بخش 17

361

باب پنجم

كفيت و شرايط تقصير …363

احكام شك و خلل در تقصير …366

ترك جهلي تقصير …366

حكم كفّاره با بطلان تقصير …369

احكام زمان فاصل بين تقصير و حج …370

1 ـ انجام عمره مفرده …370

2 ـ خروج از مكه بعد از عمره تمتع …370

3 ـ تراشيدن سر و صورت …376

4 ـ عجز از انجام دادن حج …377

362

وَ أَنَّ الرَّاحِلَ إِلَيْكَ قَرِيبُ الْمَسَافَةِ

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) قَالَ :

أَوْحَي اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَي دَاوُدَ ( عليه السلام ) مَا اعْتَصَمَ بِي عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي دُونَ أَحَد مِنْ خَلْقِي عَرَفْتُ ذَلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ ثُمَّ تَكِيدُهُ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ إلا جَعَلْتُ لَهُ الْمَخْرَجَ مِنْ بَيْنِهِنَّ وَمَا اعْتَصَمَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي بِأَحَد مِنْ خَلْقِي عَرَفْتُ ذَلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ إِلا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ وَالارْضِ مِنْ يَدَيْهِ وَأَسَخْتُ الأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ وَلَمْ أُبَالِ بِأَيِّ وَاد هَلَكَ

بحار الانوار 2 / 63

363

فصل اول

كفيت و شرايط تقصير

896 ـ محرم بايد بعد از سعي ، تقصير كند ؛ يعني قدري از ناخنها يا قدري از موي سر يا شارب يا ريش را ، بزند ؛ و بهتر بلكه موافق احتياط ، عدم اكتفا به چيدن ناخن ^{( 1 )} است .

عدم كفايت كندن مو و حلق در عمره تمتّع

897 ـ ميزان در تقصير ، كوتاه كردن است به هر وسيله اي كه باشد ، و كندن كافي نيست .

898 ـ در عمره تمتّع ، حلق كفايت نمي كند ، ^{( 2 )} بلكه حرام است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خامنه اي : نظر ايشان نسبت به « بهتر بودن عدم اكتفا به زدن ناخن » به دست نيامد .

آية الله سيستاني : بنابر احتياط واجب اكتفا به آن نكند و اگر خواست ناخن بگيرد پس از كوتاه كردن مو باشد .

آية الله گلپايگاني : اين قيد را ندارند .

آية الله مكارم : بلكه احتياط واجب است .

2 ـ آية الله خامنه اي : كفايت نمي كند و اگر اين كار را از روي علم و عمد كرده باشد ، عمل حرام انجام داده و بايد يك گوسفند قرباني كند .

آية الله خويي : در صورت علم و عمد يك گوسفند كفّاره دارد بلكه بنابر احتياط در غير صورت علم و عمد نيز كفّاره دارد .

آية الله سيستاني : و در صورت علم و عمد بايد يك گوسفند كفّاره بدهد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و يك گوسفند كفّاره دارد و بنا بر احتياط اگر چه جاهل يا ناسي بوده باشد .

آية الله مكارم : اين كار اگر عمداً باشد و در ماه ذي القعده به بعد باشد ، بنابر احتياط واجب يك گوسفند كفّاره دارد و در غير عمد كفّاره نيست .

3 ـ آية الله بهجت ؛ آية الله سيستاني : و چنانچه از روي عمد و علم بتراشد بايد يك گوسفند كفّاره بدهد . ( مناسك ، مسأله 354 )

آية الله فاضل : و كندن مو هم كفايت نمي كند ، اگرچه حرمتش محرز نباشد .

364

899 ـ اگر در تقصيرِ عمره مفرده ، به كندن مو اكتفا نمايد و بعد از آن براي عمره تمتع محرم شود ، عمره تمتع او صحيح نيست مگر آن كه قبل از احرام مجدّد ، از احرام قبل با تقصيرِ صحيح خارج شود .

حكم كندن مو به جاي چيدن در عمره تمتّع

900 ـ اگر كسي در عمره تمتع ، به جاي چيدن مو ، به كندن اكتفا كند و حج را انجام دهد ، هر چند با عمل مزبور از احرام خارج شده است ؛ ولي چنانچه حج او واجب بوده ، ^{( 1 )} احتياط آن است كه عمره مفردهاي بجا آورد و حج را در سال بعد اعاده نمايد . ^{( 2 )}

نيّت تقصير

901 ـ تقصير از عبادات است و بايد با نيت پاك و خالص ، براي اطاعت خداوند تبارك و تعالي به جا آورده شود و غير از آن قصدي در بين نباشد .

902 ـ اگر در تقصير ريا كند ، بدون تدارك ، عمره اش باطل است ؛ و اگر كسي بدون تدارك آن ، براي حج محرم شود و حج انجام دهد ، حكم كسي را دارد كه بدون تقصير ، وارد اعمال حج شده است و بايد در سال بعد ، حج بجا آورد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خامنه اي : كندن مو به جاي تقصير كافي نيست ، اگر با علم و عمد انجام شود كفّاره دارد ولي اگر از روي جهل به مسأله ترك تقصير كرده عمره او باطل است و حج او به صورت افراد واقع شده است و اگر حج بر او واجب بوده احتياط واجب آن است كه عمره مفرده را بعد از اعمال حج به جا آورد ودر سال بعد عمره تمتع و حج را انجام دهد .

آيات عظام خويي ، صافي ، گلپايگاني : حجش مبدل به افراد مي شود و لازم است بعد از حج عمره مفرده بجا آورد و احتياط اين است كه سال ديگر حج را اعاده نمايد . ( مناسك ، مسأله 358 ومعتمد العروه ، ج5 ، ص115 ) . و آية الله صافي و آية الله گلپايگاني اضافه مي فرمايند كه : احتياط لازم آن است كه سال بعد حج تمتع به جا آورد . ( آداب حج ، م 703 )

آية الله سيستاني : ظاهراً حج او منقلب به افراد مي شود و پس از آن بايد در صورت تمكّن عمره مفرده بجا آورد و احتياط مستحب آن است كه حج را در سال ديگر اعاده كند . ( ملحق مناسك ، سؤال 292 ) .

آية الله مكارم : احتياط آن است كه در حج واجب يا غير آن عمره مفرده را انجام دهد .

2 ـ آية الله بهجت : اعاده عمره و حج لازم نيست .

آية الله مكارم : اعاده عمره و حج تمتّع لازم نيست .

3 ـ آية الله سيستاني : حكم آن در مسأله 907 آمده است .

آية الله مكارم : اگر از روي عمد و يا جهل به مسأله بوده ، حج او مبدل به افراد شده و احتياطاً بعد از حج عمره مفرده بجا مي آورد و حج او صحيح است .

365

آنچه با تقصير حلال مي شود

903 ـ بعد از تقصير در عمره تمتع ، همه محرّمات احرام غير از تراشيدن ^{( 1 )} سر ، حلال مي شود .

حكم تقصير افرادي كه اعمال را مقدم مي كنند

904 ـ كساني كه اعمال حج را بر وقوفين مقدم مي دارند ، اگر بعد از سعي تقصير نمايند ، مُحلّ نمي شوند ؛ و اگر جاهل يا ساهي بوده اند ، كفّاره ندارد .

تقصير براي ديگري

905 ـ آيا محرم قبل از آن كه خودش تقصير كند و از احرام خارج شود مي تواند ، براي ديگري تقصير كند ؟ ^{( 2 )}

حكم ايمان در تقصير براي ديگري

906 ـ در صحت تقصير براي ديگري ، ايمان شرط نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : تراشيدن سر محلّ اشكال است و احوط ترك آن است .

آية الله بهجت : ظاهر عدم حرمت احرامي آن است و حرمت به جهت منافات با وجوب توفير محلّ تأمّل است ( مناسك شيخ ، ص55 ) .

آية الله سيستاني : سرتراشيدن نيز حلال مي شود . اگرچه احتياط مستحب ترك آن است پس از گذشت سي روز از عيد فطر و احتياط مستحب اين است كه در صورت انجام آن از روي علم و عمد يك قرباني كفاره بدهد . ( مناسك ، مسأله 356 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : به احتياط واجب تراشيدن سر جايز نيست .

آية الله فاضل : تراشيدن سر بين عمره تمتّع و حجّ تمتّع مانعي ندارد .

2 . آية الله گلپايگاني : اين كار عمداً جايز نيست و اگر جهلا اين كار را كرد تقصير براي شخص تقصير شده كافي است و بر تقصير كننده كفّاره نيست .

آية الله فاضل : نمي تواند .

آية الله بهجت : محرم مي تواند ناخن ديگري را بگيرد ، ولي نمي تواند ازاله موي او نمايد هر چند تقصير صحيح است .

آية الله تبريزي : نمي تواند موي شخص ديگر را بچيند ولي گرفتن ناخن شخص ديگر مانعي ندارد .

آية الله مكارم : جايز نيست موي ديگري را بچيند .

آية الله سيستاني : براي محرم جايز نيست كه موي خود يا ديگري را از بدن جدا نمايد ولي بعيد نيست كه ناخن ديگري را گرفتن براي محرم جايز باشد هرچند احتياط در ترك است .

آية الله صافي : جايز نيست .

آية الله نوري : مي تواند ناخن ديگري را بگيرد ولي نمي تواند موي ديگري را حلق يا تقصير كند .

366

فصل دوم

احكام شك و خلل در تقصير

ترك عمدي تقصير

907 ـ اگر كسي عمداً تقصير را تا احرام بستن به حج ، ترك كند ، بنابر اقوي عمره او باطل ، است ؛ و ظاهراً حج او ، به افراد مبدّل ميشود ؛ و بنابر احتياط واجب ، ^{( 1 )} بايد بعد از اتمامِ حجِ افراد ، عمره مفرده بجا آورد و در سال بعد حج را اعاده كند . ^{( 2 )}

ترك سهوي تقصير

908 ـ اگر كسي تقصير را تا بعد از احرام حج ، فراموش كند ، عمره اش صحيح است و فديه يك گوسفند ، ^{( 3 )} مستحب است ؛ و احتياط در فديه است .

ترك جهلي تقصير

909 ـ ترك تقصير از روي جهل ، حكم عمد را دارد .

تقصير با طواف و سعي باطل

910 ـ اگر كسي طواف ، يا سعي ، يا نماز طواف او در عمره ، باطل شده باشد و بدون توجه به آن ، تقصير نموده و بعد متوجه بطلان عمل مزبور شده ، بايد عمل باطل شده را جبران كند ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي ، صافي ، گلپايگاني : لازم است بعد از حج ، عمره مفرده بجا آورد .

آية الله سيستاني : در صورت تمكن ، بعد از حج افراد بايد عمره مفرده بجا آورد . به احتياط واجب حج را در سال ديگر نيز اعاده كند . ( مناسك ، مسأله 354 ) .

2 ـ آية الله مكارم : بجاآوردن حج در سال بعد احتياط مستحبّ است .

3 ـ آيات عظام صافي ، فاضل ، گلپايگاني ، نوري : بنابر احتياط واجب يك گوسفند فديه بدهد .

آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي : بنابر احتياط يك گوسفند بدهد .

367

ظاهر اين است كه از احرام خارج شده ^{( 1 )} و كفّاره ندارد . ^{( 2 )}

ترك تقصير در عمره مفرده

911 ـ اگر تقصير را عمداً يا از روي جهل و نسيان ، در عمره مفرده ترك نمايد و طواف نساء را انجام دهد ، بايد تقصير كند و طواف نساء را اعاده نمايد ؛ ^{( 3 )} و بنابر احتياط ، ^{( 4 )} فرقي بين عمد و سهو و علم و جهل نيست .

اتيان تقصير فراموش شده

912 ـ اگر تقصير عمره مفرده را تا بازگشت به وطن ، فراموش كند ، همان جا مي تواند تقصير كند ، ولي بايد طواف نساء ^{( 5 )} را اعاده كند ؛ و اگر خودش نمي تواند برود ، نايب بگيرد .

تقصير در اثناي سعي

913 ـ اگر كسي در اثناي سعي ، عمداً تقصير نمايد ، بايد سعي را تمام نمايد و تقصير را اعاده كند ؛ ولي اگر اين كار از روي نسيان يا جهل باشد ، اعاده تقصير لازم نيست ؛ ^{( 6 )} و اگر از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در مورد بطلان طواف و سعي از احرام خارج نشده است . ( آداب و احكام حج ، مسأله558 ) .

2 ـ به مسأله 588 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : اگر طواف يا سعي باطل بوده است ، بايد عمل را با رعايت ترتيب جبران كند و تقصير نمايد و از تروك احرام قبل از آن اجتناب كند و پوشيدن لباس چون عمدي نبوده است كفّاره ندارد و اگر فقط نماز طواف باطل بوده است فقط آن را انجام دهد و لازم نيست لباس احرام بپوشد .

3 ـ آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

4 ـ مسأله بعد ملاحظه شود .

5 ـ آية الله بهجت : اكنون كه قبل از تقصير متذكّر شده است ، تقصير مي كند و طواف نساء را بعد از آن اعاده مي نمايد ، بنابر احوط و مقدّم شدن طواف نساء بر تقصير در عمره مفرده در صورت ضرورت يا نسيان يا جهل مجزي است ( مناسك شيخ ، س118 و166 ) .

آية الله تبريزي : احتياط واجب در صورت امكان تقصير در مكه است .

آية الله سيستاني ، آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

6 ـ آية الله بهجت : احتياطاً تقصير را اعاده كند . ( و در مورد كفّاره به آنچه در ذيل مسأله 895 ذكر شد مراجعه شود ) .

آية الله خويي : تقصير را اعاده كند و اگر به اعتقاد فراغ از سعي بوده ، در عمره تمتع بايد يك گاو كفّاره بدهد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احتياطاً تقصير را اعاده كند .

368

اولِ سعي ، قصد هفت شوط نداشته است ، بايد سعي را اعاده كند . ^{( 1 )}

حكم تقصير بعد از نماز طواف

914 ـ اگر شخصي جهلاً يا سهواً بعد از طواف و نماز طواف ، تقصير كند و سعي را بجاآورد و دوباره تقصير نمايد ، چيزي بر او نيست . ^{( 2 )}

شك در صحت تقصير

915 ـ اگر كسي بعد از تقصير ، در صحت آن شك كند ، اگر در حال عمل ، عالم به مسأله و ملتفت بوده ، به شك خود اعتنا نكند . ^{( 3 )}

پيدا بودن مو هنگام تقصير بانوان

916 ـ گاهي مشاهده مي شود بانوان در عمره ، پس از سعي ، بر مروه ، براي تقصير ، موي خود را مي چينند ، و بدين سبب موهاي آنها ظاهر مي شود و نامحرم مي بيند ، حكم آن چيست ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : اگر عمداً تقصير نموده ، بايد سعي را تمام كند و تقصير را اعاده نمايد ، ولي از روي جهل و نسيان ، احوط اعاده تقصير است .

آية الله تبريزي : در صورت نسيان و جهل نيز ، بايد تقصير را اعاده كند .

آية الله سيستاني : اعاده تقصير در هر صورت لازم است و اگر تقصير از روي فراموشي بقيه اشواط سعي باشد بايد به احتياط واجب تقصير را اعاده كند و يك گاو كفّاره بدهد .

آية الله مكارم : احتياط اعاده تقصير است و در هر حال كفّاره ندارد .

2 ـ آية الله سيستاني : اگر در عمره تمتع سعي را فراموش كند و پس از نماز طواف تقصير كند ، بنابر احتياط يك گاو كفّاره بدهد و در غير اين صورت چيزي بر او نيست .

3 ـ آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، خويي : در صورتي كه احتمال التفات در حال عمل را بدهد ، اعتنا نكند .

آية الله سيستاني : به هر حال اشكال ندارد .

4 . آية الله فاضل : لازم است موهاي خود را حفظ كند تا نامحرم نبيند ليكن در صحت تقصير و ترتّب آثار آن اشكالي وجود ندارد .

آية الله بهجت : بايد موي خود را از نامحرم بپوشانند هر چند تقصير صحيح است .

آية الله تبريزي : در تقصير لازم نيست از همه موها گرفته شود بلكه چيدن يك مو هم كافي است و چيدن مو هم لازم نيست و ناخن گرفتن هم كفايت مي كند و با آن محرم از احرام خارج مي شود .

آية الله مكارم : معصيت كرده است ولي به عمره و تقصير او ضرر نمي رسد .

آية الله سيستاني : ضرر به تقصير آنها نمي رساند ولي عموماً ستر مو براي زن واجب است .

آية الله صافي : لازم نيست در مروه تقصير كنند بلكه اگر با اين كه مي دانند نامحرم مي بيند در آنجا تقصير كنند معصيت است و مي توانند در منزل تقصير كنند و براي مردان نيز تقصير در منزل بلا اشكال است .

آية الله نوري : لازم است كه زنها موي سر خود را از نامحرم بپوشانند ولي در صورت عدم مبالاة تقصير آنها كفايت مي كند .

369

حكم كفّاره با بطلان تقصير

917 ـ اگر كسي بعد از تقصيرِ باطل ، محرّمات احرام را با جهل بجا آورد ، كفّاره ندارد مگر در صيد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به مسأله 335 مراجعه شود .

آية الله بهجت : بطلان از جهت جهل به حكم نباشد كفّاره ندارد . ( مستفاد از س85 مناسك ) .

370

فصل سوم

احكام زمان فاصل بين تقصير و حج

1 ـ انجام عمره مفرده

918 ـ انجام عمره مفرده بعد از عمره تمتع و قبل از حج تمتع ، جايز نيست ^{( 1 )} و صحت چنين عمره اي ، محل اشكال است ، ولي به صحت عمره تمتع و حج ، ضرر نمي زند . ^{( 2 )}

2 ـ خروج از مكه بعد از عمره تمتع ^{( 3 )}

919 ـ بعد از عمره تمتع ـ بنابر احتياط واجب ^{( 4 )} ـ خروج از مكه ، جايز نيست ، مگر براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : محتمل است اشكال نداشته باشد ( اشكال ندارد ) .

آية الله خامنه اي : بنا بر احتياط .

2 ـ آية الله تبريزي : عمره مفرده بين عمره تمتع و حج تمتع مشروع نيست مگر اين كه از حرم خارج شود و در ماه ديگر غير از ماهي كه محرم براي عمره تمتع شده با احرام عمره مفرده داخلمكه شود كه در اين صورت عمره مفرده او صحيح است و عمره تمتع او تبديل به عمره مفرده مي شود .

آية الله خويي ، آية الله گلپايگاني : فقط فرموده اند كه بجا آوردن عمره مفرده بين عمره تمتّع و حج تمتع جايز نيست .

آية الله سيستاني : اگر بين عمره تمتع و حج ، عمره مفرده بجا آورد ، ظاهر اين است كه موجب بطلان عمره تمتّع خواهد شد و لازم است كه آن را اعاده نمايد . ولي اگر تا روز هشتم ذي حجّه در مكّه بماند و قصد حجّ كند عمره مفرده اش تمتّع به حساب مي آيد و مي تواند براي حجّ محرم شود . ( مناسك ، مسأله 137 ) .

آية الله فاضل : اين در صورتي است كه عمره مفرده را در همان ماهي كه عمره تمتّع انجامداده بجا آورده شود ، امّا اگر در ماه ديگر انجام داده ، عمره تمتّع او باطل شده و اگر تا هشتم ذي حجّه در مكّه بماند اين عمره مفرده عمره تمتّع محسوب مي شود و حجّ تمتّع او با همين عمره صحيح خواهد بود .

3 . احكام مربوط به لزوم و عدم لزوم تجديد احرام در فرض خروج ، در بحث عمره مفرده گذشت .

4 ـ آية الله بهجت : خروج از مكّه بعد از عمره تمتّع جايز نيست براي كسي كه اگر خارج شود فوت مي شود حج در آن سال ، و اگر بعد از عمره ( بدون احرام بستن براي حج ) از مكّه و حرم و ميقات خارج شد و عود نمود در غير ماه احرام اوّلي پس محتاج به احرام عمره است و عمره ثانيه را عمره تمتّع قرار مي دهد و احتياج اوّلي به طواف نساء موافق احتياط است و اگر عود كرد قبل از فصل ماه ، مانعي از اكتفا به همان عمره براي حج تمتّع نيست و حكم فصل بين دو عمره و احرام براي دخول مكّه در مسأله 203 و 235 و 184 گذشت . ( مناسك شيخ ، ص89 و90 و57 ) .

آية الله خويي : بلكه جايز نيست و اين حكم در اثناي عمره تمتع هم هست . ( مناسك ، مسأله 152 ) .

آية الله نوري : كسي كه از عمره تمتّع خارج شد ، اگر اطمينان داشته باشد كه مي تواند به مكّه برگردد و براي اعمال حجّ محرم شود مي تواند از مكّه خارج شود و اگر بدون اين اطمينان نيز خارج شد ولي برگشت و احرام بست و حج بجاآورد عملش صحيح است .

371

حاجت ؛ كه در اين صورت ، بنابر احتياط واجب ، ^{( 1 )} جهت خروج ، بايد براي حج محرم شود و با همان احرام ، براي اعمال حج برگردد . ^{( 2 )}

خروج بدون حاجت

920 ـ كسي كه بدون حاجت و بدون احرام از مكه خارج شده ، اگر بازگردد و محرم شود و حج به جا آورد ، حج او صحيح است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام : تبريزي ، خويي و مكارم : واجب است محرم شود به احرام حج . . .

آية الله خامنه اي ، آية الله فاضل : به حاشيه مسأله 200 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : اگر حاجتي هر چند غير ضروري پيش آمد ، اگر خوف فوت اعمال حج نباشد مي تواند خارج شود و در اين صورت اگر بداند كه مي تواند برگردد و محرم شود براي حج مانعي ندارد كه بدون احرام خارج شود و اگر نمي داند ، بايد احرام حج را ببندد و برود و در اين صورت لازم نيست به مكه بازگردد بلكه مي تواند از همانجا به عرفات برود .

2 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و اگر با احرام بودن ، براي شخص حرجي باشد ، بدون احرام نيز مي تواند خارج شود .

آية الله مكارم : براي خدمه كاروانها نيز جايز است براي انجام كارهاي لازم به جدّه و مانند آن بروند و اگر محرم شدن موجب مشقت است مي توانند آن را ترك كنند .

3 ـ آية الله خويي : اگر از ميقاتها گذشت و در ماهي كه عمره را انجام داده بوده برنگشته باشد ، اعاده عمره لازم است ، ولي اگر قبل از گذشت ماهي كه عمره را انجام داده باشد اعاده عمره لازم نيست .

آية الله سيستاني : اگر در ماه بعد وارد شود و دوباره نخواهد بيرون برود و در ماه بعد از آن وارد شود ، بايد با عمره تمتع وارد شود و اگر باز هم بخواهد خارج شود و در ماه بعد وارد شود ، بايد با عمره مفرده وارد شود ؛ مانند اين كه در ماه شوال عمره تمتع انجام داده و خارج شده و در ماه ذيقعده وارد شده و باز هم مي خواهد خارج شود و ماه ذيحجه وارد شود در اين صورت عمره ماه ذيقعده او بايد عمره مفرده باشد .

آية الله فاضل : مگر آن كه در ماه بعد وارد مكه شود ، كه در اين صورت بايد مجدّداً عمره تمتع بجا آورد و بعد محرم به احرام حج تمتع بشود و عمره اول فاسد شده است ، و اگر مجدداً محرم نشود حج تمتّع او نيز باطل مي شود .

آية الله مكارم : اگر در همان ماه قمري برگردد چيزي بر او نيست ولي اگر در ماه بعد برگردد و از ميقات هم گذشته باشد ( مثلا در ذي القعده به مدينه رفت و در ذي حجه برگشت ) بايد دوباره محرم شود وعمره بجاآورد وهمان عمره تمتع او حساب مي شود وبراي عمره سابق احتياطاً طواف نساء بجا آورد .

372

خروج بدون احرام از مكه و گذر از ميقات

921 ـ اگر كسي بعد از عمره تمتع عمداً يا اضطراراً ، بدون احرام به مدينه رفته و به قصد مكه از ميقات مي گذرد ، وظيفه او نسبت به احرام در ميقات يا گذشتن از آن بدون احرام چيست ؟ ^{( 1 )}

922 ـ خدمه كاروان و امثال ايشان ^{( 2 )} ـ بنابر احتياط واجب ^{( 3 )} ـ نمي توانند از مكه خارج بشوند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : اگر عود نمود در غير ماه احرام اوّلي پس محتاج به احرام عمره است و عمره دوّم را عمره تمتّع قرار مي دهد و احتياج عمره اوّل به طواف نساء موافق احتياط است چنانچه گذشت در سؤال 46 .

آية عظام خامنه اي و تبريزي : اگر در همان ماه هلالي كه براي عمره تمتع احرام بسته برگردد نياز به احرام جديد نيست و اگر در ماه ديگر برگردد ، بايد بار ديگر محرم به عمره تمتع بشود ، والله العالم .

آية الله سيستاني : اگر در همان ماه برگردد احرام لازم نيست و اگر در ماهِ بعد باشد ، پس اگر دوباره نخواهد خارج شود تا زمان حج بايد به قصد عمره تمتع محرم شود و اگر دوباره قصد خروج و بازگشت در ماه بعد دارد بايد به قصد عمره مفرده محرم شود .

آية الله صافي : در فرض سؤال ، اگر در همان ماهي كه محرم به عمره تمتع شده و عمره را انجام داده ، از مكه بيرون رفته و در همان ماه برگشته ، احرام لازم نيست و اگر يك ماه فاصله شده بايد مجدّداً جهت عمره تمتع محرم شود و عمره اوّلي مفرده مي شود ، و اگر يك ماه فاصله نشده ولي در غير ماهي كه محرم به عمره تمتع شده بوده دوباره به مكه وارد مي شود ، احتياطاً جهت عمره تمتّع دوباره محرم شود ، والله العالم .

آية الله فاضل : اگردر همان ماهي كه عمره تمتّع انجام داده است بخواهد برگردد ديگر لازم نيست محرم شود و حج تمتع او به همان صورت صحيح است . اما اگر در ماه بعد بخواهد وارد مكه شود محرم به احرام عمره تمتّع شود و عمره اوليه فاسد مي شود و طواف نساء هم لازم نيست .

آية الله مكارم : هرگاه در همان ماه قمري كه محرم شده برگردد ، احرام ديگر لازم نيست .

2 ـ آيات عظام بهجت ، خامنه اي ، سيستاني ، فاضل و مكارم : جهت حكم اين مسأله به ذيل مسأله 200 و 201 مراجعه شود .

3 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بلكه جايز نيست مگر در مورد حاجت . ( مناسك عربي ، مسأله 151 ) .

373

مگر ^{( 1 )} در مورد ضرورت و با احرام براي حج ؛ ولي اگر احرام براي آنان حَرَجي باشد و رفتن به بيرون مكه ـ مانند عرفات و مني ـ بر آنان ضرورت دارد ، مي توانند بدون احرام به آنجا بروند .

احرام براي عمره تمتّع با احتمال خروج از مكه

923 ـ شخصي كه كارمند سازمان حج و زيارت است وبه علّت مأموريت شغلي ممكن است از مكّه خارج شود ؛ مثلا به مدينه برگردد ، ولي يقين به اين امر ندارد ، آيا وقت احرام در ميقات مي تواند به نيت عمره تمتّع محرم شود ؟ ^{( 2 )}

گونه هاي مختلف خروج از مكه

924 ـ خروج از شهر مكه و مني و رفتن به جده ، مدينه يا طائف در موارد ذيل چه حكمي دارد ؟

الف : پس از اعمال روز عيد قربان پيش از اعمال مكّه ؛

ب : در روز يازدهم پس از رمي جمرات ؛

ج : پس از بيتوته نيمه اوّل شب يازدهم يا دوازدهم ؛

د : پس از اعمال ايام تشريق ، پيش از اعمال مكّه . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : به ذيل مسأله 919 مراجعه شود .

2 . آيات عظام بهجت ، خامنه اي و صافي : بلي مي تواند .

آية الله تبريزي : مي تواند به نيت عمره تمتع محرم شود و اگر از مكه بخواهد خارج شود احكام خروج از مكه را بايد رعايت نمايد ، والله العالم .

آية الله سيستاني : مي تواند بلكه اگر قصد خروج ندارد بايد نيّت تمتّع كند و خارج شدن براي كاري ، هر چند غير ضروري ، اشكال ندارد در صورتي كه مطمئن باشد حج را درك مي كند .

آية الله فاضل : بلي مي تواند و خروج از مكه در صورتي كه اطمينان به رسيدن براي اعمال حج را دارد جايز است .

آية الله مكارم : مي توانند براي عمره تمتع احرام ببندند حتي در صورتي كه يقين داشته باشند كه به خاطر الزامهاي شغلي ، بعد از پايان عمره تمتع از مكه خارج مي شوند ، مشروط بر اين كه براي انجام حج به موقع برگردند .

3 . آيت الله خامنه اي : در همه صور ياد شده بي اشكال است . ولي بايد خروج به نحوي باشد كه بتواند مناسك باقي مانده را در وقت خودش انجام دهد .

آيت الله تبريزي : خارج شدن از مكه و توابع آن ، قبل از اعمال مكه و تمام كردن آن جايز نيست .

آيت الله سيستاني : اشكال ندارد مگر اين كه در ماه ذي قعده محرم به احرام عمره تمتع شده بود كه در اين صورت براي برگشت بايد محرم به عمره مفرده شده و داخل مكه بشود .

آيت الله صافي : در هيچ يك از موارد مذكور جايز نيست .

آيت الله فاضل : احتياط واجب است كه تا اعمال حج تمام نشده از مكه و منا خارج نشود مگر اين كه اطمينان داشته باشد كه براي اتمام اعمال بر مي گردد .

آيت الله مكارم : احتياط آن است تا اعمال را تكميل نكرده خارج نشود .

374

خروج از مكه و عدم خروج از حرم

925 ـ كسي كه در ماه ذيالقعده عمره تمتع به جا مي آورد و در ماه ذيالحجه به مني مي آيد ( با فرض اين كه مني خارج مكه است ) ، يا به جاي ديگري خارج از مكه مي رود ، ولي از حرم خارج نمي شود ، آيا براي بازگشت به مكه بايد محرم شود ؟ اگر بايد محرم شود ، از كجا بايد محرم شود ؟ بايد به يكي از مواقيت عمره تمتع يا ادني الحل برود ؟ و ثانياً به چه نيتي محرم شود ؟ عمره تمتع ؟ عمره مفرده ؟ عمره مافي الذمة ؟ ^{( 1 )}

اجبار به خروج از حرم

926 ـ محل توزيع گوشت در مكه مكرّمه ، حدود يك كيلومتر بعد از مسجد تنعيم قرار دارد ، با توجه به اين كه عوامل خدماتي مجبورند براي گرفتن سهميه كاروان ، به آن محل تردّد كنند ، آيا به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيت الله خامنه اي : اگر از حدود حرم خارج نشده تجديد احرام و عمره در فرض سؤال لازم نيست ، و اگر خواست دوباره عمره بجا آورد ، در فرض سؤال بايد عمره تمتع بجا آورد ، و براي آن بايد از يكي از مواقيت عمره تمتّع محرم شود .

آيت الله تبريزي : اگر فقط خارج از مكه شد واز حرم خارج نشد مرتكب خلاف شده ولي تجديد احرام لازم نيست و اگر از حرم خارج شد در صورت برگشت در ماهي غير از ماهي كه احرام اول را بسته بود بايد به نيت عمره تمتّع از ميقات عمره تمتع محرم شود و احتياطاً طواف نساء براي عمره سابقه انجام دهد .

آيت الله گلپايگاني : شخص مذكور نبايد قبل از احرام حج از مكه خارج شود و بر فرض خروج عصياناً بايد به مكه برگردد و در مكه براي حج محرم شود .

آيت الله سيستاني : بايد محرم شود و مي تواند از ادني الحل براي عمره مفرده محرم شود و اگر بعد از آن از مكه خارج نشود و وقت حج برسد عمره او بدل به تمتع مي شود .

آيت الله مكارم : احرام مجدد لازم نيست .

آيت الله فاضل : در فرض سؤال اگر از مكه خارج شد ـ ولو از حرم خارج نشده است ـ بايد براي برگشت ، مجدداً محرم بشود وعمره تمتّع او باطل شده است لذا اگر بخواهد حج تمتع بجا آورد بايد از مواقيت عمره تمتّع به نيت عمره تمتّع محرم بشود واگر بخواهد عمره مفرده انجام دهد ، احرام از ادني الحل كفايت مي كند .

375

عمره تمتّع آنها يا حجّ واجب خودشان اشكالي وارد مي شود ؟ به علاوه حكم مسأله در خصوص كساني كه حج مستحبي يا نيابي بجا مي آورند چگونه است ؟ ^{( 1 )}

نحوه تعيين حدّ مكه و حكم غار حرا

927 ـ در مورد محدوده مكه و اين كه مثلاً غار حرا از مكه است يا نه ، ميزان تحقيق از اهل محل است . ^{( 2 )}

جواز خروج از مكه بعد از انجام اعمال مني

928 ـ بعد از انجام اعمال مني و قبل از انجام اعمال مكه ، خروج از مكه مانع ندارد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله فاضل : در فرض سوال كه از مكه خارج نمي شوند ، مطلقا مانعي ندارد .

آية الله تبريزي : خروج متمتّع تا جايي كه از اطراف و توابع نزديك مكّه محسوب شود جايز است و فرقي بين حجّ واجب و غير واجب و نايب و غير نايب نمي باشد .

آية الله مكارم : بعد از انجام عمره تمتّع مي تواند به اينگونه مناطق رفت و آمد كند و در عمره مفرده هر گاه قبل از گذشتن ماهي كه در آن عمره انجام داده است خارج شود و بازگردد تكرار عمره لازم نيست ، امّا اگر در ماه بعد برگردد بايد از همان مسجد تنعيم محرم شود و عمره بجاي آورد .

آية الله صافي : در مورد سؤال ، چنانچه محلّ مذكور از توابع مكّه مكرّمه محسوب باشد تردّد اشكال ندارد و اگر از توابع محسوب نشود بايد محرماً به احرام حج ، خارج شود ولي اگر خروج با احرام حرجي باشد مي تواند بدون احرام برود و در هر حال ضرري به عمره يا حج نمي زند و در اين احكام تفاوتي بين اقسام حجّ ( مستحبي يا نيابي يا غير اينها ) نيست . بلي اگر با اجير در حجّ شرط كرده باشند كه بعد از عمره و قبل از حجّ از مكه خارج نشود و يا اين كه نفس استيجار ولو با قرائن انصراف به آن داشته باشد و اجير خارج شده باشد بايد رضايت اجير كننده را نسبت به اجرت حاصل نمايد .

آية الله نوري : چون از اطراف و توابع مكّه محسوب مي شود اشكال ندارد و در همه صور مذكوره در فوق جايز است .

2 ـ آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، مكارم : رفتن به غار حِرا و امثال آن از مناطق نزديك ضرري ندارد ، خواه جزو مكه باشد يا نه .

آية الله خويي : خارج شدن به اطراف و توابع مكّه مانع ندارد . ( مناسك عربي ، مسأله 153 ) .

آية الله سيستاني : به احتياط واجب نبايد خارج شود اين احتياط شامل غار حِرا نيز مي شود .

آية الله فاضل : با توجّه به توسعه شهر مكّه ، رفتن به اطراف آن تا جايي كه صدق كند از مكّه است مانعي ندارد .

3 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي و فاضل : بنابر احتياط واجب خارج نشود .

آيات عظام : خويي ، صافي و گلپايگاني : جايز نيست .

376

3 ـ تراشيدن سر و صورت

ماشين كردن سر بين عمره تمتع و حج

929 ـ بين عمره تمتع و حج تمتع ، ماشين كردن سر مانع ندارد ، ولي نبايد حلق كند ؛ ^{( 1 )} و از ^{( 2 )} ماشين كردني كه مثل حلق است ، بايد ـ بنابر احتياط ـ اجتناب شود . ^{( 3 )}

930 ـ بين عمره تمتع و حج تمتع هر چند حلق جائز نيست ، ولي كفّاره ثابت نيست . ^{( 4 )}

حكم تراشيدن صورت بعد از عمره تمتع

931 ـ تراشيدن صورت بعد از عمره تمتع و قبل از احرام حج ، غير از حكم تراشيدن ريش ، حكم خاصي ندارد .

خروج از مكه براي نايب

932 ـ بعد از عمره تمتع و قبل از حج ، خروج از مكه ، ضرر به حج و نيابت نمي زند ، ولي در صورت امكان ، بايد ـ علي الأحوط ـ با احرام حج از مكه خارج شود . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : سرتراشيدن نيز مانعي ندارد .

2 ـ آية الله بهجت ، به ذيل مسأله 903 مراجعه شود .

3 ـ آية الله سيستاني : بنا بر اظهر سرتراشيدن حلال است ، اگر چه احوط ترك آن است ، پس از گذشت سي روز از عيد فطر . ( مناسك ، مسأله 356 ) .

4 ـ آية الله بهجت : به مسأله 903 مراجعه شود .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر عمره تمتع در ماه شوال انجام داده شود ، تراشيدن سر تا 30 روز بعد از عيد فطر جايز است و اما بعد از آن ، بنابر احتياط نبايد تراشيده شود و در صورت تراشيدن اگر از روي علم و عمد باشد بنابر احتياط يك گوسفند كفّاره دارد .

آية الله سيستاني : احتياط مستحب ترك آن است پس از گذشت سي روز از عيد فطر و احتياط مستحب آن است كه در صورت انجام آن از روي علم و عمد ، يك قرباني كفّاره بدهد . ( مناسك ، مسأله 356 ) .

آية الله صافي : بايد يك گوسفند كفّاره بدهد بنابر احتياط ، هر چند جاهل يا ناسي باشد .

آية الله گلپايگاني : بايد يك گوسفند كفّاره بدهد بنابر احتياط ، هرچند جاهل يا ناسي باشد . ( مناسك فارسي ، ص 97 مسأله 133 ) ولي در مجمع المسائل ، ج1 ، ص465 مسأله 43 مي فرمايد : در صورت علم به مسأله يك گوسفند كفّاره دارد و در صورت جهل و نسيان كفّاره ندارد .

آية الله مكارم : كفّاره آن يك گوسفند است بنابر احتياط .

5 ـ آية الله بهجت : به مسأله 200 و 201 مراجعه شود .

آيات عظام خامنه اي ، سيستاني ، فاضل : به حاشيه مسأله 200 مراجعه شود .

آية الله مكارم : اگر احرام براي آنها موجب عسر و حرج است لازم نيست .

آية الله نوري : اگر مطمئن است كه به اعمال حج در موقع خود مي رسد مي تواند بدون احرام از مكه خارج شود و برگردد .

377

4 ـ عجز از انجام دادن حج بعد از عمره

حصول مرض بعد از عمره تمتع

933 ـ اگر حج گزار بعد از انجام عمره تمتع ، مريض شود و نتواند اعمال حج را بجا آورد و به وطن باز گردد ، چنانچه سال اوّل استطاعت او بوده ، وجوب حج در سال بعد ، به دارا بودن استطاعت در آن زمان ، بستگي دارد ؛ ^{( 1 )} ولي اگر حج بر او مستقر باشد ، چنانچه مأيوس از خوب شدن باشد ، بايد در همان سال با امكان ، ^{( 2 )} يا سال بعد ، ^{( 3 )} نايب بگيرد ؛ و اگر اميد بهبودي داشته باشد ، ^{( 4 )} نمي تواند نايب بگيرد و بايد خودش بعد از بهبودي ، حج و عمره تمتع را انجام دهد .

934 ـ اگر حج گزار پس از انجام عمره تمتع مريض شود وبه تشخيص پزشكان بايد به وطن برگردد ونمي تواند اعمال حج بجا آورد ، يا وقت وقوف گذشته و او را محرم نكرده اند ، يا محرم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : براي حكم استنابه ، به مسأله 86 مراجعه شود . و عمره او مفرده مي شود و احتياطاً بايد طواف نساء به جا آورد ( مستفاد از سؤال 136 مناسك ) .

آيات عظام تبريزي ، صافي ، گلپايگاني : مگر آن كه ثروتمند باشد و مباشرت اعمال را نتواند بكند ، پس بنابر احتياط بايد نايب بگيرد .

آية الله خويي : مگر آن كه ثروتمند باشد و مباشرت اعمال را نتواند بكند يا براي او مشقت داشته باشد و اميد به بهبودي نداشته باشد كه در اين صورت بايد براي حج نايب بگيرد . و وجوب نايب گرفتن مانند وجوب حج فوري است . ( مناسك ، مسأله 63 و قبل از مسأله 151 ) .

آية الله سيستاني : اگر از انجام حج متمكن نبوده ، وظيفه او بنابر احتياط واجب اين بوده است كه عمره تمتع را بدل به عمره مفرده كند و طواف نساء را انجام دهد ، و اكنون اگر بازگشت براي او مقدور نيست احتياطاً بايدبراي طواف نساءنايب بگيرد . ( مناسك ، ذيل مسأله151 و ملحق مناسك ، س92 ) .

2 . آية الله فاضل : و اگر نشد سال بعد .

3 . آية الله مكارم : در همان سال و اگر ممكن نشد در سال هاي بعد .

4 . آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بنابر احتياط در اين صورت هم نايب بگيرد و اگر بعداً رفع عذر شد و داراي شرايط بود احتياطاً خودش نيز حج را انجام دهد . ( مناسك عربي ، ص32 ، مسأله 90 ) .

378

كرده اند ولي براي وقوف نبرده اند ، تكليف چيست ؟ ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله خامنه اي : در فرضي كه بعد از عمره تمتع به احرام حج محرم نشده ، به هر دليلي كه باشد جهت مرض يا تنگي وقت تكليفي ندارد ولي در صورتي كه به احرام حج محرم شده ، حكم محصور دارد .

آية الله تبريزي : اگر بتواند محرم به حج بشود و وقوف را ولو به اندازه اي كه صحت حج وي بر آن متوقف است ؛ مثل ادراك لحظه اي از وقوف مشعر ولو اضطراري آن ، درك كند بايد اين كار را انجام دهد و براي اعمالي كه عاجز از مباشرت است چنانچه ممكن است مانند طواف و سعي او را طواف و سعي دهند انجام دهند و اگر آن را هم نتواند نايب بگيرد . و اگر نتواند وقوف را درك كند چنانچه محرم براي حج نشده به احتياط واجب عمره تمتّع را عمره مفرده قرار دهد و طواف نساء را بجا آورد يا او را در صورت عجز طواف دهند و اگر ممكن نيست در آن طواف نايب بگيرد و اگر محرم براي حج شده چنانچه متمكّن از دخول مكه نباشد قرباني به مني فرستاده و وقتي معين مي كند براي ذبح آن و پس از آن تقصير مي كند و همه چيز بر او حلال مي شود و اگر متمكن از دخول مكه باشد حجش مبدل به عمره مفرده مي شود و براي اعمال عمره مفرده نايب مي گيرد و پس از طواف و سعي نايب ، تقصير مي كند سپس نايب طواف نساء بجامي آورد و نيز اگر احرام حج بسته و مي توانسته وقوف را درك كند ولي درك نكرده حجش مبدل به عمره مفرده مي شود .

آية الله سيستاني : اگر محرم نشده باشد و فرض بر اين باشد كه نمي تواند وقوفين را به مقداري كه حج به كمتر از آن صحيح نيست درك كند و براي بقيه اعمال نايب بگيرد به احتياط واجب عمره او بَدَل به عمره مفرده مي شود پس طواف نساء انجام دهد ولو به نيابت اگر نتوان او را طواف داد و مُحِلّ مي شود و اگر احرام حجّ بسته است و نمي تواند وقوفين را درك كند بايد قرباني يا قيمتِ آن را به كسي بدهد كه در منا در روز عيد ذبح كند و او پس از وقت مُعيّن كه با او توافق مي كند حلق يا تقصير كند و مُحلّ شود ولي تا طواف و سعي در حجّي يا عُمره اي ديگر انجام ندهد زن بر او حلال نمي شود ولي اگر با فرض امكان درك وقوفين ولو به اقلّ واجب از روي جَهل به مسأله يا هر عذري ديگر درك نكرد ، حج او باطل است و بايد با آن احرام عمره مفرده اي انجام دهد تا محلّ شود .

آية الله صافي : در فرض سؤال ، اگر براي حجّ محرم نشده فعلا تكليفي ندارد و طواف نساء و نماز آن را بنابر احتياط خود و يا نائبش بجا آورد و اگر براي حجّ تمتّع محرم شده و نتوانسته وقوفين را درك كند بايد با اعمال عمره مفرده از احرام خارج شود و در صورت عدم تمكّن نايب بگيرد و در هر دو فرض مسأله ، چنانچه حج بر او مستقرّ بوده يا استطاعت باقي باشد در سال بعد بايد حج را انجام دهد .

آية الله فاضل : اگر محرم نشده است فعلاً وظيفه اي ندارد ولي اگر در سال هاي بعد استطاعت او باقي بود ، بايد حجة الاسلام انجام دهد و اگر محرم شده است و امكان اتمام حج نباشد احكام محصور را دارد .

آية الله مكارم : اگر سال اوّل استطاعت اوست ، حج از او ساقط است مگر اين كه استطاعت براي سالهاي بعد باقي بماند و اگر قبلا حج بر او مستقر شده و مأيوس از خوب شدن است ، نايب مي گيرد تا حج را از طرف او بجا آورد و اگر اميد بهبودي مي رود ، هر زمان بهبودي پيدا كرد خودش حج تمتع را در سالهاي آينده بجا آورد .

379

كسي كه بعد از عمره تمتع نمي تواند حج بجا آورد

935 ـ شخصي بعد از عمره تمتّع ، نمي تواند حج تمتع بجا آورد ، مثلا براي خدمت به حجاج از سوي سازمان حج و زيارت به حج آمده و اكنون سازمان مذكور او را مأمور كرده كه در ايام تشريق در مكه بماند ، وظيفه اش چيست ؟ ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله تبريزي : چنانچه كسي مضطر به ترك حج تمتع بشود احتياط آن است كه عمره تمتع را عمره مفرده قرار داده و براي آن طواف نساء بجا آورد ولي مجرد منع ديگران محقق اضطرار نيست ، والله العالم .

آية الله سيستاني : به احتياط واجب آن را عمره مفرده قرار دهد و طواف نساء بجاي آورد .

آية الله صافي : در فرض سؤال ، در حج تمتع واجب ( حَجّة الاسلام ، حج واجب به نذر و غيره ) ترك حج تمتع جايز نيست ، و در حج تمتع مستحبي نيز با عدم ضرورت عرفي يا شرعي احتياط واجب انجام حج تمتّع است . والله العالم .

آية الله فاضل : فعلا مُحِل است و تكليفي ندارد و به مأموريت خود ادامه دهد .

آية الله مكارم : اگر توانايي بر حج ندارد وظيفه اي ندارد .

آية الله نوري : اگر حجّ بر آن شخص واجب بوده است و به قصد اداي حج واجب عمره تمتّع را انجام داده و اكنون قدرت اداي حج را ندارد اين عمره تمتّع از عمره تمتّعي كه جزء حج است كفايت نمي كند و لازم است بعداً عمره تمتع و حج تمتّع را باهم در يك سال انجام بدهد و اگر از باب استحباب مي خواسته است حج تمتّع انجام بدهد و مضطر به ترك حج شده است اشكال ندارد .

380

يَا خَيْرَ حَبِيب وَمَحْبُوب

قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيّ ( عليه السلام ) :

فَضْلُ كَافِلِ يَتِيمِ آلِ مُحَمَّد الْمُنْقَطِعِ عَنْ مَوَالِيهِ النَّاشِبِ فِي رُتْبَةِ الْجَهْلِ يُخْرِجُهُ مِنْ جَهْلِهِ وَيُوضِحُ لَهُ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ عَلَي فَضْلِ كَافِلِ يَتِيم يُطْعِمُهُ وَيَسْقِيهِ كَفَضْلِ الشَّمْسِ عَلَي السُّهَا

البحار /2 / 3