بخش 13

275

قصد قران و تحقق زياده

684 ـ اگر يك دور يا كمتر يا بيشتر ، بر طواف زياد كند : اگر از ابتدا ^{( 1 )} يا در اثناي ^{( 2 )} طواف اول ، قصد داشته باشد كه زيادي را جزو طوافِ ديگر قرار دهد ، حرام و داخل در قران است ^{( 3 )} و احتياط واجب آن است كه طواف اول را اعاده كند ؛ و اگر بعد از تمام شدن طواف اول ، اين قصد برايش حاصل شده و به دنبال طواف اول ، زياده را آورده ، اقوي صحّت طواف اول و احوط اعاده است . ^{( 4 )}

685 ـ اگر طواف كننده از ابتدا يا در اثناي طواف ، قصد قران داشته باشد ، احتياط در اعاده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت ، كلام ايشان مطلق است و تفاوتي بين اين كه از ابتدا قصد اضافه كردن را داشته باشد يا در اثناء ، نگذاشته اند . ( مناسك ، ص 114 ) .

آية الله سيستاني : اگر از ابتدا قصد قران داشته باشد باطل است .

2 ـ آية الله گلپايگاني : بنابر احتياط واجب سبب بطلان طواف مي شود ، چه از اول اين قصد را داشته باشد و يا در بين آن و يا آخر آن .

3 ـ آية الله بهجت : اگر طواف ديگر را به آخر نرساند ، نه زيادي در طواف است و نه قران . ( مناسك ، مسأله 317 ) .

آية الله تبريزي : اگر قصد جزئيت زيادي را براي طواف ديگر بنمايد و اتفاقاً نتواند طواف ديگر را به آخر برساند ، در اين صورت نه زيادي است و نه قران ، ولي گاهي طواف در اين صورت به جهت عدم تحقق قصد قربت باطل مي شود و آن در صورتي است كه مكلف هنگام شروع به طواف يا در اثناي آن ، با اين كه مي داند قران حرام و مبطل طواف است آن را قصد نمايد كه قصد قربت با قصد حرام جمع نمي شود ، هرچند از باب اتفاق آن حرام انجام نشود . ( مناسك ، مسأله 317 ) .

آية الله خويي : اگر طواف دوّم كمتر از هفت شوط باشد داخل در قران نيست ، بلي اگر از ابتدا قصد هفت شوط دارد و مي داند قران مبطل است ديگر قصد قربت در طواف اوّل از او متمشي نمي شود . ( مناسك ، قبل از مسأله 318 ) .

آية الله سيستاني : اگر طواف دوم را تمام نكند قران نيست ولي اگر قصد قران را داشته باشد با علم به اين كه مبطل است قصد قربت محقّق نمي شود و طواف باطل است .

آية الله مكارم : ولي طواف اول باطل نيست .

نظر ساير آيات عظام در مسأيل قبل گذشت . و به مساله 557 مراجعه شود .

4 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بلكه در فرض اتيان به طواف كامل ، اظهر بطلان طواف اوّل است مطلقاً . ( مناسك ، قبل از مسأله 318 ) .

آية الله سيستاني : اگر طواف دوم را تمام كند طواف اوّل باطل است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احتياط آن است كه نماز طواف را بخواند و بعد اصل طواف و نماز آن را اعاده كند .

276

طواف است ؛ و اگر بعد از تمام شدن طوافِ ، قصد قران و اضافه طواف ديگر نموده باشد ، به صحت ^{( 1 )} طواف اول ^{( 2 )} ضرر نمي زند . ^{( 3 )}

ج ـ كم كردن از طواف

686 ـ اگر از طواف واجب ، يك دور يا كمتر يا بيشتر ^{( 4 )} عمداً كم كند ، واجب است آن را اتمام كند ؛ ^{( 5 )} و اگر نكند ـ بنابر احتياط واجب ^{( 6 )} ـ حكمش حكم كسي است كه طواف را عمداً ترك كرده كه گذشت ؛ و حكم جاهل ^{( 7 )} به مسأله ، حكم عالم است .

كم كردن از طواف و فوت موالات

687 ـ اگر طواف كننده بعد از كم كردن از طواف ، كارهاي بسياري انجام دهد ^{( 8 )} كه موالات فوت شود ، حكمش حكم قطع طواف است كه مي آيد .

كم كردن سهوي طواف

688 ـ اگر سهواً  ^{( 9 )} از طواف كم كند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مراجعه شود به مسأله 682 و 684

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : در صورتي كه قران محقّق شود مطلقاً موجب بطلان طواف است ؛ چه ازاوّل يااثناي طواف اوّل قصد قران داشته يا اين كه بعد از تمام شدن طواف اوّل قصد قران كرده باشد .

آية الله سيستاني : اگر هر دو طواف واجب باشد يا يكي مستحب و ديگري واجب باشد ، چه از اوّل قصد قران داشته باشد و چه بعداً تصميم بگيرد ولي طواف دوّم را تمام كند ، طواف اوّل باطل است . آري اگر هر دو مستحب باشد ، هر چند كراهت دارد و لي جايز است .

2 ـ آية الله فاضل : به حاشيه مسأله 676 مراجعه شود .

3 ـ آية الله بهجت : در صورت انحلال مقصود ، موجب بطلان نمي شود .

4 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : هرگاه طواف كننده پيش از تجاوز از نصف طواف ، ( آية الله سيستاني ( پيش از اتمام شوط چهارم ) بدون عذر از مطاف خارج شود ، اگر موالات عرفيه از او فوت شود طوافش باطل و اعاده اش لازم است و چنانچه موالات فوت نشود يا خروجش بعد از تجاوز نصف باشد ، احتياط اين است كه آن طواف را تمام نموده سپس اعاده كند .

5 ـ آية الله مكارم : اگر قبل از فوت موالات اتمام كند صحيح است .

6 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : بلكه بنابر اظهر . ( مناسك ، مسأله 315 ) .

7 ـ آية الله بهجت ، بايد اعاده كند در هر دو صورت .

8 ـ آية الله مكارم : يا فاصله زيادي بدهد .

9 ـ آية الله بهجت : اگر سهواً از طواف كم كرده پس تمام كردن آن در صورت تجاوز از نصف ؛ يعني با تمام شدن چهار شوط علي الأحوط ، و از سر گرفتن آن در صورت عدم ، خالي از وجه نيست . ( مناسك شيخ ، ص42 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر پيش از فوت موالات يادش آمد و از مطاف بيرون نرفته باشد كمبود را به جا آورد و صحيح خواهد بود و اگر مقدار فراموش شده يك شوط باشد يك شوط را به جاآورد و صحيح است و چنانچه شخصاً نتواند كمبود را انجام دهد ، بايد ديگري را نايب بگيرد كه آن شوط را بجا آورد و چنانچه مقدار فراموش شده بيش از يك و كمتر از چهار شوط باشد ( آية الله تبريزي : بنابر احتياط ) بايستي برگشته و كمبود را شخصاً بجاآورد وبهتر اين است كه پس از بجا آوردن كمبود طواف را اعاده نمايد و اگر مقدار فراموش شده چهار يا بيش از چهار شوط باشد احوط اتمام سپس اعاده است . ( مناسك ، مسأله 316 ) .

آية الله سيستاني : در صورتي كه از روي اشتباه يا فراموشي ، بعضي از شوط هاي طواف يا قسمتي از يك شوط را انجام نداده باشد ، پس اگر پيش از فوت موالات عرفي به يادش آمد ، باقيمانده آن را به جاآورد و طواف صحيح است ؛ و اگر پس از آن باشد ، در صورتي كه مقدار فراموش شده ، يك يا دو يا سه شوط باشد ، آن را به جاآورد و طواف باز هم صحيح است . . . و در صورتي كه مقدار فراموش شده بيش از سه شوط باشد ، بنا بر احتياط واجب باقيمانده را به جاآورد و طواف را اعاده كند . ( مناسك ، مسأله 313 ) .

آية الله مكارم : يعني چهار دور كامل انجام داده باشد .

277

اگر از نصف گذشته ^{( 1 )} و فعل كثير انجام نداده ، ^{( 2 )} بنابر اقوي از همان جا طواف را تمام كند ؛ و در صورت فعل كثير ، احتياط ^{( 3 )} واجب ، اتمام و اعاده است ؛ و اگر از نصف نگذشته ، ^{( 4 )} طواف را اعاده نمايد ، لكن ترك احتياط در همه موارد سهو ، به تمام كردن طواف ناقص واعاده كردن آن ، سزاوار نيست .

تذكر نقصان طواف در سعي

689 ـ اگر در حال سعي يادش آمد كه طواف را ناقص به جا آورده ، سعي را رها نمايد و طواف را از محل نقصان ، تكميل كند و بعد از آن باقيمانده سعي را به جا آورد و طواف و سعيش صحيح است . ^{( 5 )} هرچند احتياط ^{( 6 )} آن است كه در كمتر از چهار دور ، طواف را اتمام و اعاده نمايد و همچنين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر چهار دورتمام شده باشد لازم است طواف را تمام كند واگر كمتر از نصف باشد اعاده نمايد و در فاصله بين 5/3 تا چهار دور احتياط در تكميل اشواط و اعاده است .

2 ـ آية الله مكارم : اين قيد زايد است .

3 ـ آية الله فاضل : اولي و احوط اين است .

آية الله مكارم : و اتمام لازم نيست بايد اعاده كند .

4 ـ آية الله مكارم : مانند فرض بالا است .

5 ـ آية الله بهجت : احتياط در اتمام و سپس اعاده سعي است .

آية الله سيستاني : اگر قبل از فوت موالات متذكر شود يا بعد از آن باشد ولي سه شوط يا كمتر باقي مانده باشد اتمام طواف كافي است ولي اگر بيش از آن باشد به احتياط واجب طواف را پس از اتمام اعاده كند و نسبت به سعي اتمام كافي است گرچه احتياط مستحب اعاده آن است پس از اتمام .

6 ـ آيات عظام تبريزي ، فاضل ، مكارم : اين احتياط ترك نشود . آية الله تبريزي : همچنين است نسبت به سعي . ولي اگر سعي فراموش شده يك شوط باشد ، اعاده لازم نيست و اتمام كافي است .

278

اگر سعي را كمتر از چهار دور انجام داده ، آن را اتمام و اعاده كند . ^{( 1 )}

نقصان طواف و مراجعت به وطن

690 ـ اگر حج گزار طوافش ناقص بوده ولي تا بعد از مراجعت به وطن متذكر نشود ، احتياط ^{( 2 )} آن است كه بازگردد ؛ واگر نتوانست يا مشكل بود ، نايب بگيرد . ^{( 3 )}

موالات در طواف و ميزان ازاله آن

691 ـ رعايت موالات عرفيه در طواف ، بنابراحتياط واجب ، لازم است ؛ ^{( 4 )} يعني اگر به جهتي در بين طواف متوقّف شد ، آن قدر طول ندهد كه از صورت يك طواف ، خارج شود .

692 ـ موالاتِ در طواف و در سعي ، چگونه زايل مي شود ؟ آيا با خواندن دو ركعت نماز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به ذيل مسأله 688 مراجعه شود .

2 ـ آية الله بهجت : و اگر متذكّر نشود مگر بعد از مراجعت به وطن خود ، پس نايب مي گيرد . ( مناسك شيخ ، ص42 ) .

آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، خويي ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني : بايد برگردد .

آية الله سيستاني : اگر نتواند باقيمانده را خود به جا آورد ، اگرچه به اين علت باشد كه پس از رجوع به وطن يادش آمده ديگري را نايب خود قرار دهد و به هر حال نماز طواف را بايد خودش هر جا هست بعد از طواف نايب بخواند .

3 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و در اين صورت نيز بنا بر احتياط واجب هدي بفرستد و احوط آن است كه شتر باشد ( مناسك فارسي ، مسأله 104 ) .

آية الله مكارم : و احتياط آن است يك گوسفند در مكّه قرباني كند و اگر نتوانست در شهر خودش قرباني كند .

4 ـ آية الله بهجت : مراعات موالات عرفيه ، در غير موارد عذرِ حاصل بعد از شوط چهارم ، لازم است . ( مناسك شيخ ، ص44 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : مراعات موالات لازم است .

آية الله خامنه اي : احتياط واجب آن است كه در ميان اجزاي طواف ، موالات عرفيه را رعايت كند ، مگر در مورد قطع طواف پس از گذشتن از نيمه آن ، به خاطر نماز و امثال آن .

آية الله مكارم : در طواف واجب موالات لازم است و در مستحب شرط نيست .

279

مستحبي ، يا انجام فعلِ منافي با طواف ، موالات به هم مي خورد ؟ ^{( 1 )}

د ـ احكام شك در عدد و صحت طواف

شك در عدد اشواط بعد از طواف

693 ـ اگر بعد از تمام شدن طواف و انصراف از آن ، در كم و زيادي اشواط طواف شك كند ، اعتنا نكند و طوافش صحيح است ؛ ولي صورت دوم ( شك در نقيصه ) ، خالي از اشكال نيست ^{( 2 )} و احتياط ترك نشود . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : فوات موالات عرفي است و به فعل كثير محقّق مي شود و با شك در تحقّق آن حكم به عدم مي شود .

آيت الله تبريزي : از مثل نماز مستحبي و فعل منافي بايد اجتناب شود و مثل استراحت مختصر كوتاه و قطع براي نماز جماعت مانعي ندارد . والله العالم .

آيت الله خامنه اي : از بين رفتن موالات ، موكول به نظر عرف است و در سعي ، موالات معتبر نيست ، مگر آن كه شوط اول تمام نشده باشد كه در صورت از بين رفتن موالات ، احتياطاً از سر بگيرد .

آيت الله سيستاني : آري ، به هم مي خورد .

آيت الله صافي : گرچه موالات در هر عمل به تناسب خودش ملاحظه مي شود و به نظر مي رسد نسبت به طواف ، فاصله به مقدارِ دو ركعت نماز ، موالات را به هم نمي زند ، لكن احتياط اين است كه اگر اين مقدار فاصله پيش آمد ، با آن معامله محفوظ بودن موالات نكند و براي به هم خوردن موالات هم به اين مقدار اكتفا نكند و انجام « فعل منافي با طواف » جمله مجملي است ، توضيح نداده ايد ؛ والله العالم .

آيت الله فاضل : به هم خوردن موالات عرفي است ، ولي در قطع طواف و سعي ، حتي لازم نيست موالات به هم بخورد ( يعني مي توان بلافاصله از سر گرفت ) و ظاهراً با نماز مستحبي به هم نمي خورد .

آيت الله مكارم : با خواندن نماز مستحبي و فعل منافي و فاصله زياد ، موالات به هم مي خورد .

آيت الله نوري : موالات عرفي است و لازم است در بين اشواط هيچ فعل منافي اختياراً انجام نگيرد و دو فرض مورد سؤال ، منافي محسوب مي شود .

2 ـ آية الله فاضل : اين اشكال در صورت عدم انصراف از طواف است امّا اگر شك بعد از انصراف و دخول در نماز طواف باشد اعتنا نكند و طواف او صحيح است بلكه ظاهراً به محض انصراف هم ، طواف محكوم به صحّت است و لازم نيست اعتنا كند .

3 ـ آية الله بهجت : هرگاه بعد از فراغ از طواف شك نمايد كه آيا طواف هفت شوط يا كمتر يا بيشتر بوده ، اعتنا به شك ننمايد ، مانند كسي كه بعد از شروع به نماز طواف چنين شكي بكند .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : در صورت شك در نقيصه طواف باطل است مگر اين كه بعد از دخول در نماز طواف شك بكند كه به شكش اعتنا نمي كند . ( مناسك ، مسأله 319 ) .

آية الله سيستاني : اگر در عدد شوطها يا در صحت آنها بعد از تمامي طواف يا بعد از تجاوز از محل شك كند نبايد به شك اعتنا نمايد ؛ مثلا پس از فوت موالات يا بعد از وارد شدن در نمازِ طواف شك نمايد . ( مناسك ، مسأله 315 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احتياط واجب نيست .

280

شك در صحت بعد از طواف

694 ـ اگر بعد از طواف ، در صحت آن شك كند ، مثلاً احتمال بدهد محدث بوده ، يا از داخل حجر اسماعيل  ( عليه السلام ) طواف كرده ، يا شانه او منحرف شده ، اعتنا نكند ، و طوافش صحيح است اگرچه در محلِ طواف باشد و از آنجا منصرف نشده يا مشغول كارهاي ديگر نشده باشد ، البته در صورتي كه هفت دور ـ بدون زياده و نقيصه ـ احراز شده باشد .

شك در 7 و 8 بعد از حجرالاَسود

695 ـ اگر بعد از رسيدن به حجرالاسود شك كند ^{( 1 )} كه هفت دور زده يا هشت دور يا زيادتر ، اعتنا به شك نكند و طوافش صحيح است .

شك در 7 و 8 قبل از حجَر

696 ـ اگر قبل از رسيدن به حجرالاَسود ، شك كند كه اين دور ، هفتم است يا هشتم ، طوافش باطل است . ^{( 2 )}

شك در نقيصه

697 ـ اگر در آخر دور يا اثناي آن ، ميان شش و هفت و هرچه پاي نقيصه در كار است شك كند ، طواف او باطل است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : حكم شك بعد از تمام شدن طواف در مسأله 693 آمده است .

2 ـ آية الله بهجت : احوط بطلان طواف است .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : ظاهر اين است كه طوافش باطل است و احتياطاً بقصد رجا تمام و اعاده طواف نمايد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : لكن احوط اتيان نماز طواف و اعاده طواف و نماز است .

آية الله فاضل ، آية الله مكارم : آن دور را تمام كند و طوافش صحيح است .

3 ـ آية الله بهجت : بطلان طواف او و لزوم استيناف خالي از قوت نيست با آن كه في الجمله احوط است و احوط از آن بنا بر اقلّ بگذارد و طواف را اتمام و بعد از آن اعاده نمايد . ( مناسك شيخ ، ص43 ) .

آية الله سيستاني : اگر شك در نقيصه در غير 6 و 7 باشد ، طوافش باطل است . و اگر شك در پايان شوط بين 6 و 7 باشد ، بنابر احتياط واجب طواف را اعاده كند ولي اگر در اين صورت بنابر 6 گذاشت و از روي جهل به مسأله طواف را تمام كرد و متوجّه مسأله نشد تا وقت اعاده گذشت طوافش صحيح است و اگر شك در زياده و نقصان باشد ؛ مثل اين كه شك كند بين 6 و 7 و 8 و يا شك بين 6 و 8 طوافش باطل است . ( مناسك ، مسأله 314 ) .

آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

281

شك در شروع طواف از محل قطع شده

699 ـ اگر طواف كننده ـ به خاطر بوسيدن و لمس بيت الله الحرام و مانند آن ـ از مسير خود منحرف شده و نمي داند در بازگشت ، آيا طواف را از همان نقطه كه رها كرده ، ادامه داده يا نه ، اگر ^{( 1 )} به وظيفه التفات داشته و بعداً شك عارض شده ، حكم به صحت نمايد ؛ و در غير اين صورت ، اكتفا به طواف مزبور ، محل اشكال است . ^{( 2 )}

علم به عدد طواف مشكوك در اثناي طواف اعاده اي

700 ـ اگر بعد از شك در اشواط طواف و بناي بر بطلان ، طواف اعاده شود و در اثناي آن معلوم شود كه طواف اول مثلاً شش شوط داشته ، اكتفاي به اين طواف مشكل است و احتياط لازم است . ^{( 3 )}

اعتماد به ديگري در اشواط طواف و سعي

701 ـ اعتماد به ديگري در عدد اشواط طواف و سعي ، و عدد سنگ هاي رمي ، با حصول اطمينان به عدد ، ^{( 4 )} مانع ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خامنه اي ، آية الله خويي : احتمال التفات كافي است .

2 ـ به مسأله 672 مراجعه شود .

آية الله بهجت : حمل بر صحت مي شود .

آية الله سيستاني : در هر دو فرض عمل صحيح است .

3 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، سيستاني ، فاضل : طواف دوم محكوم به صحّت است همان را به اتمام برساند .

آية الله خويي : فتواي ايشان در دست نيست .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بايد احتياط كند به اين كه طواف دوّم را رها كند و طواف قبلي را تكميل نمايد و پس از نماز طواف قبلي طواف و نماز آن را به طور كامل اعاده نمايد .

آية الله مكارم : صبر مي كند تا موالات طواف دوم به هم بخورد ، سپس طواف اول را تكميل كند .

4 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : يا آن شخص ثقه باشد .

آية الله سيستاني : و در خصوص طواف مي توان بر او اعتماد كرد ، اگر خود او يقين به عدد اشواط داشته باشد .

282

كثيرالشك در طواف

702 ـ كسي كه در عدد اشواط ، كثير الشك است ، به شكش اعتنا نكند ^{( 1 )} و احتياط آن است كه كسي را وادار كند كه عدد را حفظ كند .

معيار كثير الشك

704 ـ معيار در كثير الشك بودن در طواف ، عرفي است . ^{( 2 )}

705 ـ معيار كثير الشك در تعداد دورهاي طواف و تعداد ريگ هاي رمي چيست ؟ و عدم اعتنا به چنين شكي به چه معناست ؟ آيا بنا بر اقلّ بگذارد يا اكثر ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : كثير الشكّ در طواف مثل كثير الشك در نماز است و همان وظيفه را دارد ؛ و گمان در طواف معتبر است .

آية الله خويي : كثيرالشك در طواف تا به حدّ وسواس نرسد بايد به شكش اعتنا كند . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص343 ) .

آية الله سيستاني : كثيرالشك در طواف نبايد به شكش اعتنا كند چنانچه در نماز نبايد اعتنا كند . ( ملحق مناسك ، س212 ) .

آية الله مكارم : و بنا را بر آنچه به نفع اوست بگذارد .

2 ـ آية الله سيستاني : معيار اين است : شكي كه براي او حاصل مي شود ، نسبت به كساني كه در موجبات حواس پرتي مانند او هستند ، به مقدار معتنابه بيشتر باشد .

3 . آية الله بهجت : عرفي است كه بنا را بر فعل ، يا بر صحيح مي گذارد .

آيت الله تبريزي : مي تواند با كسي كه عدد اشواط را حفظ كرده و يقين داشته باشد همراهي كرده و بر طبق يقين همراه عمل كند و اگر به حدّ وسواس برسد ، نبايد به شك در نقيصه اعتنا كند . والله العالم .

آيت الله خامنه اي : معيار كثير الشك در طواف عرفي است و به همان معنايي است كه براي كثيرالشك در نماز بيان شده است ؛ و اما كثير الشك در رمي ، حكم خاصي ندارد ؛ و در صورت شك در عدد انداختن ، بايد آن قدر بيندازد تا علم پيدا كند .

آيت الله سيستاني : كثير الشك كسي است كه شك او با ملاحظه همگوني در موجبات فراموشي ، بيش از حدّ متعارف است و بايد بنا را بر اكثر بگذارد .

آيت الله صافي : معيار در كثيرالشك نظر عُرف است و معناي عدم اعتنا اين است كه بنا به نفع خود ؛ يعني به اكثر بگذارد ، مگر اين كه بنا بر زيادي ، موجب بطلانِ عمل گردد ، كه در اين صورت بنا بر اقلّ مي گذارد كه عمل صحيح شود ؛ والله العالم .

آيت الله فاضل : معيار در كثيرالشك يك امر عرفي است و اگر كسي در يك طواف يا دو طواف يا سه طواف پي در پي ، سه بار شك كند ، حكم كثيرالشك را دارد و بنا را بر اقل بگذارد .

آيت الله مكارم : اگر در عرف بگويند « زياد شك مي كند » ، بنابر طرفي مي گذارد كه به نفع عمل او است .

آيت الله نوري : معيار در كثير الشك عرف است ، عدم اعتنا يعني بنا بگذارد كه اتيان كرده است ، مگر اين كه اتيان آن شيء مشكوك مبطل باشد كه در اين صورت بنابر عدم اتيان آن مي گذارد .

283

وسوسه در طواف

706 ـ در انجام اعمال نبايد به وسوسه اعتنا كرد ؛ و اگر قسمتي از طواف اشكال پيدا كند ، همان قسمت بايد تصحيح شود و ادامه بعد از آن به قصد طواف ، بدون تصحيحِ آن قسمت ، موجب اشكال در طواف مي شود و با آوردن يك شوط بعد از طواف احتياطاً ، اشكال رفع نمي شود .

شك در طواف مستحب

707 ـ اگر در طواف مستحب ، در عدد دورها شك كند ، بنابر اقل بگذارد و طوافش صحيح است .

حكم گمان در طواف

708 ـ گمان در عدد دورها اعتبار ندارد ^{( 1 )} و در حكم شك است .

بناگذاري بر شوط مظنون و انكشاف صحت

709 ـ اگر طواف كننده ، در اشواط طواف شك كند و گمانش به يك طرف بيشتر باشد و با بناي بر آن ، طواف را اتمام نمايد و بعد از انجام اعمال ، يقين به صحت طواف خود پيدا كند ، طواف او صحيح است . ^{( 2 )}

710 ـ اگر كسي طواف يا سعي را در حال شك در اشواط ادامه ^{( 3 )} دهد و بعد يقين به صحت پيدا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : حكم آن مانند حكم ظنّ در نماز است .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بنابر احتياط لازم طواف را اعاده نمايد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر به قصد رجا و كشف حال طواف را ادامه داده صحيح است .

آية الله فاضل : اگر با اطمينان به يك طرف ادامه داده صحيح است . و گرنه بايد احتياطاً طواف و نماز طواف و سعي و تقصير را اعاده كند .

3 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : ( طواف يا سعيش ) بنابر احتياط صحيح نيست .

آية الله فاضل : ادامه دادن طواف و نماز و سعي در حالِ شك اشكال دارد . لذا در فرض مذكور بايد از ادامه اعمال خودداري كند و تروي كند و اگر به يك طرف اطمينان پيدا كرد طبق آن عمل كند و الاّ عمل را از نو انجام دهد و در اين مسأله فرقي بين طواف و نماز و سعي نيست .

آية الله مكارم : به اميد انجام وظيفه شرعي .

284

كند ، اشكال ندارد و طواف و سعي صحيح است ، ^{( 1 )} ولي در نماز بدون تروّي ، محل اشكال است ، و احوط اعاده آن است . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر در حال سعي شك كند و در حال شك بقصد رجا كشف حال ادامه دهد و بعد يقين به صحت پيدا كند سعي او صحيح است و در طواف ، اگر از دليل طواف ، لزوم حفظ هر شوط استفاده شود ، حكم به صحت مشكل است و الاّ بعيد نيست . ( آراء المراجع ، ص268 ) .

2 ـ آية الله خامنه اي : در مورد سعي ، حكم به صحّت فرموده اند و متعرّضِ طواف و نماز نشده اند .

آية الله مكارم : همه شك ها احتياج به مختصري فكر دارد تا مشمول ادله شك گردد .

285

فصل چهارم

قطع و تدارك طواف

1 ـ موارد قطع طواف و احكام آن

قطع طواف واجب

711 ـ قطع طواف واجبْ بدون عذر ، بنابر اقوي مكروه است ؛ ^{( 1 )} و احوط آن است كه از قطع كردني كه به فوت موالات عرفيه منجر شود ، اجتناب شود .

قطع طواف مستحب

712 ـ قطع طواف نافله بدون عذر ، جايز است .

قطع طواف بدون عذر و نحوه تدارك آن

713 ـ اگر كسي بدون عذر طواف را قطع كند : اگر منافي انجام نداده باشد ، برگردد و تمام كند ، و طواف او صحيح است ؛ و اگر منافي انجام داده باشد ولو به مثل بهم خوردن موالات عرفيّه ، احوط ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : احوط عدم قطع طواف واجب است ؛ يعني ترك بقيّه آن ، به نحوي كه موالات عرفيّه فوت شود بدون عذر و به مجرّد خواهش نفس . ( مناسك شيخ ، ص44 ) .

آيات عظام : خامنه اي ، سيستاني ، فاضل : قطع طواف مطلقاً جايز است ؛ آية الله خامنه اي و آية الله فاضل : اگرچه احتياط مستحب قطع نكردن طواف واجب است به نحوي كه موالات عرفيه به هم بخورد .

آية الله وحيد : قطع طواف واجب يا مستحب براي عيادت مريض يا برآوردن حاجت خود يا برادران مومن جايز است هم چنانكه براي انجام نماز واجب ، مستحب است . ( مناسك فارسي معظم له صفحه 159 )

آيات عظام : خويي ، صافي ، گلپايگاني ، خويي : طواف واجب را نبايد بدون عذر قطع كند .

آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب قطع نكند .

2 ـ آية الله بهجت : احوط بلكه اقوي استيناف آن است هر چند كه چهار شوط به جا آورده باشد . ( مناسك شيخ ، ص44 ) .

آية الله تبريزي : هرگاه طواف كننده پيش از تجاوز از نصف طواف ، بدون عذر از مطاف خارج شود ، اگر موالات عرفيه از او فوت شود ، طوافش باطل و اعاده اش لازم است ؛ و چنانچه موالات فوت نشود يا خروجش بعد از تجاوز نصف باشد ، احتياط اين است كه آن طواف را تمام نموده سپس اعاده كند . ( مناسك ، مسأله 310 ) .

آية الله گلپايگاني : اقوي آن است كه در اين صورت اگر چهار دور به جا آورده باشد ، طواف را تمام كند و بعد احتياطاً اعاده كند . ( احكام عمره ، ص 62 و 63 ) .

نظر ساير آيات عظام در اين مسأله و مسأله بعد ، در ذيل مسأله 686 آمده است .

286

آن است كه اگر چهار دور به جا آورده باشد ، طواف را اتمام و اعاده كند ؛ ^{( 1 )} و اگر كمتر از چهار دور بجا آورده و موالات به هم خورده ، طواف را اعاده نمايد .

قطع با عذر و نحوه تدارك

714 ـ اگر در بين طواف عذري ـ مثل مرض يا حيض يا حدث بي اختيار ^{( 2 )} ـ از اتمام آن پيدا شد ؛ اگر بعد از تمام شدن چهار دور باشد ، بعد از رفع عذر برگردد و از همانجا اتمام كند ؛ و احتياط مستحب در غير حيض آن است كه اتمام و اعاده نمايد ؛ ^{( 3 )} و اگر قبل ^{( 4 )} از چهار دور بوده ، طواف را اعاده كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : اعاده مستحب است ، هرچند موالات عرفيه به هم نخورده باشد .

2 ـ آية الله خامنه اي : نظر معظم له ذيل مساله 580 و 582 آمده است .

3 ـ نظر آيات عظام در بحث حدث اصغر و جنابت در مسأله 580 و 581 آمده است و راجع به حيض در مسأله 582 آمده است .

و امّا در مورد مرض :

آية الله بهجت : هرگاه طواف كننده به علّت عذر ناچار طواف خود را قطع نمود و از مطاف بيرون رفت ، چنانچه قبل از تمامي شوط چهارم باشد طوافش باطل و اعاده اش لازم است و چنانچه بعد از آن بوده ، اگر قادر بر اتمام نباشد احوط آن است كه صبر كند تا وقت آن طواف تنگ شود ، اگر قادر نشد او را دوش مي گيرند و طواف مي دهند و اگر ممكن نباشد نايب از براي او مي گيرند در اتمام . ( مناسك ، مسأله 312 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : در اين فرض اگر ناچار به قطع طواف شد و از مطاف خارج گرديد ، چنانچه قبل از تمامي شوط چهارم باشد ، طوافش باطل و اعاده اش لازم است و چنانچه بعد از آن بوده ، احتياط اين است كه براي باقيمانده نايب بگيرد و شخصاً بعد از زوال عذر احتياطاً باقيمانده را به جا آورده و طواف را اعاده نمايد .

4 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : پس اگر به نصف نرسيده اعاده كند و اگر در فاصله بين 5/3 و 4 بوده احتياط به اتمام و نماز و اعاده طواف و نماز است .

آية الله فاضل : اگر از نصف تجاوز نكرده عذر پيدا شد طواف را اعاده كند و اگر از نصف گذشته و دور چهارم را تمام نكرده است ، احتياط آن است كه طواف را تمام كند و اعاده نمايد و يا از نو يك طواف كامل انجام دهد .

287

نيت قطع طواف

2/714 ـ آيا نيت قطع طواف به صحت طواف ضرر مي زند يا خير ؟ ^{( 1 )}

715 ـ اگر شخصي كه با عذر طواف را قطع كرده ، نتواند آن را به جا آورد ، اگر ممكن است ، او را حمل كنند و طواف دهند و اگر ممكن نيست ، براي او نايب ^{( 2 )} بگيرند .

قطع طواف به خاطر بطلان وضو و غسل و عروض حيض

موارد قطع طواف به خاطر بطلان وضو و غسل و . . . ، در بيان شرايط طواف صفحه 271 به بعد گذشت .

قطع طواف به جهت غش

716 ـ اگر طواف كننده غش كند ، اگر قبل از شوط چهارم ^{( 3 )} بوده ، وضو بگيرد و طواف را اعاده نمايد ؛ و اگر بعد از شوط چهارم بوده ، بايد وضو بگيرد و طواف را اتمام كند . ^{( 4 )}

قطع طواف براي قضا نشدن نماز

717 ـ اگر در اثناي طواف ، وقت نماز واجب ، تنگ شود ، واجب است طواف را رها كند و نماز بخواند ؛ پس اگر بعد از چهار دور ^{( 5 )} رها كرد ، از همانجا طواف را تمام كند ، ^{( 6 )} و گرنه ^{( 7 )} اعاده كند . ^{( 8 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : اگر موالات فوت نشده ، از همان مكان مي تواند ادامه دهد .

آية الله سيستاني : ضرر نمي زند .

آية الله صافي : مجرد نيت قطع ، مضر به طواف نيست . و نسبت به ادامه طواف و خروج از مطاف ، فروع مختلفي وجود دارد و احكام خاصي دارد والله العالم .

2 ـ آية الله سيستاني : اگر قبل از تمام كردن شوط چهارم عاجز شود و نتوانند او را طواف دهند بايد نايب بگيرد كه طواف را از اوّل به نيابت او انجام دهد و اگر بعد از تمام كردن شوط چهارم باشد ، نايب در مقدار باقيمانده نيابت مي كند . ( ملحق مناسك ، س234 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : وچون بعيدنيست گفته شود كه : « طواف حكم نماز را دارد و تبعيض در اشواط آن در نيابت محتاج به دليل است » نايب همه طواف را انجام دهد . ( آراء المراجع ، ص249 ) .

نظر ساير آيات عظام در مورد نيابت در مسأله قبل گذشت .

3 ـ آية الله خويي : فرض مزبور را متعرض نشده اند و مقتضي احتياط اعاده طواف به نيت اعم از اتمام و تمام است .

4 ـ آية الله فاضل : در هر دو صورت مي تواند طواف را از سر بگيرد .

مراجعه شود به مسأله 580 و 581 .

5 ـ آية الله خامنه اي : كسي كه براي نماز واجب ، طواف واجبش را قطع كند ، اگر قطع بعد از اتمام نصف باشد طواف را از همانجا كه قطع كرده ، اتمام كند و اگر قبل از آن بوده و مدّت زمان طولاني بين قطع و اتمام فاصله شود ، بنابر احتياط طواف را اعاده كند وگرنه بعيد نيست اين احتياط واجب نباشد ، اگر چه احتياط در هر حال خوب است و در تمام صور مذكور مي تواند آن طواف را رها نموده و از نو ، طواف كند و در اين مسأله فرقي بين اين كه نماز جماعت باشد يا فرادي ، وقت نماز تنگ باشد يا نه ، نيست و از اين مسأله حكم مسأله 719 نيز روشن مي شود .

6 ـ آية الله فاضل : ولي چنانچه تمام نكرد و از سر گرفت طوافش صحيح است .

7 ـ آية الله بهجت : اگر موالات عرفيه به هم بخورد . ( مستفاداز مناسك ، ص161 ، مسأله12 مسائل متفرّقه ) .

8 ـ آية الله تبريزي : اعاده لازم نيست ، گرچه احتياط مستحب آن است كه طواف را بعد از طواف اول و نماز آن اعاده كند .

آية الله سيستاني : بايد اتمام كند و احتياط مستحب آن است كه طواف را بعد از طواف اوّل و نماز آن اعاده كند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : ولي اگر از نصف گذشته و چهار شوط هم تمام نشده ، احتياطاً طواف را تمام كند و بعد اعاده كند .

آية الله مكارم : و بنابر احتياط واجب آن را اعاده كند .

288

قطع طواف براي استراحت

718 ـ توقف در طواف و نشستن در اثناي آن براي رفع خستگي و استراحت ، جايز است ، ولي نبايد آنقدر طول دهد كه موالات عرفيه به هم بخورد ؛ كه اگر موالات به هم خورد ، ^{( 1 )} احتياط آن است كه طواف را اتمام و اعاده نمايد ؛ ^{( 2 )} و اگر موالات به هم نخورده باشد ، همان طواف را تكميل نمايد .

قطع طواف براي رسيدن به جماعت

719 ـ قطع طواف براي رسيدن به نماز جماعت ، يا درك وقت فضيلت نماز واجب ، جايز ، بلكه مستحب است ؛ ^{( 3 )} و از هر جا قطع كرد ، بعد از نماز از همانجا اتمام كند ؛ ^{( 4 )} و احتياط آن است كه به دستور

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : اگر در موردي است كه عذر صدق نمي كند حكم آن در مسأله 712 و 713 آمده است ؛ و با فرض تحقّق عذر از ادامه ، قبل از اكمال شوط چهارم ، در حدّي كه موالات عرفيه به هم نخورد مانعي ندارد و اگر به هم بخورد احتياط مراعات شود به اكمال آن طواف و اعاده آن ، و بعد از شوط چهارم مطلقاً مانعي ندارد . ( مناسك ، س87 و88 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : در اين صورت طوافش باطل است ، و لازم است از نو شروع كند .

آية الله مكارم : احتياط به اتمام لازم نيست .

2 ـ آية الله خامنه اي و آية الله فاضل : و مي تواند آن را رها كند و از نو يك طواف كامل انجام دهد .

3 . آية الله خامنه اي : به مسأله 717 مراجعه شود .

4 ـ آية الله بهجت : اگر موالات عرفيه به هم نخورد و اگر به هم بخورد و قبل از اكمال شوط چهارم باشد احتياط مراعات شود با اكمال آن طواف و اعاده آن .

289

مسأله 717 عمل كند ، و اين احتياط ، سزاوار نيست ترك شود . ^{( 1 )}

720 ـ اگر در اثناي طواف يا سعي ، نماز جماعت برقرار شد و از ادامه طواف معذور شد :

اگر قطع ، بعد از شوط چهارم ^{( 2 )} طواف يا سعي باشد ، ^{( 3 )} از همان جايي كه قطع شده ، طواف يا سعي را تمام كند ؛ ^{( 4 )} و اگر قبل از شوط چهارم طواف بوده ^{( 5 )} و فصل طويل شده ، طواف را از سر بگيرد ؛ ^{( 6 )} هرچند احتياط آن است كه طواف را اتمام و پس از خواندن نماز آن ، طواف را اعاده و نماز طواف ديگري بخواند ؛ و در سعي نيز احتياط در اتمام و اعاده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي : بنابر احتياط مستحب طواف را بعد از طواف اول و نماز آن اعاده كند .

آية الله مكارم : اين احتياط واجب نيست .

2 ـ آية الله خويي : اگر موالات فوت شود طواف باطل است و اعاده لازم است . ( مناسك فارسي ، مسأله 314 ) .

3 ـ آية الله بهجت : در طواف اگر موالات عرفيه به هم نخورد اشكالي ندارد و اگر به هم بخورد و قبل از اكمال شوط چهارم باشد احتياط مراعات شود با اكمال آن طواف و اعاده آن ، ولي در سعي چون موالات معتبر نيست با فرض عذر مانعي ندارد . ( مناسك ، س88 ) .

آية الله خامنه اي : گذشت نظر ايشان ذيل مسأله 717 .

4 ـ آية الله تبريزي : حكم قطع طواف ، در صورتي كه در اثناي طواف نماز جماعت اقامه شود ، در مسأله 719 آمده است ، و اما نسبت به سعي ، احوط در هر دو صورت اتمام و اعاده است .

5 ـ آية الله سيستاني : اگر در نماز جماعت شركت كند پس از نماز از همانجا كه قطع شده است ادامه دهد چه در طواف باشد چه در سعي ؛ و احتياط مستحب اتمام و اعاده است ؛ و اگر شركت نكند ، پس اگر قبل از پايان شوط چهارم باشد وفوت موالات عرفي نشده باشد ، از همانجا كه قطع شده است ادامه دهد ؛ و اگر موالات فوت شده است ، از سر بگيرد ، و اگر بعد از پايان شوط چهارم باشد ، در هر حال اتمام آن كافي است ؛ و در سعي اگر موالات از بين برود ، به احتياط واجب ، بايد سعي را تمام و اعاده كند .

آية الله نوري : طواف را از سر بگيرد و در سعي نيز اگر بعد مرتبه چهارم است ، بعد از قطع كردن سعي و خواندن نماز ، از همان جا كه قطع كرده بود سعي را به آخر برساند و اگر قبل از مرتبه چهارم است سعي را از سر بگيرد .

6 ـ آية الله فاضل : در تمام صور مي تواند طواف يا سعي را از سر بگيرد و صحيح است ، اما اگر بخواهد احتياط كند به ذيل مسأله 580 مراجعه كند .

290

2 ـ ازسرگيري طواف و تدارك آن

از سرگيري طواف با شك در زوال موالات

722 ـ از سرگيري طواف در صورتي كه فوت موالات عرفي مشكوك باشد ، اشكال دارد . ^{( 1 )}

723 ـ رها كردن طواف بدون عذر و از سرگيري آن با بقاي موالات ، اشكال دارد ؛ ^{( 2 )} و اگر بعد از شوط چهارم ، طواف قطع و از سرگرفته شود ، بايد طواف اول اتمام و نماز خوانده شود سپس طواف و نماز آن ، اعاده شود .

حكم كلي قطع طواف ، از سرگيري آن

724 ـ اگر طواف در اثنا قطع و از سر گرفته شود :

اگر بعد از دور چهارم بوده ، به احتياط واجب طواف اول اتمام سپس يك طواف ديگر به جا آورده شود ؛ و اگر قبل از دور چهارم بوده ، بايد يك طواف ديگر به جا آورده شود . ^{( 3 )}

چنين كسي كه طواف را قطع و از سر گرفته ، اگر از روي جهل ، اعمال مترتّبه و تقصير را انجام داده ، ^{( 4 )} ظاهر اين است كه اين اعمال صحيح و از احرام خارج شده است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام : بهجت ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني ، خامنه اي ، فاضل ، مكارم ، نوري : اشكال ندارد و طواف صحيح است ؛ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و اگر بعد از شوط چهارم بوده نقصان طواف قطع شده را واجب است به جا آورد و نماز آن را نيز بخواند .

2 ـ جهت نظر آيات عظام به مسأله 724 مراجعه شود .

آية الله تبريزي : در مسأله 724 حكم آن آمده است .

آية الله خويي : در صورت اعتقاد به جواز از سر گرفتن طواف ، عمل مزبور مجزي است .

آية الله سيستاني : مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

3 ـ آيات عظام بهجت ، خامنه اي ، فاضل ، صافي ، گلپايگاني : طوافي كه از سر گرفته مجزي است .

4 ـ به حاشيه قبل مراجعه شود .

5 ـ آية الله سيستاني : اگر قبل از اتمام شوط چهارم باشد و قطع به اين صورت باشد كه از مطاف خارج شده و مشغول كاري شده باشد كه عرفاً بگويند طوافش را قطع كرده است ، سپس از سر گرفته باشد طواف صحيح است ، و اگر بعد از شوط چهارم باشد ، در صورتي كه استيناف پس از فوت موالات عرفيه بوده ، صحيح است وگرنه مشكل است مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

291

3 ـ طواف بدون اختيار و تدارك شوط ناقص

تدارك چند قدم

726 ـ اگر در طواف خانه خدا ، در قسمتي از طواف اشكالي پيش آمد ؛ مثل حركت بدون اختيار ، همان مقدار بايد از سر گرفته شود و شروع از حجرالاَسود به قصد طواف اشكال دارد . ^{( 1 )}

مراد از طواف بدون اختيار

727 ـ اگر مقداري از طواف بدون اختيار انجام شود ، اعاده آن مقدار ، لازم ^{( 2 )} است ؛ و اگر در ازدحام طواف با اختيار ممكن نيست ، بايد در صورت امكان در وقت خلوت انجام شود ؛ ^{( 3 )} البته منظور از بي اختيار شدن اين نيست كه طواف كننده در اثر فشار جمعيت تندتر برود ، بلكه اگر قدمها را به اختيار خود برمي دارد ، ضرر ندارد و طوافش صحيح است .

نقصان در اثر سلب اختيار و نحوه تدارك آن

728 ـ اگر مقداري از طواف در اثر ازدحام و مانند آن ، ^{( 4 )} پشت به ^{( 5 )} خانه يا بدون اختيار ، انجام شود ، بايد آن مقدار اعاده شود ؛ و اگر نمي تواند برگردد ، مي تواند همراه با جمعيت بدون قصد طواف حركت نمايد تا به محل اعاده برسد و از آنجا طواف را تدارك نمايد . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : اگر بتواند برگردد و از همان جا طوافش را ادامه دهد بايد اين كار را بكند و گرنه بدون نيّت دور مي زند تا به محلّي كه بدون اختيار برده شده برسد تا از همانجا به طواف ادامه دهد .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : ولي چنانكه سابقاً گفته شد ، مجرّد بردن جمعيت موجب بطلان نمي شود مادامي كه ساير شرايط موجود باشد .

آية الله خامنه اي و آية الله مكارم : سابقاً گفته شد ، از اوّل نيّت مي كند كه خود را در وسط جمعيّت قرار دهد و طواف كند هرچنداو را ببرند ، بنابراين اعاده لازم نيست .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : به حاشيه مسأله 728 مراجعه شود .

2 ـ آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، مكارم : مانند مسأله سابق است .

3 ـ آية الله فاضل : و اگر وقت خلوت پيدا نكند و اعاده نيز مستلزم عسر و حرج باشد به همين مقدار اكتفا كند ، و طواف در اين فرض صحيح است .

4 ـ آية الله نوري : بايد مقداري از طواف كه پشت به خانه بوده اعاده شود .

5 ـ آية الله مكارم : در مورد فشار جمعيّت مثل مسأله سابق است ، اما اگر پشت به خانه شود بايد آن مقدار را اعاده كند .

6 ـ آية الله سيستاني : همان گونه كه گذشت مي تواند بدون قصد طواف تا حجرالاَسود برود و آن شوط را اعاده كند ونمي تواند بدون قصد طواف برود تاجايي كه طوافش نادرست بوده است و از آنجا اعاده نمايد .

آية الله فاضل : همان گونه كه گذشت مي تواند بدون قصد طواف تا حجرالاَسود برود و آن شوط را اعاده كند .

292

اگر جاي مقدار شوط فاسد معلوم نباشد

731 ـ در صورتي كه مقداري از يك شوط ، صحيح بجا آورده نشود و محدوده آن دقيقاً معلوم نباشد ، در صورتي كه بعد از فساد آن مقدار ، طواف را ادامه نداده باشد ، مي تواند مقداري اضافه و يا حتي يك شوط كامل به عنوان تدارك مقدار باطل شده و مقدمه علميه انجام دهد ؛ ولي اگر بعد از آن ، طواف را ادامه داده باشد ، طواف او اشكال دارد . ^{( 1 )}

732 ـ شخصي در يكي از اشواط ، گامهايي را در اثر فشار جمعيت بي اختيار پيموده و به همان نحو ادامه داده وطواف را پايان برده است ، اكنون كه مسأله را فرا گرفته ، نه جاي آن مقدار را مي داند و نه شوط را ، تكليف او چيست ؟ ^{( 2 )}

كفايت تدارك طواف از محاذات

733 ـ طوافي كه قطع مي شود ، ادامه آن از محاذات نقطه قطع شده نيز كافي است و لازم نيست دقيقاً از همان نقطه قطع باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : در مسأله قبل آمده است كه ظاهراً به طواف ضرر ندارد .

آية الله سيستاني : در اين فرض اگر جاهل قاصر باشد صحيح است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : صحيح نيست ، مگر آن كه چند قدم جلوتر از محلي كه طواف خراب شده ، به عنوان مقدّمه علميّه طواف را شروع كند و ادامه آن را به عنوان وظيفه واجب طواف بجا آورد . ( آداب و احكام حج ، م 581 ) .

آية الله فاضل : طواف مزبور صحيح است ولكن اگر پس از خرابي ، اشواط ديگري را هم اتيان كرده باشد صوري دارد كه در بعضي از آنها اقوي بطلان است .

2 . آية الله بهجت : فرض سؤال ، مضرّ به صحّت طواف نيست .

آية الله تبريزي : حركت غير اختياري در فرض مزبور مضر به طواف نيست ، والله العالم .

آية الله خامنه اي : اگر با قصد طواف نموده ، اشكال ندارد .

آية الله سيستاني : اگر كاملاً بي اختيار بوده طواف را پس از فوت موالات از سر بگيرد .

آية الله صافي ، آية الله نوري : از طواف مذكور صرف نظر كند و طواف ديگر انجام دهد ، والله العالم

آية الله فاضل : اگر قصد طواف داشته صحيح است و گرنه احتياطاً خودش و اگر نمي تواند فردي را نايب كند تا يك طواف و نماز طواف براي او بجا آورد .

آية الله مكارم : اگر منظور از بي اختيار بودن اين است كه در وسط جمعيت قرار گرفته و قصد طواف دارد و جمعيت او را پيش مي برند اين وضع ضرري به طواف نمي زند .

293

4 ـ چند مسأله مربوط به اعاده طواف

اتمام و اعاده طواف اعاده اي

737 ـ در مواردي كه اتمام و اعاده طواف ، لازم است فرقي نمي كند كه طواف قطع شده ، طواف اصلي باشد يا طواف اعاده اي .

اعاده طواف و سعي با لباس دوخته

738 ـ اگر در بعد از تقصير معلوم شود طواف و سعي باطل بوده ، اعاده طواف و سعي با لباس دوخته كفايت مي كند و اعاده تقصير لازم ^{( 1 )} نيست اگرچه احوط ^{( 2 )} است .

739 ـ در مواردي كه طواف و نماز بايد اعاده شود ، لازم نيست با لباس احرام باشد . ^{( 3 )}

ترتيب در اعاده

740 ـ در مواردي كه لازم است طواف و سعي اتمام و اعاده شود ، بنا بر احتياط ، بايد اعاده ، بعد از اتمام طواف و خواندن نماز آن ، انجام شود . ^{( 4 )}

زمان تدارك طواف هاي باطل

741 ـ بجا آوردن طواف فراموش شده ، در غير ماههاي حج مانع ندارد . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : لازم است طواف و نماز اعاده شود و پوشيدن لباس احرام لازم نيست و احتياطاً سعي و تقصير را اعاده كند و در صورتي كه بطلان از جهت جهل به حكم نبوده ، كفّاره ندارد . ( پرسشهاي جديد حج ، س 74 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني : اعاده تقصير لازم است .

2 ـ آية الله مكارم : اين احتياط ترك نشود اگرچه كفّاره ندارد .

3 ـ آية الله خويي : اگر طواف را از روي جهل ترك كرده و يا آنها را باطل انجام داده باقي در احرام مي باشد و لباس دوخته را بايد در بياورد . آية الله سيستاني : او بر احرام خود باقي است و بايد از محرّمات احرام اجتناب كند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در طواف عمره تمتّع و عمره مفرده احرام واجب است و در طواف حج لازم نيست . ( آداب و احكام حج ، م 610 )

4 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : كافي است يك طواف يا سعي به نيّت اعم از تمام و اتمام انجام دهد .

5 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر طواف باطل باشد با گذشت زمان تدارك ، حجش باطل است .

آية الله سيستاني : اگر بطلان نيز در اثر فراموشي بعضي از شروط باشد ، پس اگر طواف عمره باشد و در وقت متذكر شود بايد در وقت انجام دهد و اگر بعد از آن و قبل از طواف حج باشد به احتياط واجب قبل از طواف حج انجام دهد و اگر بعد از آن باشد هر وقت قضا كند جايز است و در صورتي كه طواف حج باشد و در ماه ذيحجه متذكر شود بايد قبل از پايان ماه انجام دهد وگرنه هر وقت قضا كند كافي است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در صورتي كه طواف را فراموش كرده باشد و بعد از گذشتن موسم متذكر شود مانعي ندارد . ( مجمع المسائل ، ج 1 ، ص441 مسأله 9 ) .

آية الله فاضل : اگر بطلان در اثر فراموشي بعضي از شروط يا از جهت جهل به برخي از شرايط و خصوصيات باشد پس اگر طواف عمره تمتع است و در وقت متوجّه شد بايد آن را تدارك و نماز آن را اعاده كند ، و چنانچه بعد از تقصير متوجّه شود از احرام خارج شده و فقط طواف و نماز آن را تدارك كند ( اين حكم در عمره مفرده نيز جاري است ) و اگر بعد از محرم شدن به احرام حج و قبل از طواف حج متوجّه شد احتياط مستحب آن است كه قبل از طواف حج تدارك كند . هر چند اگر بعد از آن هم انجام دهد صحيح است ، و چنانچه بعد از اعمال حج و در همان ماه ذي حجّه متذكر شد در همان ماه انجام دهد والا هر وقت كه مقدور بوده ولو با استنابه قضا كند و عمره و حج او صحيح است . بلي اگر طواف باطل انجام شده پس از متوجه شدن از بوي خوش اجتناب كند و اگر طواف نساء باطل بوده از زن اجتناب كند تا طواف را تدارك كند .

295

فصل پنجم

نيابت و استنابه در طواف

1 ـ موارد استنابه

كسي كه قدرت بر طواف ندارد

742 ـ افراد مريض و عاجز ، اگر قدرت بر طواف نداشته باشند و تا تنگي وقت قدرت پيدا نمي كنند ، اگر ممكن باشد ـ اگرچه با به دوش گرفتن يا با تخت و چرخ ـ بايد آنها را ^{( 1 )} طواف دهند ؛ و اگر ممكن نشود ، بايد نايب بگيرند .

743 ـ هنگام طواف دادنِ مريض و عاجز ، بايد شرايط و احكام طواف ، به مقدار ممكن در باره آنها رعايت شود .

744 ـ اشخاصي كه قادر به طواف نيستند ، احتياطاً با امكان هم نايب بگيرند و هم ولو در خارج محدوده با چرخ طواف داده شوند ، اگرچه طواف دادن ولو در خارج مطاف ، كفايت مي كند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام صافي و گلپايگاني : و طوري طواف دهند كه پاهايش بر زمين كشيده شود و اگر ممكن نشود ، او را توسط دوش يا چيز ديگر طواف دهند و اگر هيچگونه ممكن نشود نايب بگيرد كه براي او طواف كند .

آية الله سيستاني : احتياط مستحب آن است كه به طوري او را طواف دهند كه پاهايش به زمين كشيده شود . ( مناسك ، مسأله 320 ) .

آية الله فاضل : و بهتر است در صورت امكان پاهاي او به زمين كشيده شود .

آية الله مكارم : و لازم نيست پاهاي او به زمين كشيده شود .

2 ـ مراجعه شود به مسأله 657 .

آية الله بهجت : اگر مي تواند به كمك ديگري مباشرتاً در محدوده طواف كند بايد اين كار را بكند و در غير اين صورت واجب است نايب بگيرد كه در محدوده طواف كند و طواف با تخت روان در خارج محدوده كفايت نمي كند .

آية الله خامنه اي ، آية الله مكارم : اين احتياط لازم نيست و طوافش صحيح است .

آية الله سيستاني : همه مسجدالحرام مطاف است .

296

نيابت در بعضي اشواط طواف و سعي

745 ـ نيابت در بعض شوط هاي طواف و سعي براي كساني كه قادر نباشند تمام سعي و طواف را خودشان انجام دهند ، مشروع است . ^{( 1 )}

746 ـ اگر طواف كننده در اثناي طواف عاجز شود و شخص ديگري بقيه اشواط را بجاي وي بجا آورد با فرض عذر حتي در آينده ، ^{( 2 )} عمل مزبور صحيح است و نماز را بجا آورد . ^{( 3 )}

مورد عدم جواز نيابت در اشواط طواف

747 ـ كسي كه با مقداري استراحت مي تواند طواف خود را كامل كند ، نمي تواند براي بقيه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر كسي از اتيان طواف يا سعي يا رميِ كامل عاجز باشد ولي به انجام مقداري از آن قادر باشد بايستي براي تمام عمل نايب بگيرد .

آية الله سيستاني : اگر از ابتدا بداند كه نمي تواند طواف را تمام كند بايد براي همه آن نايب بگيرد و همچنين اگر قبل از اتمام شوط چهارم عاجز شود ، ولي اگر بعد از آن باشد مي تواند براي باقيمانده نايب بگيرد ، ولي در سعي اگر از يك شوط هم عاجز باشد بايد براي همه آن نايب بگيرد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بعيد نيست طواف حكم نماز را داشته باشد و تبعيض در اشواط آن در نيابت محتاج دليل است ، پس بايد در همه طواف نيابت كند . ( آراء المراجع ، ص 249 ) .

آية الله فاضل : اگر از ابتدا از انجام طواف مأيوس باشد و امكان طواف دادن او نباشد ، بايد براي همه آن نايب بگيرد و اگر بعد از دور چهارم از انجام بقيّه آن عاجز شده است مي تواند براي بقيّه نايب بگيرد و در اين فرض خودش نماز طواف را بخواند و احتياطاً نايب نيز نماز بخواند و اگر كمتر از چهار دور بجاآورده نيابت در بقيّه صحيح نيست .

آية الله مكارم : در صورتي كه بشود در باقيمانده ، آنها را طواف داد بايد چنين كنند ، و در غير اين صورت براي تمام طواف نايب بگيرند .

2 ـ آية الله فاضل : اگر قدرت برانجام طواف ولو در آينده نداشته باشد بايد براي تمام طواف نايب بگيرد و نماز طواف را نيز نايب بخواند .

3 ـ به مسأله قبل مراجعه شود .

آية الله مكارم : بايد براي تمام طواف نايب بگيرد .

297

آن نايب بگيرد ؛ و اگر چنين كرد ، اگر بعد از شوط چهارم ^{( 1 )} باشد ، بايد بقيه طواف را تمام كند و نماز را اعاده نمايد . ^{( 2 )}

قطع طواف و عذر از اتمام

748 ـ اگر شخصي كه با عذر طواف را قطع كرده ، نتوانست به جا آورد تا آن كه وقت تنگ شد ، اگر ممكن است ، او را حمل كنند و طواف دهند ؛ و اگر ممكن نيست ، براي او نايب ^{( 3 )} بگيرند .

طواف افراد ناتوان در طبقه دوم

حكم طواف از طبقه دوم ، در بخش محدوده طواف گذشت .

2 ـ احكام طواف نيابي

انجام طواف نيابي قبل از طواف خود

749 ـ انجام دادن طواف نيابي ، قبل از انجام دادن طواف واجب خود ، مانع ندارد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اين باره به تفصيل مسايل 614 و 617 و تفصيل بين شوط چهارم و قبل آن مراجعه شود .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : خودش احتياطاً بقيه طواف را بجا آورد و بعد از خواندن نمازِ طواف ، طواف و نماز آن را اعاده كند .

آية الله خامنه اي : مگر اين كه موالات به هم خورده باشد كه در اين صورت ، بنابراحتياط علاوه بر تكميل طواف و اعاده صلاة ، مجدّداً طواف و نماز را اعاده كند .

آية الله سيستاني : ولي اگر موالات به هم خورده باشد بايد طواف و نماز را اعاده كند .

3 ـ آية الله سيستاني : اگر قبل از تمام كردن شوط چهارم عاجز شود و نتوانند او را طواف دهند بايد نايب بگيرد كه طواف را از اوّل به نيابت او انجام دهد و اگر بعد از تمام كردن شوط چهارم باشد ، نايب در مقدار باقيمانده نيابت مي كند . ( ملحق مناسك ، س234 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : وچون بعيدنيست گفته شود كه : « طواف حكم نماز را دارد و تبعيض در اشواط آن در نيابت محتاج به دليل است » نايب همه طواف را انجام دهد . ( آراء المراجع ، ص249 ) .

نظر ساير آيات عظام در مورد نيابت در مسأله 715 آمده است .

4 ـ آية الله تبريزي : احتياط اين است كه پس از انجام اعمال خود ، آن را براي منوبٌ عنه انجام دهد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در طواف عمره احوط آن است كه بعد از اداي مناسك خود طواف نيابي را قبل از تقصير و خروج از احرام انجام دهد . ( مجمع المسائل ، ج 1 ، ص441 مسأله 8 ) .

298

عدم لزوم لباس احرام در نيابت در طواف و سعي

750 ـ كسي كه براي انجام سعي يا طواف ، نايب مي شود ، لازم نيست محرم باشد و لباس احرام در تن داشته باشد . ^{( 1 )}

زمان انجام طواف نيابي

751 ـ انجام طواف نيابي براي عمره تمتع يا طواف حج ، در غير موسم ، مانع ندارد . ^{( 2 )}

طواف و اطافه

752 ـ اگر كسي مريض يا طفلي را حمل كند و طواف دهد و خودش نيز قصد طواف كند طواف هر دو صحيح است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : احتياط در احرام نايب است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احوط آن است كه در عمره ، نايب بعد از فراغ از اداي مناسك خود ، طواف و سعي نيابي را قبل از تقصير و خروج از احرام انجام دهد . ( مجمع المسائل ، ج1 ، ص441 مسأله 8 ) .

2 . آية الله بهجت : در حكم ، با منوبٌ عنه مشترك است .

آية الله سيستاني : بايد عمل را در وقتي انجام دهد كه بر منوبٌ عنه تأخير از آن جايز نيست . پس اگر نايب در طواف عمره تمتّع باشد ، بايد در وقتي انجام دهد كه منوبٌ عنه بتواند بقيه اعمال را قبل از فوت وقوف در عرفات انجام دهد و اگر طواف حج باشد تأخير آن از ذي حجّه جايز نيست ، ولي اگر ماه ذي حجّه تمام شد ، در هر زمان كافي است و اگر منوبٌ عنه طواف را فراموش كرده و به وطن بازگشته است ، نايب در هر زمان مي تواند آن را انجام دهد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : طواف عمره تمتّع را در اشهر حج و طواف حج را در ذي حجّه ، روز عيد و بعداز آن ، بايد به جا آورد مگر اين كه منوبٌ عنه طواف را فراموش كرده باشد و بعداز گذشتن موسم متذكّر شود كه در اين صورت خود او و در فرض عدم تمكّن ، نايب او مي تواند طواف را در غير اشهر حج به جا آورد .

آية الله مكارم : طواف حجّ تمتّع را بايد تا آخر ذي حجه به جا آورد و طواف عمره تمتع را بايد در اشهُر حج ، قبل از عرفات به جا آورد .