بخش 5

91

باب سوم

اقسام و موارد عمره …93

1 ـ اقسام عمره و فرقهاي آن …93

2 ـ تبديل عمره …94

3 ـ موارد جواز و عدم جواز عمره …95

تكرار عمره …98

مكان احرام عمره مفرده …102

1 ـ ميقات و ادني الحل …102

2 ـ حكم احرام از جده …103

3 ـ حكم احرام از حديبيّه …105

خروج از مكه و بازگشت به آن …107

حكم خروج خدمه كاروان …107

92

يَا حَبِيبَ مَنْ تَحَبَّبَ إِلَيْكَ وَيَا قُرَّةَ عَيْنِ مَنْ لاذَ بِكَ

قال الإمام الباقر ( عليه السلام )

يا جابِر مَنْ دَخَلَ قَلْبَه خالصُ حَقيقةِ الإيمانِ ، شغلَ عَمّا فِي الدُّنْيا مِنْ زِيْنَتِها ؛ إنّ زينَةَ زَهْرةِ الدُنيا ، إنّما هُوَ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وإنّ الدارَ الآخرةِ لَهِيَ الحَيَوانِ .

يا جابر إنّ المؤمن لا ينبغي له أن يركنَ ويَطْمئنَّ إلي زَهرة الحياةِ الدنيا ؛ واعْلَم أنّ أبناءَ الدُنيا هُمْ أَهلُ غَفْلَة وَغُرُور وَجَهالَة وَأنَّ أَبْناءَ الآخِرَةِ ، همُ المُؤمِنُونَ العامِلُونَ الزّاهِدُونَ أَهْل العلمِ وَالفِقْهِ وَأَهْل فِكْرَة وَاعْتِبار وَاخْتِبار ، لا يَملّونَ مِنْ ذِكْرِ اللهِ .

وَاعْلَمْ يا جابر : أنّ أهلَ التقوي ، هُمُ الأغنياءُ ، أَغناهُمُ القليلُ مِن الدنيا ، فَمَئُونَتُهم يَسيرةٌ ؛ إنْ نَسيتَ الخَيْرَ ، ذَكَروُكَ وإن عَمِلْتَ به أَعانُوكَ ؛ أخَّروا شهواتَهم ولذاتَّهم خَلْفَهم ، و قدَّموا طاعَةَ رَبَّهم أمامَهم و نظروا إلي سبيل الخيرِ وإلي ولايةِ أحبّاءِ الله ، فأحبُّوهم و تولّوهم وَاتّبَعُوهُمْ

فأنزِل نَفْسَكَ من الدنيا ، كَمثَلِ مَنْزِل نزلْتَهُ ساعَةً ، ثُم ارْتَحَلْتَ عَنْهُ ، أو كمثلِ مال اسْتَفَدْتَهُ في مَنامِكَ ، فَفَرِحْتَ بِهِ وَسَرَرْتَ ، ثمّ انْتَبَهْتَ مِنْ رَقْدَتِكَ وَلَيْسَ في يَدِكَ شيٌء وإنّي إنما ضَرَبْتُ لَكَ مثلا لِتَعْقِلَ وَتَعْمَلَ بِهِ

تحف العقول ص : 287

93

فصل اول

اقسام و موارد عمره

1 ـ اقسام عمره و فرقهاي آن

166 ـ عمره ـ مانند حج ـ بر دو گونه است : « واجب » و « مستحب » .

عمره بر كسي كه شرايط استطاعت را داشته باشد ، يك مرتبه در عمر واجب مي شود ؛ و وجوب آن ـ مانند وجوب حج ـ فوري است ؛ و براي اهل مكه و افراد غير نائي ، كه وظيفه آنها حج و عمره مفرده است ، استطاعتِ حج ، در وجوب آن ، معتبر نيست ؛ بلكه اگر چنين اشخاصي براي عمره مفرده مستطيع باشند ، عمره مفرده بر آنها واجب مي شود ، ^{( 1 )} هرچند براي حج مستطيع نباشند ؛ همچنين اگر براي حج استطاعت داشته باشند و براي عمره مستطيع نباشند ، بايد حج به جا آورند .

كساني كه از مكه دور هستند ـ مثل ايرانيان كه وظيفه آن ها حج تمتع است ـ چون حج تمتع ، مركب از هر دو عمل است ، هيچگاه براي آنها ، استطاعت حج از استطاعت عمره ، و استطاعت عمره از استطاعت حج ، جدا نيست

عدم وجوب عمره مفرده بر افراد نائي

167 ـ كسي كه وظيفه اش حج تمتع است ( اشخاصي كه از مكه شانزده فرسنگ شرعي دور باشند ) اگر استطاعت براي عمره داشته باشند و براي حج نداشته باشند ، عمره مفرده بر آنها واجب نيست گرچه در اين فرض ، احتياط آن است كه عمره مفرده را به جا آورند . ^{( 2 )} همچنين افرادي كه حج نيابي انجام مي دهند ، انجام عمره مفرده بر ايشان واجب نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب براي كساني كه اهل مكه هستند يا دور از آن .

2 . آية الله مكارم : اين احتياط واجب است .

94

فرقهاي عمره تمتع با عمره مفرده

168 ـ عمره مفرده با عمره تمتع ، فرقي ندارد مگر در سه چيز : ^{( 1 )}

اول ـ در عمره تمتع بايد تقصير كند ؛ يعني بايد از مو يا ناخن خود بچيند و حلق جايز نيست ؛ ولي در عمره مفرده ، مخيّر ^{( 2 )} است بين حلق و تقصير .

دوم ـ عمره تمتع ، طواف نساء ندارد ، ولي در عمره مفرده واجب است .

سوم ـ ميقات عمره تمتع ، يكي از مواقيت پنجگانه است ، ولي ميقات عمره مفرده ، ادني الحل است ^{( 3 )} هر چند احرام از مواقيت پنجگانه نيز جايز است ؛ بلكه هنگامي كه در مسير مكه از آن مواقيت عبور مي كند ، احرام از آن واجب است .

اشتراك محرّمات در عمره تمتّع و مفرده

169 ـ محرّمات احرامِ عمره مفرده ، با عمره تمتع يكسان است ، و بعد از تقصير يا حلق ، همه چيز غير از زن حلال مي شود ، و بعد از طواف نساء و نمازش ، زن هم حلال مي شود .

2 ـ تبديل عمره

تبديل عمره مفرده به تمتع

170 ـ اگر احرام عمره مفرده در ماه هاي حج باشد ، ^{( 4 )} انجام عمره تمتع با آن احرام ، مانعي ندارد . ^{( 5 )}

171 ـ تبديل عمره مفرده به عمره تمتع ^{( 6 )} در حج استحبابيمانع ندارد ، ^{( 7 )} ولي در حجِ واجب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام فرق هاي بيشتري را متذكر شده اند كه به مناسك آنان مراجعه شود .

2 . آية الله بهجت : با افضليت حلق . ( مناسك شيخ ، ص89 ) .

3 . آية الله بهجت : اگر در حرم باشد ، و ميقات است در صورت مرور به آن . ( كتاب حجّ اِفراد ، ص6 ) .

4 . آية الله تبريزيو آية الله سيستاني : تا وقت حج در مكّه باقي ماند .

5 . آية الله بهجت : جواز عدول از عمره مفرده در ماههاي حج ، به عمره تمتّع ، محل تأمّل و احتياط است ، و اگر در اشهر حج به عمره مفرده محرم شد و داخل مكّه شد و وقت ضيق باشد از حج تمتّع ، مي تواند با قصد ، عدول به عمره تمتع نمايد در صورتي كه به سببي واجب نشده باشد بقا بر عمره مفرده بر او ، با احتياط در اراقه دم ( كتاب حج افراد ، ص4 و مناسك شيخ ، ص90 ) .

6 ـ آية الله نوري و آية الله مكارم : با فرض وقوع عمره در ماههاي حج .

آية الله صافي و آية الله گلپايگاني : اگر در ماههاي حج باشد و عمره مفرده بر او واجب نباشد .

7 ـ آية الله بهجت : جواز عدول به عمره تمتّع ، محل تأمل و احتياط است ، مگر اين كه متمكن از انجام عمره تمتع نباشد . ( به ذيل مسأله 309 مراجعه شود ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي و آية الله سيستاني : كسي كه عمره مفرده را در ماههاي حج بجا آورده و اتفاقاً تا وقت حج در مكه باقي مانده ، مي تواند عمره مفرده خود را عمره تمتع قرار داده و حج را بجا آورد و فرقي در اين حكم بين حج واجب و حج مستحبي نيست .

آية الله فاضل : در حج نيابي هم اگر عمره را به نيّت منوبٌ عنه انجام داده باشد ، مي تواند تبديل به عمره تمتع كند .

95

حج نيابي ، جواز تبديل عمره مفرده ، محل اشكال است .

عدول به تمتع از عمره مفرده با اخلال به تقصير

172 ـ اگر شخصي بعد از عمره مفرده ، عمره تمتع انجام دهد ، سپس متوجه شود كه تقصير را در عمره مفرده ـ جهلاً يا نسياناً ـ به جا نياورده ، چنانچه عمره مفرده در ماههاي حج انجام شده و حج او مستحبي ^{( 1 )} است ، مي تواند به عمره تمتع عدول كند ؛ چه وقت براي اعاده عمره تمتع داشته باشد يا نه ؛ ولي اگر حج واجب باشد ، بنابر احتياط كفايت نمي كند و بايد پس از تقصير صحيح ، به ميقات برود و براي عمره تمتع محرم شود .

3 ـ موارد جواز و عدم جواز عمره

173 ـ افرادي كه مستطيع نيستند ، يا حجِ واجب خود را انجام داده اند ، مي توانند در وقت حج ، عمره مفرده انجام داده و براي حج محرم نشوند .

انجام عمره مفرده به نيت چند نفر

174 ـ انجام عمره مفرده به نيابت از چند نفر جايز است ؛ و در اعمال آن ـ از جمله طواف نساء ـ بايد نيت همه بشود .

انجام عمره مفرده به نيت خود و ديگران

175 ـ آيا انجام يك عمره مفرده به نيت خود و به نيابت تبرّعي ديگران ، صحيح است يا نه ؟ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي ، فاضل : ( با اختلاف در تعبير ) : در تبدّل عمره مفرده به عمره تمتع ، فرقي بين حج واجب و مستحب نيست .

2 . آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، سيستاني ، صافي ، فاضل و نوري : مانعي ندارد .

آية الله مكارم : احتياط آن است آن را به نيّت خود بجا آورد و هر مقدار از ثواب آن را كه مي خواهد بر ديگران هديه كند .

96

جواز عمره مستحبي با قرائت غلط

176 ـ انجام عمره مفرده براي هر كسي جايز است ؛ حتي كسي كه نمازش را غلط مي خواند ^{( 1 )} و وقت تصحيح آن را نيز ندارد ، مي تواند عمره مفرده بجا آورد . ^{( 2 )}

جواز عمره مفرده با احتمال حيض و مرض

177 ـ زني كه حايض است ، يا مي داند حايض مي شود ، مي تواند براي عمره مفرده محرم شود ؛ و اگر در تمام روزهايي كه در مكه است حايض باشد ، بايد براي طواف و نماز نايب بگيرد ؛ و همچنين است مريضي كه احتمال مي دهد نتواند اعمال عمره مفرده را انجام دهد .

ترك اعمال عمره مفرده و بازگشت به وطن

178 ـ اگر حايض بدون انجام اعمال عمره مفرده از مكه مراجعت نموده ، بايد برگردد ؛ و اگر نمي تواند باز گردد ، براي اعمال عمره نايب بگيرد ولي بايد خودش تقصير كند ^{( 3 )} و ترتيب بين آن و ساير اعمال مراعات شود ؛ و تا اعمال را به جا نياورد ، محرّمات احرام بر او حلال نمي شود .

انجام عمره مفرده قبل از تمتع

179 ـ انجام عمره مفرده در ماه هاي حج ، پيش از عمره تمتع ، جايز است ؛ و در اين مسأله ، فرقي بين صَرُوره و غير صروره نيست . ^{( 4 )}

انجام عمره مفرده بين عمره تمتع و حج

180 ـ بعد از عمره تمتع و قبل از حج ، نبايد عمره مفرده بجا آورده شود ؛ ^{( 5 )} و اگر بجا آورده شد ، صحت عمره مفرده ، محل اشكال است ؛ ولي براي عمره و حج تمتع ، اشكالي ايجاد نمي شود . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : براي خودش يا ديگري .

2 ـ آية الله بهجت : اگر بتواند استنابه هم بكند ، اگر چه به جهت مسامحه در امر تصحيحِ قرائت ، خلاف شرع كرده باشد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و بنا بر احتياط ، براي نماز نايب هم بگيرد .

3 . آية الله سيستاني : و نيز نماز طواف را خودش در محل خودش به جا آورد .

4 . آية الله سيستاني : و احوط آن است كه اين دو عمره در يك ماه قمري نباشد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : براي كسي كه نايب در حج بلدي نباشد و برخودش حج واجب نشده يا حج واجب خود را انجام داده اشكال ندارد . ( آداب و احكام حج ، ص 392 ، مسأله 1014 ) .

5 ـ آية الله بهجت : اشكال ندارد .

آية الله خامنه اي : بنا بر احتياط .

6 ـ آية الله تبريزي : عمره مفرده بين عمره تمتع و حج تمتع مشروع نيست مگر اين كه از حرم خارج شود و در ماه ديگر غير از ماهي كه محرم براي عمره تمتع شده با احرام عمره مفرده داخلمكه شود كه در اين صورت عمره مفرده او صحيح است و عمره تمتع او تبديل به عمره مفرده مي شود .

آية الله خويي ، آية الله گلپايگاني : فقط فرموده اند كه بجا آوردن عمره مفرده بين عمره تمتّع و حج تمتع جايز نيست .

آية الله سيستاني : اگر بين عمره تمتع و حج ، عمره مفرده بجا آورد ، ظاهر اين است كه موجب بطلان عمره تمتّع خواهد شد و لازم است كه آن را اعاده نمايد . ولي اگر تا روز هشتم ذي حجّه در مكّه بماند و قصد حجّ كند عمره مفرده اش تمتّع به حساب مي آيد و مي تواند براي حجّ محرم شود . ( مناسك ، مسأله 137 ) .

آية الله فاضل : اين در صورتي است كه عمره مفرده را در همان ماهي كه عمره تمتّع انجامداده بجا آورده شود ، امّا اگر در ماه ديگر انجام داده ، عمره تمتّع او باطل شده و اگر تا هشتم ذي حجّه در مكّه بماند اين عمره مفرده عمره تمتّع محسوب مي شود و حجّ تمتّع او با همين عمره صحيح خواهد بود .

97

رعايت قصد رجا

181 ـ عمره مفرده بعد از عمره تمتع نيز ، با كمتر از يك ماه فاصله ، بايد به قصد رجا انجام شود . ^{( 1 )}

استحباب عمره مفرده بعد از اعمال حج

182 ـ نايبي كه حجة الاسلامِ خودش را قبلا بجا نياورده ، مستحب است در صورت امكان بعد از فراغ از اعمال حج ، عمره مفرده انجام دهد ؛ و در اعتبار فاصله بين اين عمره و عمره سابق ، خلاف ^{( 2 )} است و احتياط در اين است كه در فاصله كمتر از يك ماه ، به قصد رجا بجا آورده شود .

اجازه شوهر براي عمره مفرده

183 ـ اگر زوج ، زوجه عقد بسته خود را از رفتن به عمره منع كند ، ولي او عازم سفر عمره گردد ، با توجه به اين كه هنوز زوجه در خانه پدرش مي باشد و عرفاً نفقه خور همسرش به حساب نمي آيد ؛ آيا سفر زوجه سفر معصيت است يا نه ؟ و آيا احرام او صحيح مي باشد ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جهت تفصيل اين مسأله به ذيل مسأله 2/184 مراجعه شود .

2 ـ نظريه آيات عظام در اين مسأله ، در ذيل مسأله 184 به بعد آمده است .

3 . آيات عظام : سيستاني ، فاضل و نوري : در فرض مذكور سفر زوجه سفر معصيت مي باشد و احرام وي صحيح نيست .

آية الله صافي : سفر او ظاهرا معصيت است و صحت محل اشكال است .

آية الله مكارم : احتياط واجب آن است كه رضايت شوهر را جلب كند و حج و عمره او در هر حال صحيح است ولي احتياط آن است كه نمازهاي خود را جمع بخواند و اگر سفر اول او باشد ، خواه براي حجّ و يا عمره ، اجازه شوهر شرط نيست .

آية الله تبريزي : سفر او براي عمره مانعي ندارد و منع زوج نسبت به آن اثري ندارد .

98

فصل دوم

تكرار عمره

184 ـ تكرار عمره ـ مانند تكرار حج ـ مستحب است ؛ و در مقدار فاصله بين دو عمره ، اختلاف فرموده اند ؛ و احوط آن است كه در كمتر از يك ماه ، به قصد رجا به جا آورده شود . و فرقي بين عمره از طرف خود و ديگري نيست . ^{( 1 )}

فاصله بين عمره تمتع و عمره مفرده

2/184 ـ آيا بين عمره تمتع و عمره مفرده ، نيز فاصله معتبر است ؟ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . 1 ـ تكرار عمره براي خود :

آية الله بهجت و آية الله گلپايگاني : مطلقا جايز است و فاصله شرط نيست .

آيات عظام خويي ، سيستاني ، صافي ، فاضل ، مكارم در هر ماه قمري مي توان يك عمره انجام داد ؛ هر چند يك عمره در آخر ماه رجب و عمره دوّم در اول ماه شعبان واقع گردد .

آية الله خامنه اي : بين دو عمره وجود فاصله معين شرط نيست . ولي بنابر احتياط در هر ماه فقط يك عمره براي خود مي تواند به جا آورد . و اگر دو عمره براي افراد ديگر انجام دهد يا يك عمره براي خود و يك عمره هم براي ديگري به جا آورد ، فاصله مذكور شرط نيست .

آية الله وحيد : بنابر احتياط و در هر ماه قمري بيش از يك عمره جايز نيست .

آية الله نوري : در هر روز مي تواند يك عمره انجام دهد .

2ـ تكرار عمره براي ديگري هر نفر يك عمره :

همه آيات عظام : جايزاست .

تذكر : معلوم شد كه تكرار عمره طبق نظر مراجعي كه فاصله را شرط نمي دانند مطلقا جايز است چه براي خود و چه براي ديگري .

2 . آيات عظام تبريزي ، خويي و فاضل : بين اين دو عمره چه قبل از حج و چه بعد از حج ، فاصله معتبر نيست .

آية الله صافي : به ذيل مساله قبل مراجعه شود .

آية الله گلپايگاني و آية الله بهجت : فاصله معتبر نيست مطلقا .

آية الله سيستاني : محل اشكال است و احتياط نبايد ترك شود و امّا انجام عمره مفرده بين عمره تمتع و حج ، موجب بطلان عمره تمتع مي شود .

99

ترك فاصله معتبر

3/184 ـ اگر شخصي فاصله لازم بين دو عمره را ـ بر فرض اعتبار فاصله ـ رعايت نكند ، و يا با قرائت غلط ، عمره نيابي انجام دهد ، آيا اساساً احرام منعقد مي شود يا خير ؟ ^{( 1 )}

4/184 ـ با توجه به اختلاف فتاوا در مورد فاصله دو عمره و صحيح نبودن قرائت بسياري از افراد و از سويي تمايل شديد ايشان بر انجام عمره مجدد ، آيا اين گونه افراد مي توانند قبل از گذشت فاصله و صرف نظر از صحيح نبودن قرائت ، به نيت اميد مطلوبيت و ترتب ثواب به نيت خودشان محرم شوند و ثواب آن را به ديگران اهدا نمايند ؟ ^{( 2 )}

عدم فرق بين عمره اصالتي و نيابي از جهت فاصله

185 ـ در فاصله بين دو عمره در كمتر از يك ماه ـ كه بايد عمره دوم را به قصد رجا به جا آورد ـ فرقي بين عمره از طرف خود و ديگري نيست . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : فاصله معتبر نيست ولي بر فرض اعتبار ، ظاهرا منعقد نمي شود ؛ بخلاف مساله قرائت كه منعقد مي شود .

آية الله سيستاني : منعقد نمي شود .

آية الله صافي : در فرض سؤال احرام محقق نمي شود اگرچه احوط و اولي انجام دادن اعمال و خروج از احرام به تقصير و طواف نساء است والله العالم .

2 . آيات عظام بهجت ، سيستاني و مكارم : مانعي ندارد .

آية الله صافي : به قصد رجاء ثواب مانع ندارد والله العالم .

آية الله فاضل : مي تواند به نيت همان فرد محرم شوند و صحيح است حتي اگر قرائت آنها اشكال داشته باشد .

3 . آية الله بهجت : در اين مسأله و دو مسأله بعدي ، به حاشيه مسأله 184 مراجعه شود و حكم اجرت هم از آن معلوم مي شود .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني ، صافي ، فاضل : در يك ماه قمري نمي تواند دو عمره براي خود و يا يك نفر ديگر انجام دهد . ولي انجام دو عمره ، يكي براي خود و يكي براي ديگري و يا دو عمره براي دو نفر متفاوت جايز است .

آية الله خامنه اي : نظر ايشان در خصوص اين مسأله و دو مسأله بعد ، ذيل مسأله 184 آمده است .

آية الله گلپايگاني : فاصله بين دو عمره شرط نيست .

100

مقصود از فاصله يك ماه

186 ـ مقصود از فاصله اي كه عمره در كمتر از آن ، به نيّت رجا انجام مي شود ، يك ماه است ، ^{( 1 )} نه سي روز ؛ ولي اگر انجام عمره در بين ماه بوده ، احتياط مذكور تا سي روز ، مراعات شود .

2/186 ـ كسي كه در كمتر از زمان مذكور عمره مفرده انجام داده و هم اكنون براي عمره تمتّع محرم شده يا مي خواهد محرم شود ، چه تكليفي دارد ؟ ^{( 2 )}

رها كردن عمره به قصد رجا در اثنا

187 ـ در مواردي كه استحباب عمره مفرده قطعي نيست و رجاءً انجام مي شود ، آيا مي توان در حين اعمال ، آن را رها نمود ؟ ^{( 3 )}

حكم احرام روز آخر ماه

188 ـ فردي قبل از غروب آفتابِ شب اول ماه ، به احرام عمره مفرده محرم شده و اعمال مكّه را در ساعات اوّليه ماه جديد انجام داده است ، آيا اين عمره به حساب كدام ماه لحاظ مي شود ؟ در همين فرض اگر بعد از غروب آفتاب محرم شد ، چگونه محاسبه مي شود ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گذشت تفصيل حواشي در ذيل مسأله 184 .

2 . آية الله گلپايگاني ( رحمه الله ) : جواب اين مسأله از مسايل قبل معلوم مي شود .

آية الله فاضل : فاصله معتبر نيست ، لذا بلافاصله بعد از عمره مفرده مي تواند براي عمره تمتع محرم شود . بلي ، اگر در اشهر حج ، عمره مفرده انجام داده است و تا ذي الحجة در مكه بماند مي تواند آن را عمره تمتع قرار دهد و حج تمتع انجام دهد .

آية الله بهجت : اشكالي ندارد .

آية الله خامنه اي ؛ آية الله تبريزي : رعايت فاصله مزبور بين عمره مفرده و عمره تمتع لازم نيست

آية الله سيستاني : اگر در ماه ذيحجه عمره مفرده انجام دهد مي تواند در مكه بماند تا روز ترويه يعني هشتم ماه ذيحجه به قصد انجام حج كه در اين صورت عمره مفرده اي كه انجام داده عمره تمتع بحساب مي آيد و بعد از آن بايد حج تمتع بجا آورد .

آية الله صافي : گذشت كه بين عمره مفرده و تمتع ، فصل زماني معتبر نيست .

آية الله نوري : در فرض سؤال ، محرم شدن براي عمره تمتع اشكال ندارد .

3 . آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خامنه اي ، فاضل ، صافي ، سيستاني و نوري : نمي تواند .

آيت الله مكارم : خلاف احتياط است .

4 . آيات عظام بهجت ، تبريزي ، صافي ، نوري ، مكارم : انعقاد احرام ، ميزان است نه انجام اعمال .

آية الله فاضل : ظاهراً در هر دو فرض ، اعمال عمره مربوط به ماه جديد است و تا ماه آينده نمي تواند مجدداً عمره مفرده بجاآورد .

101

اخذ اجرت در عمره به قصد رجا

189 ـ اگر عمره مفرده بر منوبٌ عنه واجب باشد ولي نايب آن را به خاطر نگذشتن فاصله لازم ، به قصد رجا انجام مي دهد ، از جهت اِجزاءِ از وي ، لازم است احتياط مراعات شود و اخذ اجرت در اين فرض ، چنانچه با تذكر به اجيركننده باشد ، اشكال ندارد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام ، تبريزي ، خويي ، سيستاني ، فاضل : نيابت مانعي ندارد و كفايت از منوبٌ عنه مي كند .

آية الله مكارم : و كفايت كردن آن محل اشكال است .

102

فصل سوم

مكان احرام عمره مفرده

1 ـ ميقات و ادني الحل

لزوم احرام جهت گذر از ميقات در مسير مكه

190 ـ كساني كه در مسير عمره مفرده ، از مواقيت پنج گانه گذر مي كنند ، نمي توانند بدون احرام از آنجا عبور نمايند ؛ و در صورت عبور ، واجب است ^{( 1 )} به ميقات بازگردند ؛ و اگر كسي نتوانست برگردد ، هرجا كه هست محرم شود . ^{( 2 )}

انجام عمره از داخل مكه

2/190 ـ افرادي كه از مكه عمره به جا مي آورند ، به ادني الحل ـ كه افضلِ آن « جِعرانه » ، « حُديبيه » و « تنعيم » است ـ رفته ، و محرم مي شوند .

عدم خصوصيت مسجد در جحفه و تنعيم

191 ـ ميقات در جحفه ، خصوص مسجد نيست و از هر جاي آن ، احرام صحيح است ؛ و همچنين براي احرام عمره مفرده ، مسجد تنعيم ، خصوصيت ندارد و احرام از ادني الحلّ صحيح است هرچند در مسجد نباشد . بنابراين در صورت توسعه مسجد با صدق جحفه در اول ، و ادني الحل در دوم ، احرام اشكال ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : عبور از ميقات بدون احرام جايز نيست و در صورت تجاوز ، احرام از ادني الحل براي قاصد عمره مفرده كافي است .

2 . تفصيل نظر آيات عظام در اين مسأله در ذيل مسأله 236 و 262 و 197 آمده است .

آية الله خامنه اي : واجب است برگردد و از همان ميقاتي كه از آن عبور كرده است محرم شود ، چه ميقات ديگري در جلو باشد يا نه .

103

احرام از داخل مكه با نذر

192 ـ آيا احرام با نذر ، از داخل شهر مكه و يا مسجدالحرام ، براي عمره مفرده جايز است ؟ ^{( 1 )}

معيار ادني الحل

2/192 ـ آيا احرام از ادني الحل كه ميقات عمره مفرده است ، بايد از اولين نقطه متصل به حرم انجام شود ، يا با فاصله نيز كافي است ، يا ميزان ادني الحل عرفي است ؟ ^{( 2 )}

2 ـ حكم احرام از جده

احرام شاغلين در جده

193 ـ ميقات براي شاغلين در جده ـ از ايرانيان و غير آن هاـ در عمره تمتع و عمره مفرده ، ^{( 3 )} همان مواقيت معروفه است و نمي توانند از جده يا ادني الحل محرم شوند ؛ و اگر از روي جهل به مسأله در غير ميقات محرم شوند ، احرام آن ها صحيح نيست و محرّمات احرام بر آنها حرام نمي شود ؛ و با فرض علم و عمد هم ، حكم همين است ؛ هرچند در صورت جهل ، اگر بعد از اعمال ، مسأله را فهميدند ، عمل آنان صحيح است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همه آيات عظام : نمي تواند .

2 . آيات عظام : بهجت ، خامنه اي ، تبريزي ، فاضل ، مكارم : ميزان ادني الحل عرفي است .

آية الله صافي : و از آن فاصله نگيرد .

آية الله سيستاني : صدق ادني الحل معيار است در همه مرزهاي حرم .

3 . آية الله خويي : اگر حدود سه سال در جده مي ماند كه صدق مقرّ و منزل بر آن بكند ، مي تواند از جدّه محرم شود . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص322 و 320 ) .

آية الله سيستاني : مي توانند از جده با نذر محرم شوند و كسي كه منزلش از ميقات به مكّه نزديك تر باشد مي تواند از منزل احرام ببندد .

آية الله مكارم : براي عمره مفرده ، مي توانند مانند سايرين از حديبيه محرم شوند .

تفصيل اين مسأله در ذيل مسأله 197 آمده است .

4 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : صحت عمره محل اشكال است . آية الله بهجت ، آية الله سيستاني : و احتياطاً در صورت امكان عمره را اعاده نمايند .

آية الله فاضل : در صورت جهل و نسيان ، اگر بعد از اعمال حج متوجّه شوند حجّ صحيح است و اگر بعد از عمره تمتّع يا عمره مفرده متوجّه شوند عمره باطل است و در عمره تمتّع اگر وقت دارد و ممكن باشد ، جبران كند و اگر وقت ندارد حجّ تمتّع بدل به حجّ افراد مي شود و در اين صورت نيز كفايت از حَجّة الاسلام مي كند .

104

نذر در ايران براي احرام از جده

194 ـ اگر كسي از ايران نذر كند كه در جدّه محرم شده ، سپس براي انجام عمره مفرده به مكّه برود ، آيا اين نذر صحيح است ؟ و احرام او صحيح مي باشد ؟ ^{( 1 )}

احرام براي عمره مفرده از جدّه

195 ـ شخصي از روي جهل به حكم ، در جدّه براي عمره مفرده محرم مي شود وپس از انجام طواف و نماز و سعي ، متوجه مي شود كه مي بايست به يكي از مواقيت مي رفته ، تكليف او چيست ؟ ^{( 2 )}

ورود به جده و احرام از تنعيم

196 ـ كساني كه به قصد عمره مفرده وارد جدّه مي شوند ، آيا مي توانند از مسجد تنعيم كه ادني الحلّ است ، محرم شوند ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام : بهجت ، صافي ، فاضل ، مكارم و نوري : اين نذر صحيح است و كفايت مي كند ؛ آية الله سيستاني : مگر بداند كه مجبور مي شود در روز سوار ماشين مسقف شود كه صحّت نذر در اين فرض ، محلّ اشكال است و همين طور بنابر احتياط شب هاي باراني .

آية الله تبريزي و آية الله خامنه اي : نذر و احرام او باطل است .

2 . آية الله بهجت : عمره از او محقّق نشده است .

آية الله تبريزي : احتياطاً به يكي از مواقيت ولو به جحفه برود و براي عمره مفرده احرام ببندد و اعمال عمره مفرده را انجام دهد ، والله العالم .

آية الله خامنه اي و آية الله فاضل : فعلا تكليفي ندارد ، بلي اگر از طرف كسي نايب بوده و يا به سبب نذر عمره واجب شده باشد كفايت نمي كند .

آية الله صافي : در فرض سؤال ، احتياطاً بقيّه اعمال عمره را اتمام كند و چنانچه عمره مفرده به نذر و غيره واجب بوده اكتفا به آن نكند و از ادني الحلّ محرم شود و عمره واجبه خود را انجام دهد ، والله العالم .

آية الله مكارم : احرامش باطل است و بايد به ادني الحلّ برود و از آنجا محرم شود و عمره را تجديد كند .

آية الله سيستاني : عمره او باطل است و اگر نمي تواند به ميقات برود مي تواند از أدني الحِلّ ؛ مانند مسجد تنعيم ، دوباره محرم شود و اعمال را انجام دهد .

آية الله نوري : اگر بعد از اعمال متوجّه شود عمره او صحيح است .

3 . آية الله بهجت : با عدم مرور به ميقات از محاذي اوّلين ميقات محرم مي شوند و در صورت ترك آن ، احرام از ادني الحلّ مجزي است .

آية الله تبريزي : در فرض سؤال ، بايد به جحفه يا ميقات ديگر ـ از مواقيت معروفه ـ بروند و از آنجا محرم شوند ، احرام از ادني الحل مجزي نيست .

آية الله خامنه اي : واجب است براي محرم شدن به يكي از ميقات ها برود و در صورتي كه نتواند به يكي از ميقات ها برود ، احتياط واجب اين است كه با نذر از جدّه احرام ببندد .

آية الله سيستاني : نمي توانند .

آية الله صافي : عبور از ميقات يا محاذي آن ، براي قاصد مكّه بدون احرام جايز نيست هرچند بخواهد عمره مفرده بجا آورد و لكن اگر معصيت نمود و از ادني الحل محرم شد ، عمره او صحيح است .

آية الله فاضل : براي عمره مفرده مي توانند از ادني الحل محرم شوند ولي چون ورود بدون احرام به شهر مكه حرام است و در قسمت مسجد تنعيم شهر مكه توسعه يافته است اگر شخص بخواهد به تنعيم برود و از آنجا محرم شود ، مستلزم ورود به شهر مكه بدون احرام است كه جايز نيست . پس اين شخص يا بايد با نذر قبل از ورود به شهر مكه محرم شود و يا به مواقيت ديگر مثل جعرانه و حديبيه برود و از آنجا محرم شود .

آية الله مكارم : ميقات آن ها حديبيه ، كه تقريباً هفده كيلومتر با مكّه فاصله دارد ، مي باشد . اگر از جاده قديم بروند به حديبيه برخورد مي كنند و اگر نروند از محاذات آن كفايت مي كند .

آية الله نوري : خير ، بايد از جُحفه يا مسجد شجره محرم شوند .

105

2/196 ـ كساني كه به قصد عمره مفرده وارد جدّه مي شوند ، آيا مي توانند با نذر از مسجد تنعيم ، محرم شوند ؟ ^{( 1 )}

3 ـ حكم احرام از حديبيّه

197 ـ كساني كه با هواپيما به جده مي روند ، نمي توانند ـ براي عمره تمتع يا مفرده ^{( 2 )} ـ از جده يا حديبيه محرم شوند ؛ بلكه بايد به يكي از مواقيت ـ مثل جحفه ^{( 3 )} ـ بروند ؛ و اگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : در صورتي كه نذر كرده باشد كه در صورت گذر از ميقات يا محاذات آن به هر علتي ، در مسجد تنعيم محرم شود ، نذر منعقد است .

آية الله صافي : جايز نيست ولي در صورت گذر به هر علت ، احرام در ادني الحل كافي است .

آية الله فاضل : جايز نيست .

2 . آيات عظام صافي ، فاضل ، گلپايگاني : در عمره مفرده احرام از ادني الحلّ كفايت مي كند ، اگرچه با عبور از ميقات بدون احرام گناه كرده است . ( مناسك عربي ، ص 84 ) .

3 . آية الله بهجت : مثل جحفه يا محاذات آن . ( مناسك ، مسأله 173 ) به ذيل مسأله 272 و 258 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : مي تواند از جدّه با نذر محرم شود ؛ زيرا جنوب شرقي آن محاذي با جحفه است .

106

به مدينه مي روند ، بايد از مسجد شجره محرم شوند .

198 ـ حديبيّه ميقات عمره مفرده است ، براي كساني كه در مكه هستند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : و نيز كسي كه بدون قصد دخول مكه ، از ميقات عبور كرده و به نزديك حرم رسيده است ، مي تواند از ادني الحل براي عمره مفرده محرم شود .

آية الله سيستاني : ميقات عمره مفرده براي كسي كه مي خواهد وارد حرم شود همان ميقات هاي معروف است ، ولي اگر كسي براي كار ديگري غير از عمره در آن محل بوده و قصد دخول حرم هم نداشته و از ميقات گذشته و سپس تصميم بر انجام عمره گرفته است مي تواند از ادني الحل محرم شود .

107

فصل چهارم

خروج از مكه و بازگشت به آن

1 ـ حكم خروج خدمه كاروان ^{( 1 )}

تكرار خروج از مكه

199 ـ كساني كه به اقتضاي شغلشان ، زياد به مكه وارد و خارج مي شوند ، از حكم وجوب احرام در هر بار ، مستثني هستند . ^{( 2 )}

حكم رفت و بازگشت خدمه كاروان

200 ـ خدمه كاروان و مانند ايشان اگر عمره مفرده بجا آورده باشند ، هر دفعه كه از مكه خارج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اين قسمت حكم خروج از مكه از جهت نياز به احرام مجدد و انجام عمره مفرده ، مطرح شده است و حكم خروج بعد از عمره تمتع در صفحه 398 آمده است .

2 . آية الله بهجت : و همچنين كسي كه بعد از تمام نمودن اعمال حج يا بعد از عمره مفرده از مكّه خارج شده و بيرون رفته باشد چنين شخصي مي تواند در همان ماه خروج بدون گذشتن سي روز بدون احرام وارد مكّه شود و در غير اين صورت حكم آن در مسأله 203 آمده است . ( مناسك شيخ ص90 ) .

آيات عظام صافي ، گلپايگاني ، مكارم ، نوري : همچنين در مورد كساني كه در همان ماه كه عمره را بجا آورده اند خارج شده و سپس در همان ماه داخل مي شوند احرام و عمره مجدّد واجب نيست .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : و همچنين كساني كه پس از اعمال حج يا عمره مفرده از مكه خارج شوند و در همان ماه بازگردند .

آية الله خامنه اي : بر شخص مكلف جايز نيست بدون احرام وارد مكه مكرمه شود ، و اگر در غير موسم حج مي خواهد وارد مكه شود ، واجب است با احرام عمره مفرده وارد شود . دو گروه از اين حكم مستثني هستند :

1ـ كساني كه مقتضاي شغل آنان اين است كه زياد به مكه رفت و آمد كنند .

2ـ كساني كه پس از اعمال حج يا عمره مفرده از مكه خارج شده اند و مي خواهند در همان ماه انجام حج يا عمره ، دوباره وارد مكه شوند .

108

مي شوند و به جده مي روند و برمي گردند ، لازم نيست محرم شوند ^{( 1 )} ولي اگر عمره تمتع بجا آورده اند ، بنابر احتياط ^{( 2 )} نبايد از مكه خارج شوند مگر در صورت حاجت در حالي كه به احرام حج محرمند . ^{( 3 )}

حكم عمره تمتع با علم به خروج از مكه

201 ـ خدمه كارواني كه مي خواهند به مكه بروند و بعد از آن بايد از مكه خارج شوند ، بنابر احتياط نبايد عمره تمتع انجام دهند ؛ ^{( 4 )} بلكه براي ورود به مكه ، بايد از يكي از مواقيت معروفه ، براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام خويي ، سيستاني ، فاضل : مگر اينكه در ماه هلالي ديگر وارد مكه شوند كه بايد دو مرتبه محرم بشوند .

آية الله سيستاني : اگر عمره مفرده را به نيابت از ديگران بجا آورده اند ، بنابر احتياط واجب براي دخول در مكه يا حرم دو مرتبه محرم شوند .

2 ـ آية الله بهجت : در صورتي كه اعمال حج تفويت نشود ، خروج از مكه مانعي ندارد .

3 ـ آية الله خامنه اي : جايز است براي كسي كه اطمينان دارد با خارج شدن از مكّه حجّ او فوت نمي شود بعد از انجام عمره تمتّع و قبل از احرام حج از مكّه بيرون رود اگر چه احتياط مستحب آن است كه فقط در مورد ضرورت و نياز خارج شود .

آية الله سيستاني : اگر مكلّف اعمال عمره تمتّع را بجاآورد ، بنابر احتياط واجب نبايد از مكّه بيرون برود مگر براي حج ، مگر آنكه بيرون رفتنش جهت انجام كاري باشد ، اگر چه آن كار غير ضروري باشد و ترس از اينكه اعمال حجّش فوت گردد نداشته باشد ، كه در اين صورت اگر بداند كه مي تواند به مكّه برگردد و از آنجا احرام حج ببندد ، اظهر جواز بيرون رفتنش از مكّه بدون احرام است . ( مناسك ، مسأله 151 ) .

آية الله فاضل : اگر يقين يا اطمينان دارد كه خروج از مكه لطمه به حج او وارد نمي كند ، مانعي ندارد كه حتي بدون احرام هم از مكه خارج بشود و براي احرام از مكه و مناسك به مكه برگردد لكن احتياط استحبابي بر خلاف آن است . بله اگر از مكه خارج شد و در ماه بعد به مكّه بازگشت بايد مجدّداً عمره تمتع انجام دهد و عمره تمتّعي كه در ماه قبل انجام داده لغو وباطل است و بايد براي حج تمتع از يكي از مواقيت معروفه محرم شوند .

آية الله مكارم : حرام است خارج شوند مگر اينكه مطمئن باشند كه به موقع برمي گردند و حج خود را انجام مي دهند و همچنين در صورت حاجت .

4 . آية الله بهجت : براي كسي كه اگر خارج شود حج در آن سال از او فوت مي شود ، خروج از مكّه بعد از عمره تمتّع جايز نيست و اظهر عدم اعتبار فاصله بين دو عمره است ، اگرچه احوط و افضل است ، و اگر بعد از عمره خارج از مكه و حرم و ميقات شد و برگشت در غير ماه احرام اوّلي ، پس محتاج به احرام عمره است كه آن را عمره تمتّع قرار مي دهد و براي عمره سابق انجام طواف نساء موافق احتياط است . ( مناسك شيخ ، ص89 و90 ) .

آية الله خامنه اي : اگر بعد از انجام عمره تمتع از شهر مكه بدون احرام خارج شود ، پس اگر در همان ماهي كه عمره انجام داده به مكه برگردد ، نياز به تجديد احرام براي ورود به شهر مكه ندارد ، ولي اگر در ماه بعد از ماه انجام عمره به مكه برگردد ، مثل اينكه عمره را در ذي القعده انجام دهد و خارج شود ، و در ماه ذي الحجه به مكه برگردد ، واجب است با احرام جديد براي عمره جهت دخول مكه محرم شود ، و عمره تمتع وي كه متصل به حج مي شود همين عمره تمتع دوم خواهد بود .

آية الله خويي : بيان احتياط و عدم آن در مناسك ايشان نيامده است .

آية الله سيستاني : اگر بين اين عمره و حج ، عمره ديگري فاصله نشود مي توانند عمره تمتّع انجام دهند و پس از آن اگر خوف فوت اعمال حج نداشته باشند مي توانند براي كاري هرچند غير ضروري خارج شوند . پس اگر در همان ماه قمري برگردند احرام مجدّد لازم نيست و اگر ماه بعد باشد و نخواهند دوباره خارج شوند و در ماه بعد وارد شوند بايد با احرام عمره تمتّع وارد شوند و اگر باز هم بخواهند در ماه بعد وارد شوند بايد اكنون با احرام عمره مفرده وارد شوند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر حج تمتّع بر آن ها واجب باشد بايد به قصد عمره تمتّع محرم شوند و انجام عمره مفرده قبل از حج براي كسي كه حج بر او واجب است يا نايب در حج بلدي است اشكال دارد .

آية الله فاضل : اگر بخواهند در ماهي كه عمره انجام داده خارج شوند و در همان ماه برگردند ، مي توانند عمره تمتّع انجام دهند ، در اين صورت فرقي نمي كند كه بخواهند به مدينه بروند يا جدّه . و در اين فرض بايد بدون احرام مجدّد به مكّه وارد شوند . امّا اگر بخواهند در ماه بعد برگردند نبايد عمره تمتّع انجام دهند ، بلكه عمره مفرده انجام دهند و براي آخرين بار كه به مكّه رجوع مي كنند عمره تمتّع انجام دهند .

آية الله مكارم ، آية الله نوري : خدمه كاروان ها مي توانند عمره تمتّع را به جا آورند و از احرام خارج شوند و بعد براي انجام كارهاي ضروري به جده يا مدينه و مانند آن بروند بشرطي كه مطمئن باشند كه به موقع به حج برسند .

109

عمره مفرده محرم شوند ؛ و اَدني الحِلّ ، ميقات اين اشخاص نيست . ^{( 1 )}

افراد مذكور بعد از انجام عمره مفرده ، در صورت خارج شدن ازمكه ، اگر فقط به جده بيايند ، براي ورود به مكه در مرتبه دوم و بعد از آن ، احرام ، واجب نيست ؛ ^{( 2 )} ولي اگر به مدينه بروند ، براي بازگشت به مكه ، بايد ^{( 3 )} در مسجد شجره ، براي عمره مفرده ديگر محرم شوند ، و چون بين اين عمره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام فاضل ، مكارم : همانطور كه گذشت ، براي عمره مفرده اگر از ادني الحلّ محرم شود عمره اش صحيح است .

2 . آية الله مكارم : اگر در همان ماه قمري كه محرم شده وارد شود تجديد احرام لازم نيست .

آية الله تبريزي : در ماهي كه محرم شده اند تجديد احرام لازم نيست ولو به مدينه بروند و از آنجا بخواهند به مكه بروند .

3 . آية الله خامنه اي : چنانچه بخواهد در كمتر از يك ماه به مكه مراجعه نمايد ، نياز به احرام مجدّد ندارد .

آيات عظام خويي ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني : حكم جده و مدينه يكي است و تا ماه هلالي كه عمره مفرده را در آن انجام داده تمام نشود ، مي تواند بي احرام وارد مكه شود .

آية الله مكارم : نياز به محرم شدن از هيچ ميقاتي نيست .

110

مفرده و عمره مفرده اول ، يك ماه فاصله نشده ، عمره دوم را رجاءً ^{( 1 )} به جا آورند .

اين اشخاص آخرين مرتبه اي كه به مكه مي روند ، بايد به يكي از مواقيت معروفه ـ مثل مسجد شجره يا جُحفه ـ بروند و از آنجا براي عمره تمتع محرم شوند .

فرق رفتن به جدّه و مدينه در لزوم احرام مجدّد

202 ـ خدمه كاروان كه از مكه خارج مي شوند ، اگر فقط به جده مي روند ، براي ورود به مكه هر چند مرتبه كه باشد ، احرام واجب نيست ؛ ولي اگر به مدينه بروند ، براي بازگشت به مكه ، بايد در مسجد شجره براي عمره مفرده محرم شوند . فارق بين دو فرض ، ^{( 2 )} عبور از ميقات و عدم عبور است . ^{( 3 )}

عدم لزوم احرام مجدد تا يك ماه بعد از حج تمتع

203 ـ بعد از انجام حج تمتع در صورت خروج از مكه ، اگر از احرام عمره تمتع ، يك ماه نگذشته ^{( 4 )} باشد ، براي بازگشت به مكه ، احرام مجدد لازم نيست . ^{( 5 )}

ورود به مكه بدون احرام

204 ـ يكي از كارمندان حج بيش از يك ماه در مكّه بوده و همين مدت از عمره قبلي او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفصيل نظر آيات عظام ذيل مسأله 185 و 184 گذشت .

2 . آية الله فاضل : گذشت كه ميان جدّه و مدينه فرق نيست بلكه فارق عنوان ماهي است كه در آن خارج و داخل مي شود .

3 . نظر آيات عظام در ذيل مسأله قبل گذشت .

4 . آيات عظام تبريزي ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني ، مكارم : در همان ماهي كه محرم شده مراجعت كند لازم نيست محرم شود .

آية الله بهجت : در اين صورت عدم فاصله اگر ماه خروج با ماه مراجعت تغاير دارد احوط اين است كه با احرام براي عمره وارد مكه شود ، اگرچه خروج در آخر ماهي و ورود در اوّل ماه ديگر باشد و همچنين است گذشتن سي روز با عدم تغاير ماه . ( مناسك شيخ ، ص90 ) .

آية الله خويي : در همان ماهي كه عمره تمتّع انجام داده ، اگر برگردد لازم نيست محرم شود .

آية الله سيستاني : اگر در همان ماه قمري باشد كه عمره تمتّع را انجام داده است ، لازم نيست محرم شود .

5 . آية الله فاضل : اگر در ماه قمري بعد وارد شود عمره تمتع قبلي او باطل شده است و نمي تواند حج تمتع انجام دهد مگر اين كه مجدّداً به يكي از مواقيت خمسه رفته و محرم به احرام عمره تمتع شود و سپس بعد از انجام عمره ، حج تمتع بجا آورد .

111

گذشته ، براي كاري به جدّه مي رود و در برگشت ، بدون احرام وارد مكه شده است ، وظيفه اش چيست ؟ ^{( 1 )}

2 ـ گذر از ميقات بعد از انجام عمره

عبور از ميقات در كمتر از يك ماه

205 ـ بعد از انجام عمره مفرده حتي اگر يك ماه فاصله نشده باشد ، جهت گذر از ميقات ، ^{( 2 )} انجام عمره مفرده بنا بر احتياط به قصد رجا لازم است و بدون آن گذر از ميقات جايز نيست .

بازگشت به ميقات در حال احرام و بعد از آن

206 ـ كسي كه هنوز ^{( 3 )} از احرام عمره تمتّع خارج نشده ، مي تواند از مكه به ميقات باز گردد ؛ ولي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خامنه اي ، سيستاني ، صافي و فاضل : فعلاً وظيفه اي ندارد غير از استغفار اگر عامد بوده است .

آية الله مكارم : كار خلاف شرعي انجام داده است و بايد برگردد و محرم شود .

2 . مراجعه شود به مسأله 184

آيات عظام : تبريزي ، خويي سبستاني ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني و مكارم : در صورتي كه در همان ماه قمري كه محرم شد ، به مكّه برود احرام مجدّد لازم نيست .

آية الله خامنه اي : اگر در همان ماهي كه احرام و اعمال عمره را انجام داده است وارد مكه شود عبور از ميقات بلامانع است اما اگر احرام در ماهي و اعمال در ماهي ديگر باشد پس اگر احرام وي در ماه رجب بوده و اعمال را در ماه شعبان انجام داده بنابر احتياط واجب اگر در ماه شعبان مجدداً وارد مكه شود بايد احرام ببندد و رعايت اين احتياط در ماههاي ديگر هم خوب است .

3 . آية الله بهجت : به ذيل مسأله 201 مراجعه شود .

آية الله تبريزي : در اثناي عمره ، بنابر احتياط نمي تواند خارج شود ، مگر حاجتي داشته باشد .

آية الله خويي : در اثناي عمره نمي تواند خارج شود مگر از روي حاجت .

آية الله سيستاني : مي تواند قبل از اتمام عمل ، از مكه بيرون برود در صورتي كه قدرت برگشتن به مكه را داشته باشد . ( مناسك ، مسأله 152 ) .

آية الله فاضل : بنابر احتياط واجب در اثناي عمل نيز نبايد خارج شود . بلي اگر يقين يا اطمينان داشته باشد كه خروج از مكه به حج او لطمه نمي زند مانعي ندارد كه حتي بدون احرام نيز خارج شود ، اگرچه احتياط مستحب عدم خروج بدون احرام است . و در هر صورت چنانچه بدون احرام خارج شد و در همان ماه برگشت حج تمتّع او صحيح است ، امّا اگر ماه بعد برگشت عمره اولش فاسد شده و بايد مجدّداً عمره تمتّع انجام دهد و الاّ حجّ تمتّع او صحيح نيست .

آية الله نوري : اگر اعمال عمره تمتّع را انجام داده و مطمئن است كه به حج در موقع خود مي رسد ، مي تواند از مكه خارج شود و برگردد .

112

اگر مُحِلّ شده است ، نمي تواند از مكه خارج شود مگر در حال ضرورت ، در حالي كه بنابر احتياط ^{( 1 )} براي حجْ محرم شده باشد .

عبور از ميقات در ماه جديد بعد از عمره تمتّع

207 ـ شخصي در ماه شوال يا ذي القعده ، عمره تمتع بجا مي آورد ، و به مدينه برگشته و در ماه جديد مجدداً به مكه مي رود ، وظيفه اونسبت به احرام در مسجد شجره چيست ، عمره مفرده ، يا عمره تمتّع مجدّد ، يا عمره اي كه بر ذمه دارد ؟ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي ، آية الله خويي : مگر در فرض حاجت كه بايد محرم به احرام حجّ شده آنگاه خارج شود .

آية الله خامنه اي : به حاشيه مساله 200 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : اگر بداند كه مي تواند به مكه برگردد و از آنجا احرام براي حج ببندد ، اظهر جواز بيرون رفتنش از مكه بدون احرام است ، و اگر نداند با احرام حج از مكه بيرون رود . ( مناسك ، مسأله151 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بلي اگر رفتن به آنجا با احرام ، براي او حرج باشد جايز است بدون احرام خارج شود .

آية الله مكارم : و اگر بستن احرام براي حج و ماندن در احرام تا روز عرفه ، موجب عسر و حرج مي شود ، لازم نيست .

2 . آية الله بهجت : محتاج به احرام عمره است و عمره دوّم را عمره تمتّع قرار مي دهد و احتياج عمره اوّل به طواف نساء موافق احتياط است .

آيت الله خامنه اي : در فرض سؤال بايد از ميقات محرم شود به عمره تمتّع ، و عمره تمتّع حج وي همين عمره اخيره است .

آيت الله تبريزي : در فرض مزبور براي عمره تمتّع مجدداً محرم مي شود و بنابر احتياط واجب بايد براي عمره قبل طواف نساء را انجام مي دهد .

آيت الله گلپايگاني : در فرض سوال بايد براي عمره تمتّع محرم شود .

آيت الله سيستاني : اگر نمي خواهد دوباره خارج شود عمره تمتّع را انجام دهد چون عمره قبلي باطل شده است .

آيت الله مكارم : احتياط آن است كه محرم شود و عمره مفرده اي بجا آورد .

آيت الله فاضل : در فرض سؤال براي ورود به مكه در ماه جديد بايد محرم بشود ، پس اگر بخواهد حج تمتع بجا آورد مجدداً محرم به احرام عمره تمتّع بشود و عمره تمتّع قبل او باطل شده است والا محرم به عمره مفرده بشود

113

باب چهارم

كيفيت حج افراد …115

موارد عدول و تبدل به افراد …118

1 ـ ضيق وقت …118

2 ـ حيض و نفاس …120

114

اَلّلهُمَّ

اجْمَعْ بَيْنِي وَبَيْنَ الْمُصْطَفَي وَآلِهِ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ

وَخَاتَمِ النَّبِيِّينَ مُحَمَّد صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ

عن الزمخشري : قَالَ النَّبِيُّ ص :

فَاطِمَةُ بَهْجَةُ قَلْبِي وَابْنَاهَا ثَمَرَةُ فُؤَادِي وَبَعْلُهَا نُورُ بَصَرِي وَالأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهَا أُمَنَاءُ رَبِّي وَحَبْلٌ مَمْدُودٌ بَيْنَهُ وَبَيْنَ خَلْقِهِ

مَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ نَجَا وَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ هَوَي .

فرائد السمطين 2 / 66

115

فصل اول

كيفيت حج افراد

اعمال حج افراد و عمره بعد از آن

209 ـ حج افراد ـ علاوه بر اين كه ابتداءً وظيفه بعضي از اشخاص است ـ گاهي هم مورد نياز متمتّع واقع مي شود ، به اين صورت كه :

حايض يا كسي كه به خاطر ضيق وقت ^{( 1 )} نمي تواند عمره تمتع را به جا آورد ، بايد با قصدِ حج اِفراد با همان احرامِ عمره تمتع ، كه به اِفراد عدول كرده ، به عرفات و مشعر برود و وقوف كند ، بعد به مني رفته و اعمال آن را ـ غير از هدي كه بر مُفرد واجب نيست ـ به جا آورد ؛ و براي طواف زيارت و نماز و سعي و طواف نساء و نماز آن به مكه برود ؛ پس در اين هنگام ، كاملاً از احرام خارج شده است ؛ بعد از آن ، جهت بيتوته و اعمال ايّام تشريق ، به مني بازگردد .

پس اعمال حج اِفراد ، با حج تمتع ، يكسان است ^{( 2 )} مگر در هدي كه در حج تمتعْ واجب و در حج اِفراد ، مستحب است .

210 ـ در صورت تبدّل حج تمتّعِ واجبِ ، به حجِّ اِفراد ، بايد بعد از حج افراد ، عمره مفرده انجام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : كسي كه به علت ضيق وقت نمي تواند عمره تمتع بجا آورد مي تواند قصد حج افراد كند ولي كفايت از حجة الاسلام او نمي كند .

2 . آية الله تبريزي ، آية الله سيستاني : حج افراد با حج تمتّع در تمام اعمال مشترك هستند و در 6 جهت با هم فرق دارند ( تفصيل آن در مسأله 158 مناسك آية الله تبريزي و مسأله 150 مناسك آية الله سيستاني بيان شده است ) .

آية الله فاضل : در برخي از احكام بين حج تمتع و حج افراد تفاوت هست ، مثلاً تقديم اعمال مكه بر وقوفين در حج افراد اختياراً جايز است بر خلاف تمتع ، و همچنين كسي كه احرام حج تمتع مي بندد تا طوافهاي حج تمتع را بجا نياورده نمي تواند طواف مستحبي بجا آورد و اين امر در حج افراد مشروع است .

116

شود ، ^{( 1 )} اين عمره از ادني الحل ـ كه افضلِ آن « جِعرانه » ، « حُديبيه » و « تنعيم » انجام مي شود .

مبادرت به عمره حج افراد

211 ـ بعد از به جا آوردن حج افراد ، بنابر احتياط ، مبادرت عرفي انجام عمره مفرده ـ در فرض لزوم آن ـ لازم است . ^{( 2 )}

حكم احرام قبل از انجام عمره حج افراد

212 ـ كسي كه حجش به اِفراد مبدّل شده و بايد بعد از آن عمره مفرده انجام دهد ، احوط ^{( 3 )} آن است كه تا عمره مفرده را انجام نداده ، براي عمره و حج ديگر محرم نشود ؛ ^{( 4 )} هرچند اگر محرم شد ، ضرر به صحت عمره و حج او نمي زند . ^{( 5 )}

عدول از حج افراد به تمتّع يا عمره مفرده

213 ـ كسي كه حج افراد بر او واجب و متعين است و به قصد آن محرم شده ، نمي تواند به عمره تمتع يا عمره مفرده ، عدول نمايد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله سيستاني : در صورت تمكن .

2 . آية الله تبريزي : گرچه اقوي عدم وجوب مبادرت است .

آية الله سيستاني : وجوب آن فوري است ، مانند وجوب حج .

3 . آية الله بهجت ، آية الله خويي : مانعي ندارد . ( مناسك ، مسأله 158 ) .

آية الله گلپايگاني : فتواي ايشان در مسأله به دست نيامد .

4 . آية الله تبريزي : احتياط مستحب آن است . . . .

آية الله سيستاني : وجوب آن فوري است ولي اگر تأخير انداخت مجزي است .

آية الله مكارم : بايد توجه داشت كه عمره مفرده واجب را در هر ماه از سال مي توان انجام داد ولي چون وجوب آن ظاهراً فوري است بايد تأخير نيندازد .

5 . آية الله مكارم : احتياط واجب در ترك اين كار است .

6 ـ آية الله بهجت : جواز عدول مورد تأمل است . ( كتاب حج افراد ، ص2 و 4 ) .

آية الله خويي : اگر براي حج افراد مستحبي محرم شده باشد ، مي تواند به عمره تمتع عدول كند ، مگر اين كه بعد از سعي تلبيه گفته باشد كه در اين فرض حقّ عدول ندارد ( مناسك ، مسأله 159 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : تبديل حج افراد به عمره مفرده جايز نيست و امّا در تبديل حج افراد به عمره تمتّع ، اگر اول حج افراد بر او متعيّن بود و بعد كشف خلاف شد ( مانند زن حايض كه چون يقين داشت براي عمره تمتع پاك نيست به قصد حج افراد محرم شد و اتفاقاً در مكه برخلاف عادت پاك بود ) لازم است از حج افراد عدول به عمره تمتع كند و بعد از انجام آن حج تمتع بجا آورد و اما كسي كه حج افراد هم از او صحيح است مختار است كه عدول نمايد به تمتع يا حج افراد را تمام كند . ( مناسك عربي ، ص 70 ) .

117

جواز عمره مفرده و حج افراد براي غير واجب الحج

214 ـ در صورت واجب نبودن حج ، يا انجام دادن آن ، احرام براي حج ، لازم نيست و انجام عمره مفرده و نيز حج افراد استحبابي ، مانعي ندارد ، ولي ميقات حج افراد ، مواقيت معروفه است . ^{( 1 )}

احرام براي حج افراد بعد از عمره تمتع

215 ـ اگر شخصي با احرام عمره تمتع ، به مكه وارد شود و بعد از اعمال عمره ، از مكه خارج و از ميقات ^{( 2 )} به نيت حج افراد محرم گردد ، ^{( 3 )} صحت ^{( 4 )} حج وي بعيد نيست ، ولي حج تمتع ، واقع نمي شود ؛ و اگر از مكه محرم شده ، در صورت اشتباه در تطبيق ، حج او صحيح و تمتع است ؛ و در غير اين صورت ، صحيح نيست .

حكم احرام براي حج افراد از حرم

216 ـ اگر شخصي ^{( 5 )} براي حج افراد ، جهلاً در حرم محرم شود ، چنانچه ممكن نيست كه به ميقات برود و از آن جا محرم شود و به وقوف برسد ، در همان محلي كه هست محرم شود ؛ ^{( 6 )} و چنانچه اعمالي انجام داده ، اگر امكان تدارك آن با احرام هست ، تدارك كند ؛ و چنانچه تمام اعمال را با همان احرام اول انجام داده و بعد متوجه شده ، حج او صحيح است . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : و لازم نيست بعد از آن عمره مفرده انجام دهد .

آية الله مكارم : و انجام عمره مفرده بر آنها واجب نيست هرگاه حج تمتع واجب را قبلاً انجام داده باشد .

2 ـ آية الله نوري : كسي كه حج واجب ندارد ، اگر از مكه خارج شده . . . .

آية الله خويي : اين فرع در فتاوي ايشان يافت نشد و طبق مبناي ايشان حج افراد صحيح است ، گرچه با ترك حج تمتع معصيت كرده و در فرض احرام براي حج افراد از مكه ، حجّ او باطل است مگر اين كه در نام حج تمتع اشتباه كرده باشد .

3 ـ آية الله بهجت : بلي و قصد افراد لغو بوده است .

4 ـ آية الله سيستاني : عدول جايز نيست ولي اگر از باب اشتباه در تطبيق باشد اشكال ندارد .

آية الله مكارم : حج او خالي از اشكال نيست .

5 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : شخصي نائي

6 ـ آية الله سيستاني ، آية الله مكارم : و اگر مي تواند ، به خارج حرم برود و از آنجا محرم شود .

7 ـ در مسأله 946 مي آيد .

118

فصل دوم

موارد عدول و تبدل به حج افراد

1 ـ ضيق وقت

مراد از تنگي وقت

217 ـ مراد از تنگي وقت براي عدول و تبدل به حج افراد ، خوف ^{( 1 )} نرسيدن به وقوف اختياري ^{( 2 )} عرفه ـ از ظهر نهم ماه ذي حجه ^{( 3 )} تا غروب ـ است .

احرام براي حج افراد با علم به ضيق وقت

218 ـ كسي كه وظيفه اش حج تمتع است ، اگر هنگام احرام بداند كه در صورتي كه بخواهد عمره تمتع بجا آورد ، به وقوف عرفات نمي رسد ، مي تواند ^{( 4 )} از اول براي حج افراد محرم شود و پس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : درك نكردن جزء ركني از وقوف اختياري عرفه مي باشد .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : ميزان در تنگي وقت آن است كه نتواند وقوف اختياري عرفات را ، ولو به اندازه مسمّاي آن درك كند .

3 ـ آية الله سيستاني : حدّتنگي وقت آن است كه نتواند قبل از زوالِ روزعرفه اعمال عمره را به اتمام رساند .

4 ـ آية الله بهجت : در جايي كه عمره تمتّع به واسطه حيض يا تنگي وقت امكان نداشته باشد ، بايد از اوّل ، حج افراد را نيّت كند . ( مناسك ، س40 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر وظيفه اش حج تمتع باشد ، « عدول » مجزي از حَجّة الاسلام نيست و سال آينده بايد حَجّة الاسلام را بجا آورد .

آية الله سيستاني : به حاشيه مسأله 220 مراجعه شود .

آية الله فاضل : جواز احرام بستن او به احرام حج افراد ، از همان ابتداي كار مشكل است ، بلكه عدم جواز بعيد نيست .

آية الله گلپايگاني : بايد حج افراد بجا آورد و بعد عمره مفرده و بنابر احتياط واجب در سال بعد حجّ تمتع بجا آورد . ( آراء المراجع ص 314 ) .

119

از انجام آن ، عمره مفرده بجا آورد و عملش صحيح است . ^{( 1 )}

عدول به حج افراد بعد از احرام در ضيق وقت

219 ـ اگر شخصي كه احرام عمره تمتّع بسته است ، به جهت عذري دير وارد مكه شود ـ به گونه اي كه اگر بخواهد عمره تمتع بجا بياورد ، وقت وقوف به عرفات مي گذرد ، يا خوف دارد كه بگذرد ـ بايد به حج اِفراد عدول كند و پس از بجا آوردن آن ، در صورتي كه حَجّة الاسلام بجا مي آورد ، عمره مفرده بجا آورد ، و حج او صحيح و كافي از حَجّة الاسلام است . ^{( 2 )}

احرام براي حج افراد از مكه با ضيق وقت

220 ـ اگر شخصي با عذر بدون احرام وارد مكه شود و وقت تنگ باشد ، بايد در مكه براي حجّ اِفراد محرم شود و در صورت وجوبِ حج بر وي ، بعد از آن عمره مفرده انجام دهد ؛ ^{( 3 )} ولي اگر بدون عذر بوده و وقت تنگ شده ، احتياط واجب آن است كه حج افراد بجا آورد و پس از آن عمره مفرده و در سال ديگر حج را اعاده كند . ^{( 4 )}

عدول به حج افراد با تأخير عمدي اعمال

221 ـ اگر حج گزار براي عمره تمتّعِ واجب ، محرم شود و انجام آن را عمداً تأخير بياندازد تا وقت تنگ شود ، بايد به حج افراد عدول كند و بعد از آن عمره مفرده به جا آورد و حج را در سال بعد اعاده نمايد . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : و همچنين اگر زن در ميقات علم دارد كه نمي تواند اعمال تمتع را طاهراً انجام دهد و به وقوف نمي رسد بايد از اوّل محرم شود به حجّ افراد .

نظر آية الله صافي در مسأله به دست نيامد .

آية الله فاضل : به مسأله 209 مراجعه شود .

2 . آية الله فاضل : به مسأله 209 مراجعه شود .

3 ـ آية الله بهجت : اگر ممكن نباشد غير مكّه والا احتياط در رعايت احتمالات در محلّ احرام اواست ( مناسك شيخ ، ص56 ) .

آية الله سيستاني : كسي كه وظيفه اش حج تمتّع است ، اگر قبل از احرام عمره بفهمد كه وقت او براي اتمام عمره قبل از زوال روز عرفه تنگ است ، نمي تواند عدول به حج افراد يا قران نمايد ، بلكه اگر حج در ذمّه اش مستقر بوده ، بايد حج تمتّع خود را در سالهاي آينده انجام دهد .

4 ـ مراجعه شود به مسأله 316 .

آية الله سيستاني : در اين صورت حج بر او مستقر است و بايد در آينده انجام دهد .

5 ـ آية الله بهجت : كسي كه محرم شد به احرام عمره تمتع ولي عمداً بجا آوردن اعمال آن را به تأخير انداخت تا وقت تنگ شد ، هرچند در ابطال عمره معصيت كرده ولي واجب است نيّت حج افراد كند و بعداً عمره مفرده را بجا آورد و در سال آينده حج تمتع بجا آورد بنابر احوط چنانكه گذشت ( در مسأله 254 ) ( مناسك ، مسأله 157 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : هرگاه در سعه وقت براي عمره تمتّع احرام بست و طواف و سعي خود را عمداً تا زماني كه نتواند آنها را بجا آورد و حج را درك نمايد به تأخير انداخت ، عمره وي باطل است و نمي تواند بنابر اظهر به حج افراد عدول نمايد . لكن احوط اين است كه عدول به افراد نموده و عمره را به قصد اعم از حج افراد يا عمره مفرده بجا آورد .

آية الله سيستاني : هرگاه در سعه وقت براي عمره تمتع احرام بست و طواف و سعي خود را عمداً تا زوال آفتاب روز عرفه به تأخير انداخت ، عمره وي باطل است ، نمي تواند به حج افراد عدول نمايد ، اگرچه احتياط مستحب اين است كه اعمال حج افراد را به قصد رجا انجام دهد ، بلكه احوط اين است كه طواف و نماز آن و سعي و حلق يا تقصير در عمره اش را به قصد اعم از حج افراد و عمره مفرده بجا آورد . ( مناسك ، مسأله 157 ) .

120

عدول از حج مستحب به حج افراد

222 ـ كسي كه به قصد حج تمتع استحبابي براي عمره تمتع ، محرم شده ولي وقت براي انجام عمره تنگ باشد ، به حج افراد عدول كند و بعد از آن عمره مفرده بر او واجب نيست .

2 ـ حيض و نفاس

احرام براي حج افراد با حيض و فرض كشف خلاف

223 ـ اگر حايض در ميقات بداند كه نمي تواند عمره تمتع را در وقت خود انجام دهد ، بايد به نيت حج افراد ^{( 1 )} محرم شود ؛ ولي اگر بعد از آن ، كشف خلاف شد ، ^{( 2 )} در صورتي كه حَجّة الاسلام به جا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : مي تواند به قصد مافي الذمّه احرام ببندد و چنانچه قبل از گذشتن وقت عمره تمتّع پاك شد ، عمره تمتّع به جا آورد و بعد حج آن را انجام دهد . و اگر پاك نشد به هماناحرام حج افراد به جا آورد و سپس عمره مفرده انجام دهد بلكه اگر به قصد حج افراد احرام بست ، و قبل از گذشتن وقت عمره پاك شد ، با همان احرام اعمال عمره تمتّع را انجام داده وسپس حج تمتع را انجام دهد ، گرچه احتياط مستحب در اين صورت تجديد احرام براي عمره تمتّع مي باشد .

آية الله خامنه اي : اگر اطمينان دارد تا وقت احرام براي حج و درك وقوف عرفات پاك نمي شود يا اگر پاك شود ، وقت كافي براي انجام اعمال عمره تا درك وقوف عرفات را نخواهد داشت ، در اين صورت بايد در همان ميقات به حج افراد محرم شود ، و پس از انجام اعمال حج ، عمره مفرده بجا آورد ، و عمل وي مجزئ از حج تمتع خواهد بود .

آية الله خويي : اگر به نيّت مافي الذمه محرم شود اشكالي نيست ولي اگر به نيت حج افراد محرم شود و بعد پاك شود احرامش باطل است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : جمعي فرموده اند : « واجب است از ميقات محرم به حج افراد شود » ، ليكن چون اين يقين بر حسب عادت است و امكان دارد برخلاف عادت پاك شود ، احتياط آن است كه در وقت احرام قصد كند محرم مي شوم به احرامي كه بر من واجب است از عمره تمتع يا حج افراد ، پس اگر قبل از گذشتن وقت عمره پاك شد اعمال عمره را تمام كند و مُحِلّ شود و بعد اعمال حج را بجا آورد ، و حج تمتع او صحيح است ، و اگر پاك نشد به همان احرام اعمال حج افراد را بجا آورد و بعد عمره مفرده بجا آورده و حج افراد صحيح است .

آية الله مكارم ، آية الله فاضل : بهتر است در موقع احرام قصد كند احرامي را كه بر او واجب است انجام مي دهد ، تا مشكلي براي او پيش نيايد .

2 . آية الله سيستاني : عدول كند به عمره تمتع و اعمال آن را انجام دهد و بايد رعايت كند كه پس از انجام سعي تلبيه نگويد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : لازم است اين حج افراد را عدول به عمره تمتّع كند ؛ يعني طواف و نماز آن و سعي را به جا آورد و تقصير كند و بعد براي حج محرم شود و اعمال حج را به جا آورد . و اين مخصوص كسي است كه مكلف به حج تمتع باشد و امّا كسي كه حج افراد هم از او صحيح است ، مختار است كه عدول نمايد به تمتع يا حج افراد را تمام نمايد .

ساير آيات عظام متذكر مسأله كشف خلاف نشده اند . و در نيّت اِفراد ، با حضرت امام ( قدس سره ) موافق هستند .

121

مي آورد ، احرام او باطل است و بايد مجدداً براي عمره تمتع محرم شود .

احرام براي حج تمتع با علم به ضيق وقت

224 ـ حايضي كه مي داند فرصت انجام دادن عمره تمتع را ندارد و با اين فرض ، براي عمره تمتّع محرم شده ، بايد نيت را به حج افراد برگرداند ^{( 1 )} و اشكال ندارد ؛ بلي اگر با التفات به اين كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفصيل نظر آيات عظام در مسأله 223 گذشت .

آية الله بهجت : در صورتي كه قصدش انجام وظيفه بوده كفايت مي كند و حج اِفراد به جا مي آورد . ( مناسك ، س41 ) .

آية الله تبريزي : اين در صورتي است كه در حال احرام حايض باشد چنانكه ظاهر سؤال است ولي اگر بعد از احرام حايض شد مخيّر است بين اين كه حج افراد بجاآورد و بعداز فراغت ، عمره مفرده بجاآورد و بين اين كه اعمال عمره تمتّع را بدون طواف و نمازش به جاآورد به اين ترتيب كه سعي و تقصير نموده و براي حج احرام بسته به عرفات و مني برود و پس از فراغ از اعمال مني قضاي طواف عمره و نماز آن را قبل از طواف حج به جاآورد .

آية الله خويي : اگر در حال احرام تا آخرين زمان ممكن براي اتيان اعمال عمره تمتع حايض بوده ، فتواي ايشان در دست نيست كه آيا احرامش براي عمره تمتع باطل است يا مي تواند آن را بعنوان حج افراد قرار دهد ، گرچه در استفتائات حكم به بطلان احرام براي حج افراد شده ، اگر زن در وقت احرام حايض بود و گمان مي كرد تا آخر وقت پاك نمي شود و بعداً كشف خلاف شد .

122

نمي تواند عمره تمتع انجام دهد و اگر انجام دهد صحيح نيست ، به نيت عمره تمتع محرم شده ، صحت اين احرام ، بلكه امكان جِدّي بودن چنين قصدي ، محل اشكال است .

عدول حائض به حج افراد

225 ـ اگر زني به جهت حيض يا نفاس نتواند بعد از احرام ، طواف بجا آورد و خوف داشته باشد كه وقت وقوف به عرفات بگذرد ، به افراد عدول مي كند و بعد از آن ، در صورت وجوب حج بر وي ، عمره مفرده انجام مي دهد . ^{( 1 )}

انجام اعمال عمره تمتع به خيال استحاضه و انكشاف حيض

226 ـ اگر زني در عمره تمتع ، بعد از سه شوط و نيم و قبل از چهار شوط طواف ، حايض شود و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خامنه اي : اگر هنگام احرام در ميقات پاك بود ، سپس در بين راه يا در مكه مكرمه پيش از انجام طواف عمره و نماز آن يا در اثناي طواف پيش از اتمام شوط چهارم ، عادت ماهانه برايش عارض شد ، و تا وقت انجام اعمال عمره و درك وقوف اختياري عرفه پاك نمي شود ، در اين صورت ، مخيّر است بين اينكه عدول نمايد با همان احرام عمره تمتع به حج افراد ، و پس از انجام حج افراد ، عمره مفرده انجام دهد كه اين عمل او مجزئ از حج تمتع است ، و بين اينكه طواف عمره و نماز آنرا رها كند ، و با انجام سعي و تقصير از احرام عمره خارج شود ، سپس با احرام حج و درك وقوفين و انجام اعمال مني ، در مراجعت به مكه ، طواف عمره و نماز آنرا ـ پيش از انجام طواف حج و نماز آن و سعي ، يا بعد از انجام آنها ـ قضاء كند ، و اين عمل او نيز مجزئ از حج تمتع است و چيز ديگري بر او نيست .

آية الله تبريزي : چنانچه حيض قبل از بستن احرام يا هنگام احرام بستن بود ، به دستوري كه در مسأله 219 گفته شد بايد عمل كند و اگر بعد از احرام بود مخيّر است بين اين كه به دستور مسأله 219 عمل كند و بين اين كه سعي و تقصير كند و براي حج احرام ببندد و پس از برگشتن از مني ، قبل از طواف حج ، طواف عمره و نماز آن را قضا كند .

آية الله سيستاني : در فرض مسأله اگر در حال احرام حايض بوده است ، حجّش بدل به افراد مي شود و در صورت تمكّن بايد بعد از حج عمره مفرده انجام دهد و اگر بعد از احرام حايض شده است احتياط مستحب اين است كه عدول كند ولي مي تواند به احرام خود باقي باشد و سعي و تقصير را انجام دهد و پس از اعمال مني ، قبل از طواف حج ، طواف عمره و نماز آن را قضا كند .

123

تا قبل از رفتن به عرفات ، پاك نمي شود ، وظيفه او ^{( 1 )} عدول به اِفراد است . ^{( 2 )}

لك ديدن بعد از انجام عمره و عدول به افراد

227 ـ اگر زني ـ مثلاً ـ روز هشتم خون ديد ، و به گمان حيض ، احرامش را به حج افراد مبدّل كرد ، و در عرفات متوجه شد كه استحاضه است ، اگر وقت عمره ضيق شده ^{( 3 )} و طواف را عمداً به تأخير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خامنه اي : اگر قبل از سه شوط و نيم حايض شد مورد عدول به افراد است .

2 ـ آية الله بهجت : مخير است بين اين كه اول حج افراد را بجا آورده و بعد از فراغت ، عمره مفرده بجا آورد و بين اين كه اعمال عمره تمتع را بدون طواف و نمازش بجا آورد بدين معني كه سعي و تقصير نموده و براي حج احرام بسته و به حج رفته و پس از فراغت از حج و بازگشت به مكه ، قضاي طواف عمره را پيش از طواف حج بجا آورد .

آية الله تبريزي : طواف را رها نموده ، سعي و تقصير مي كند و براي حج محرم مي شود و بعد از برگشتن از مني ، قبل از طواف حج ، يك طواف كامل به قصد اعمّ از تمام يا اتمام بجا مي آورد و نماز آن را مي خواند .

آية الله خويي : مخير است بين عدول به حج افراد و بقا بر حج تمتع ، به اين نحو كه سعي و تقصير مي كند و بعد از رجوع از مني ، قبل از طواف حج ، يك طواف به نيت اعم از اتمام و تمام بجا مي آورد . ( تعليقه عروه ، ج2 ، ص331 ، و مناسك ، مسأله 294 ) .

آية الله سيستاني : احتياط مستحب اين است كه به حج افراد عدول نمايد ، گرچه مي تواند در عمره تمتّع خود باقي بماند و اعمال آن را بجز طواف و نماز آن انجام دهد و پس از فراغت اعمال مني قبل از طواف حج ، طواف عمره و نماز آن را بجا آورد . ( مناسك ، مسأله 290 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : طواف را رها نموده ، سعي و تقصير را احتياطاً انجام دهد و تروك احرام را ترك نمايد ، و رجاءً محرم به احرام حج تمتع شود و اعمال آن را به قصد مافي الذمّه از تمتع و افراد انجام دهد و پس از پاك شدن ، ابتدا طواف ناقص عمره را تكميل نموده ، نماز بخواند و بعد بقيه طواف ها را بجا آورد و احتياطاً عمره مفرده نيز انجام دهد .

آية الله فاضل : اگر قبل از سه شوط و نيم حايض شده ، مورد عدول به افراد است و اگر بعد از آن و قبل از تمام شدن دور چهارم حايض شده ، طواف را رها كند و سعي و تقصير را احتياطاً و رجاءاً انجام دهد و احتياطاً محرّمات احرام را رعايت كند و وقت رفتن به عرفات احتياطاً و رجاءاً محرم به احرام حجّ تمتّع شود و اعمال آن را به قصد مافي الذمّه ـ اعمّ از تمتّع و افراد ـ انجام دهد . و پس از پاك شدن ، بنابراحتياط ابتدا طواف و نماز عمره را تكميل كند و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده كند و بقيّه اعمال حج را بجا آورد و اگر حجّ تمتّع بوده احتياطاً عمره مفرده را انجام دهد .

آية الله نوري : و بعد از انجام حجّ ، عمره حجّ افراد را بجا بياورد .

3 ـ آية الله خويي : فتواي معظّم له به دست نيامد .

اين مسأله در مناسك حج آية الله گلپايگاني و آية الله صافي نيامده است .

124

نينداخته ، حج اِفراد را تمام كند ؛ ^{( 1 )} و اگر حج او واجب است ، بعد از آن عمره مفرده بجا آورد .

عدول به حج افراد بعد از عمره و خيال استحاضه

228 ـ زني به گمان استحاضه ، در ميقات محرم شده و با انجام وظايف مستحاضه ، اعمال عمره تمتّع را بجا آورده و پس از اعمال متوجه شده كه حائض بوده ، وظيفه او نسبت به اعمال عمره و حج چيست ؟ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : با عدول در نيّت .

آية الله تبريزي : اگر وقت برگشتن به مكه را داشته باشد ، به نحوي كه اگر برگردد اعمال عمره تمتع را انجام دهد مي تواند مسمّاي وقوف اختياري عرفات را درك كند ، بايد برگردد و اعمال عمره تمتّع را انجام دهد و اگر وقت نداشته باشد به قصد اعم از حج افراد و عمره مفرده ، اعمالش را تمام مي كند و چنانچه استطاعتش باقي بود يا بعد از اين مستطيع شد بايد در سالهاي آينده حج بجا آورد .

آية الله سيستاني : اگر وقت عمره تنگ باشد ، پس اگر اعتقاد او به حيض از روي موازين شرعيه باشد ؛ مثلا خوني كه ديده در ايام عادتش بوده ولي قبل از سه روز قطع شود ، در اين صورت احتياط واجب آن است كه اعمال حج افراد را تمام كند و اگر حج در ذمّه او مستقر بوده و يا اگر مستقر نبوده بعداً مستطيع شود ، احتياطاً بايد دوباره حج نمايد ولي اگر مستقر نبوده و مستطيع هم نشود ، چيزي بر او نيست و اگر اعتقاد او به حيض از روي موازين شرعيه نبوده ، حج و احرام او باطل است و بايد اعاده نمايد .

آية الله فاضل : اگر با علم به حايض شدن تأخير نينداخته . . . .

2 . آية الله بهجت : بعد از پاك شدن اگر وقت دارد اعمال عمره را اعاده مي كند وگرنه حج او افراد شده است و پس از حج در صورت امكان عمره مفرده بجا مي آورد .

آيت الله خامنه اي : اگر نتواند با تدارك اعمال عمره ، محرم به احرام حج شود ، چنانچه عادت او پيش از احرام از ميقات حادث شده باشد ، حج او بدل به حج افراد مي شود ، كه بايد پس از انجام مناسك حج ، عمره مفرده بجا آورد ، ولي اگر عادت ماهانه بعد از احرام از ميقات عارض شده باشد ، عمره تمتّع او صحيح است ، فقط طواف و نماز آن باطل است ، كه بايد بعد از برگشت از عرفات و مشعر و مني و مناسك آن ، طواف عمره و نماز آن را تدارك كند .

آيت الله تبريزي : در فرض مزبوركه زن در زمان احرام حائض بوده ، چنانچه وقت براي انجام اعمال ، بعد از پاك شدن ازحيض دارد ، بايد اعمال را اعاده كند و اگر وقت وسعت انجام اعمال را ندارد ، با همان احرامي كه بسته حج افراد را به جا مي آورد و در صورت تمكّن ، بايد بعد از آن ، عمره مفرده به جا آورد .

آيت الله سيستاني : اگر تا قبل از وقت حج ، فرصتِ انجام اعمال عمره را دارد ، بايد صبر كند و اعمال را پس از پاكي ، دوباره انجام دهد و اگر فرصت نباشد بايد حج افراد انجام دهد و پس از اعمال ، اگر ممكن بود ، عمره مفرده انجام دهد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : زن مذكور محرم است ، بنابراين اگر پاك شود و وقت براي عمره تمتع باقي باشد ، مجدداً اعمال عمره را انجام مي دهد و اگر وقت براي انجام عمره نباشد ، به طوري كه بتواند وقوف عرفات را درك كند ، حجّش بدل به افراد مي شود ؛ يعني با همان احرام بعد از پاكي و غسل ، نيت حجّ افراد مي كند و اعمال حج را تا آخر انجام مي دهد و قرباني ندارد و بعد از حج هم ، عمره به جا مي آورد و همين حجش مجزي است .

آيت الله فاضل : اگر وقت براي اعاده اعمال عمره تمتع دارد ، طواف و نماز را اعاده كند و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده نمايد ، ولي اگر وقت ندارد ، حج افراد انجام دهد ( حجش مبدّل به افراد مي شود ) وپس از حج ، عمره مفرده به جا آورد .

آيت الله مكارم : بايد طواف ها و نماز طواف را از سر بگيرد و احتياط اين است كه اگر در مكه حاضر است ، بقيه اعمال ؛ مانند سعي و تقصير را نيز اعاده كند ولي كفّاره اي بر او نيست .

125

عدول به حج افراد بعد از انكشاف حيض

229 ـ اگر حائض براي عمره تمتع محرم شود ، و بعد از اتمام ايام عادت ماهيانه اش ، اعمال عمره را انجام دهد ، ولي قبل از گذشتن ده روز از ابتداي عادت ، در عرفات لك ببيند و نداند كه آيا تا پس از ده روز ادامه دارد يا نه ، بايد عمل به احتياط كند ؛ ^{( 1 )} و راه احتياط ، انجام اعمال بدون قصد تمتع و اِفراد ، بلكه به قصد ما في الذمه ، و قرباني در مني ^{( 2 )} و انجام عمره مفرده ، بعد از آن است ؛ و چنانچه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي : چنانچه آن لك كه در عرفات ديده به وصف حيض نباشد ، زن مزبور مستحاضه است ( و همچنين است اگر لك زرد رنگ در مشعر ببيند ) احكام مستحاضه را رعايت مي كند و اعمال حج تمتّع را بجا مي آورد و چنانچه لك به وصف حيض باشد ، بايد اعمال را به قصد اعمّ از حج افراد و تمتّع ادامه دهد ، اگر خون قبل از ده روز قطع شد كشف مي شود كه وظيفه او حج افراد بوده و بايد بعد از حج ، عمره مفرده اتيان كند و اگر قطع نشد و پس از ده روز هم ديد ، اعمال حج تمتّع او صحيح است .

آية الله خويي : اين احتياط در صورتي است كه آن خون داراي صفات حيض باشد و اگر داراي صفات حيض نباشد حكم استحاضه را دارد و احتياط لازم نيست . ( استفتائات جديد ، ص 11 ) .

آية الله مكارم : چنانچه كاملاً پاك شده باشد ، عمره او صحيح است و ديدن لك بعد از آن ضرري به آن نمي زند ؛ زيرا طهر متخلل بنابر اقوي حكم حيض را ندارد ، بنابر اين منظور از ده روز ، مجموع دو خون است نه با ضميمه كردن طهر واقع در ميان دو خون و اگر ديدن لك نشانه ادامه مستمر خون باشد به دستور متن عمل كند .

2 ـ آية الله سيستاني : قرباني را به قصد رجا انجام دهد و همچنين عمره مفرده ، اگر ممكن بود به قصد رجا انجام دهد .

آيات عظام صافي ، فاضل ، گلپايگاني : و پس از گذشت ده روز از اوّل حيض وظيفه اش روشن مي شود كه اگر از ده روز تجاوز نكرد و خون قطع شد حج بدل به افراد شده و لازم است عمره مفرده بجاآورد و اگر از ده روز تجاوز كرد كشف از استحاضه بودن مي كند و حج تمتّع او صحيح است .

126

قصد تمتع كرده ^{( 1 )} و بعد از انجامِ بعضي از اعمال حج ، كشف خلاف شد ، اكتفا به اين حج نكند . ^{( 2 )}

230 ـ در فرض مذكور ، اگر همان وقت كه لك ديد ، يقين پيدا كرد كه حيض است و قبلاً پاك نبوده ، با توجه به اين كه وقت وقوفين ـ اختياري و يا اضطراري آن ـ باقي است ، مورد عدول به اِفراد است . ^{( 3 )}

انجام عمره با جهل به حيض و حكم تبدّل

231 ـ اگر زني حيض بود و نمي دانست و اعمال عمره را بجا آورد و بعد از آن فهميد ، اگر وقت دارد بايد طواف و نماز را ^{( 4 )} اعاده كند ؛ و اگر وقت ندارد ، در اين كه وظيفه مبدّل شده يا نه ، اشكال است و احتياط را مراعات نمايد . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : چنانچه در فرض مذكور قصد تمتّع كند . . . .

2 ـ آية الله نوري : مگر آن كه قصد وظيفه فعليه نموده و اشتباهاً قصد تمتّع كرده باشد .

آيات عظام بهجت ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم ( با اختلاف در تعبير ) : هرگاه قصدِ انجامِ وظيفه فعلي داشته باشد كافي است .

3 ـ آية الله خويي : در صورتي كه فهميد در حال احرام عمره تمتع حايض بوده و نيّت عمره تمتع كرده بود ، فتواي ايشان راجع به صحّت آن احرام و جواز اكتفا به آن براي حج افراد يا بطلان آن به دست نيامد ، گرچه در استفتائات ص234 از ايشان نقل شده : زني كه به گمان اين كه تا آخر وقت پاك نمي شود ، نيت حج افراد نمود و بعد كشف خلاف شد ، احرام او باطل است و لذا مناسب است زنان حايض به نيّت مافي الذمّه محرم شوند و به هر حال در فرض سؤال با فرض عدم تمكن از رفتن به ميقات و ادني الحل و يا گذشت وقوف به عرفات از همانجا كه هست احتياطاً به نيّت حج افراد تجديد تلبيه نمايد .

آية الله سيستاني : حكمش همان حكم فرض سابق است .

آية الله صافي : بقيّه اعمال را به قصد ما في الذمّه از تمتّع و افراد بجاآورد و بنابر احتياط واجب عمره مفرده بجاآورد . ( حاشيه آداب و احكام حج ، مسأله 755 ) .

4 ـ آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : و سپس سعي و تقصير را اعاده نمايد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و سعي و تقصير را اعاده نمايد و اگر پس از پاكي ، وقت براي انجام اعمال عمره ندارد حج او مبدّل به اِفراد مي شود .

آية الله فاضل : و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده كند .

5 ـ آية الله بهجت : لازم است طواف و نماز اعاده شود و احتياطاً سعي و تقصير را نيز بجاآورد و چون تقصير از جهت جهالت به موضوع طهارت بوده كفّاره ندارد : ( پرسش هاي جديد حج ، س 71 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : پس از تمام شدن ايام حيض و غسل ، اگر وقت باقي است بايد طواف و نماز آن و سعي و تقصير را در عمره تمتّع اعاده نمايد و اگر وقت ندارد حتي براي سعي و تقصير حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجا مي آورد ، و چنانچه متمكن است سعي و تقصير كند ، ولو آن كه مسماي وقوف اختياري عرفات را درك كند ، اگر حيض او بعد از احرام بود مخيّر است بين اين كه سعي و تقصير كرده سپس براي حج محرم شود و بعد از رجوع از مني ، طواف عمره تمتّع و نماز آن را قبل از طواف حج قضا كند و بين اين كه حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجاآورد و اگر حيض او قبل از احرام بستن يا هنگام احرام بستن بوده بايد حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجاآورد .

آية الله سيستاني : اگر وقت موسع نباشد ، پس اگر در حال احرام حايض بوده است ، حجش مبدل به افراد مي شود و پس از فراغ از حج ، اگر مي تواند بايد عمره مفرده انجام دهد و اگر حيض او بعد از احرام بوده در فرض مذكور بايد پس از فارغ شدن از اعمال مني و بازگشتن به مكّه ، قبل از اين كه طواف حج را انجام دهد طواف عمره و نماز آن را قضا كند . ( مناسك ، مسأله 290 ) .

آية الله فاضل : پس از تمام شدن ايام حيض و غسل ، اگر وقت باقي است بايد طواف و نماز آن و سعي و تقصير را در عمره تمتّع اعاده كند ، و اگر وقت ندارد حج افراد انجام داده و عمره مفرده را بعد از حج بجاآورد .

آية الله مكارم : اشكالي نيست ، حج او مبدل به حج افراد مي شود و عمره مفرده بعد از حج بجا آورد .

128

وَ مَا أَنَا يَا سَيِّدِي وَمَا خَطَرِي ؟

أَوْحَي اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَي إِلَي دَاوُدَ ( عليه السلام ) : أَنَّ أَهْوَنَ مَا أَنَا صَانِعٌ بِعَالِم غَيْرِ عَامِل بِعِلْمِهِ أَشَدُّ مِنْ سَبْعِينَ عُقُوبَةً ، أَنْ أُخْرِجَ مِنْ قَلْبِهِ حَلاوَةَ ذِكْرِي وَلَيْسَ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ طَرِيقٌ يُسْلَك إِلاّ بِعِلْم ؛ وَالْعِلْمُ زَيْنُ الْمَرْءِ فِي الدُّنْيَا وَسَائِقُهُ إِلَي الْجَنَّةِ وَبِهِ يَصِلُ إِلَي رِضْوَانِ اللَّهِ تَعَالَي

وَ الْعَالِمُ حَقّاً ، هُوَ الَّذِي يَنْطِقُ عَنْهُ أَعْمَالُهُ الصَّالِحَةُ وَأَوْرَادُهُ الزَّاكِيَةُ وَصِدْقُهُ وَتَقْوَاهُ ، لا لِسَانُهُ وَتَصَاوُلُهُ وَدَعْوَاهُ وَلَقَدْ كَانَ يَطْلُبُ هَذَا الْعِلْمَ فِي غَيْرِ هَذَا الزَّمَانِ مَنْ كَانَ فِيهِ عَقْلٌ وَنُسُك وَحِكْمَةٌ وَحَيَاءٌ وَخَشْيَةٌ وَأَنَا أَرَي طَالِبَهُ الْيَوْمَ مَنْ لَيْسَ فِيهِ مِنْ ذَلِك شَيْءٌ

وَ الْعَالِمُ يَحْتَاجُ إِلَي عَقْل وَرِفْق وَشَفَقَة وَنُصْح وَحِلْم وَصَبْر وَبَذْل وَقَنَاعَة وَالْمُتَعَلِّمُ يَحْتَاجُ إِلَي رَغْبَة وَإِرَادَة وَفَرَاغ وَنُسُك وَخَشْيَة وَحِفْظ وَحَزْم

وقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ( عليه السلام ) : لَوْ أَنَّ حَمَلَةَ الْعِلْمِ حَمَلُوهُ بِحَقِّهِ لأَحَبَّهُمُ اللَّهُ وَمَلائِكَتُهُ وَأَهْلُ طَاعَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ وَلَكِنَّهُمْ حَمَلُوهُ لِطَلَبِ الدُّنْيَا ، فَمَقَتَهُمُ اللَّهُ وَهَانُوا عَلَي النَّاسِ

بحار الانوار 2 / 32