر اطمينان داشته باشد كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : حتي اگر اول ماه محرم باشد كه هنوز چندين ماه به موسم حج باقي است .

2 . آية الله بهجت : هرگاه انسان مالي داشته باشد كه كفاف هزينه حج را بدهد ، مي تواند قبل از وقت حركت قافله آن را در مصارف خود خرج كند هرچند ديگر نتواند به حج برود ولي در صورتي كه آن مال را به طور نسيه تا زمان بعد از حج بفروشد و منظور فرار از استطاعت باشد ، احتياط اين است كه اقدام به اين عمل ننمايد . و اگر نموده با خود معامله مستطيع كند به اين كه سال آينده به حج برود با احتياطاتي كه سبب قطع به اجزاء از حَجّة الاسلام است ( يعني احتياطاً سعي در تحصيل و حفظ استطاعت شرعيه براي خود در وقت سير كاروان در سال آينده بنمايد نه صرف استطاعت عقليه ) و اگر معامله نه براي فرار است بلكه براي حاجت فعلي است كه متمكّن از بر آورده شدن آن نمي شود ، مگر بعد از وقت سير يا وقت حج اظهر جواز آن است ( كتاب حج ، ص11 ) .

آية الله خويي : هرگاه انسان مالي داشته باشد كه كفاف هزينه حج را بدهد ، حج بر او واجب مي شود و جايز نيست در آن مال تصرفي كند كه از استطاعت خارج شود و نتواند تدارك كند . و اين تصرف خواه پيش از تمكن از سفر باشد يا بعد از آن فرقي ندارد ، بلكه ظاهر اين است كه قبل از ماه هاي حج تصرف جايز نيست .

آية الله سيستاني : در تفصيل تمكن از مسير مي فرمايند : اگر در آن تصرفي كند كه از استطاعت خارج شود و نتواند تدارك كند ، و براي او مشخص شده باشد كه قدرت رفتن به حج در روزهاي آن را داشته باشد ، بنابر اظهر حج در ذمّه او مستقر است ، ولي اگر قدرت رفتن براي او مشخص نشده باشد ، حج در ذمّه او مستقر نيست . ( مناسك ، مسأله39 ) .

3 . آية الله خامنه اي : پس از فرا رسيدن زماني كه صرف آن براي رسيدن به حج لازم است ، شخص مستطيع نمي تواند خود را از استطاعت بيندازد و پيش از فرا رسيدن اين زمان نيز احتياط واجب آن است كه خود را از استطاعت خارج نسازد .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : تصرّف در مال جايز نيست و واجب است مال را حفظ كند و خود را از استطاعت خارج نكند . ( حاشيه بر عروة الوثقي ) .

آية الله تبريزي : بنابر احتياط واجب ، استطاعت خود را حفظ كند .

آية الله صافي و آية الله گلپايگاني : اگر اطمينان دارد كه در سال هاي ديگر از آن جهات استطاعت پيدا مي كند بنابر احتياط ( آية الله گلپايگاني بنابر فتوي ) نمي تواند در مال تصرف كند .

58

در سال هاي ديگر از آن جهات ، استطاعت پيدا مي كند .

95 ـ در زمان حصول استطاعت ، فرقي بين شهر حج ـ يعني « شوال » و « ذيالقعده » و « ذيالحجه » ـ و قبل از آن نيست ؛ بنابراين ، بعد از تحققِ استطاعت مالي ، اگر ساير شرايط موجود باشد ، نمي تواند خود را از استطاعت خارج كند ، حتي در اوائل سال و قبل از ماه هاي حج . ^{( 1 )}

نياز به پول قبل از حج

96 ـ اگر كسي در اولين سال تمكّن ، براي حج ثبت نام نموده باشد ولي قبل از انجام حج ، از نظر مالي به آن پول محتاج شود ، از استطاعت خارج شده و مي تواند پول را پس بگيرد ؛ و حج بر او واجب نيست هرچند در همان سال اول ، نوبت اعزام او فرا برسد .

عدم جواز بخشش پول حج و حصول ملكيت

97 ـ مستطيع نمي تواند پول حج را در مصرف ديگري هرچند لازم باشد ، خرج كند ؛ و نيز نمي تواند آن را به ديگري حتي پدر و مادر خود ، ببخشد و خود را از استطاعتْ خارج نمايد ؛ ^{( 2 )} ولي در هر صورت ، براي گيرنده مالكيّت حاصل مي شود .

98 ـ مستطيع نمي تواند نوبت خود را به ديگري واگذار كند ولو زن به شوهرش ، ولي اگر چنين كرد ، حج شوهر صحيح است . ^{( 3 )}

4 ـ چهارمين شرط وجوب حج : حريّت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفصيل نظر مراجع در ذيل مسأله 94 و 93 گذشت .

آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

2 . به ذيل مسأله 93 مراجعه شود .

3 . آية الله مكارم : ولي زن گناه كرده است .