بخش 18

381

باب ششم

احكام و شرايط احرام حج …383

1 ـ كيفيت احرام حج …383

2 ـ زمان و مكان احرام حج …383

3 ـ مراحل خروج از احرام حج …384

احكام شك و خلل در احرام حج …386

مستحبات احرام حج …388

382

اِلهي

وَ أَنَا الطَّرِيدُ الَّذِي آوَيْتَهُ

الامام الصادق ( عليه السلام )

إنّا لنحبّ من كان عاقلاً عالماً فهماً فقيهاً حليماً مدارياً صبوراً صدوقاً وفيّاً ؛ إنَّ اللّهَ خصَّ الأنبياءَ ع بمكارمِ الأخْلاقِ ؛ فَمَنْ كانَتْ فيهِ ، فَلْيَحمَدِ اللّهَ علي ذلك ؛ و مَنْ لمْ تكنْ فيه ، فَليَتضرَّعْ إلي اللّهِ و لْيَسْألْهُ إيّاها .

قيلَ لَهُ و ما هيَ قال ( عليه السلام ) :

الورَعُ و القنَاعةُ و الصبرُ و الشكرُ و الحلمُ و الحَياءُ و السَخاءُ و الشُجاعَةُ و الغيرةُ وصِدقُ الحديثِ و البرُّ و أداءُ الأمانةِ و اليقينُ

و حسنُ الخلقِ والمروّةُ

2 / 56

383

فصل اول

احكام و شرايط احرام حج

1 ـ كيفيت احرام حج

936 ـ بعد از عمره تمتع ، اعمال حج تمتع ، در موعد مقرّر آغاز مي شود ، و اولين عمل آن ، « احرام حج » است .

937 ـ احرام حج از جهت محرّمات احرام و كفارات آن و ساير جهات ـ غير از مكان احرام و نيت آن ـ با احرام عمره تمتّع يكسان است .

اخلاص در نيت احرام حج

938 ـ نيت احرام حج ـ مانند ساير عبادات ـ بايد خالص و براي اطاعت از خداوند متعال باشد . ^{( 1 )} ريا موجب بطلان عمل است .

2 ـ زمان و مكان احرام حج

939 ـ زمان احرام حج ، بعد از عمره تمتع آغاز ؛ و تأخير آن تا زمان امكان ادراك وقوف اختياري عرفه ، جايز است . ^{( 2 )}

استحباب احرام در روز ترويه

940 ـ محرم شدن در روز « ترويه » ، مستحب ، بلكه احوط است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : مراجعه شود به مسأله 568 .

2 ـ آية الله سيستاني : كسي كه مي تواند وقوف اختياري عرفه را درك كند ، جايز نيست احرام را از وقت مذكور تأخير بيندازد .

3 ـ آية الله صافي : و پيش از روز ترويه نيز احرام بستن جايز است و احتياط آن است كه بيشتر از سه روز پيش از ترويه احرام نبندد ؛ چنانكه احتياط آن است كه اگر محرم شده ، پيش از روز ترويه از مكه خارج نشود .

384

مكان احرام حج

941 ـ محل احرام حج ، شهر « مكه » است ^{( 1 )} و در تمام نقاط آن ـ حتي محلات تازه ساز ـ كفايت مي كند ؛ ولي مستحب است ^{( 2 )} در مقام ابراهيم  ( عليه السلام ) يا حجر اسماعيل  ( عليه السلام ) انجام شود . ^{( 3 )}

محلات جديد مكه

942 ـ محلات جديد كه جزو مكه محسوب مي شوند ، احرام در آنها مانع ندارد ؛ ^{( 4 )} ولي اگر جزو آن محسوب نمي شوند ، يا مورد شك است ، كفايت نمي كند . ^{( 5 )}

3 ـ مراحل خروج از احرام حج

943 ـ محرّمات احرام به تدريج و در سه موقع ، حلالمي شود :

اول ـ بعد از حلق يا تقصير در مني ، كه به وسيله آن همه محرّمات احرام ـ غير از بوي خوش و زن چنانكه گذشت ^{( 6 )} ـ حلال مي شود و صيد ، فقط از جهت احرامْ حلال مي شود ، نه از جهت حرم . ^{( 7 )}

دوم ـ بعد از طواف زيارت و نماز آن و سعي ، بوي خوش ، ^{( 8 )} حلال مي شود ، ولي حرمت زن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، خويي و صافي : بنابر احتياط در مكه قديم احرام ببندند .

آية الله سيستاني : و احوط و اولي احرام بستن از مكّه قديم است كه در زمان رسول الله  ( صلّي الله عليه وآله ) بوده است ، اگرچه اظهر جواز احرام بستن از قسمتهاي جديد شهر است ، مگر قسمتهايي كه بيرون حرم باشد . ( مناسك ، ص 120 ) .

آية الله مكارم : ولي از بيرون حرم ( مانند مناطقي كه بعد از مسجد تنعيم است و اكنون جزو مكه شده ) خالي از اشكال نيست .

2 ـ آيات عظام فاضل ، نوري : در مسجد يا در مقام ابراهيم .

3 ـ آية الله خامنه اي و آية الله مكارم : افضل احرام از مسجدالحرام است .

4 ـ آية الله بهجت : احوط اقتصار بر مكّه قديم است در رابطه با احرام حج ( مناسك ، س48 ) .

5 ـ به مسأله قبل مراجعه شود .

6 ـ آية الله سيستاني : در حاشيه مسأله 1163 آمده است كه عقد و شهادت بر آن با حلق يا تقصير جايز مي شود .

آية الله مكارم : احتياط در ترك صيد است هرچند در خارج حرم باشد .

7 ـ مراجعه شود به مسأله 1163 .

8 ـ آية الله بهجت : و اين احوط است امّا اقوي بودن آن در قبال قول به حليّت بعد از نماز طواف ( و قبل از سعي ) محتاج به تأمل است . ( مناسك شيخ ، ص80 ) .

385

هنوز باقي است . ^{( 1 )}

سوم ـ بعد از انجام طواف نساء و نماز آن ، زن نيز حلال مي شود .

بعد از اين سه عمل ، همه محرّمات احرام حلال مي شود ؛ و اما صيدِ ^{( 2 )} در حرم ، براي همه ـ چه محرم و چه مُحِلّ ـ حرام است . ^{( 3 )}

تحلل كساني كه اعمال را مقدم مي كنند

944 ـ كساني كه بواسطه عذر ـ مثل پيري و خوف حيض ـ طواف زيارت و طواف نساء را مقدّم داشتند ، بوي خوش و زن بر آنها حلال نمي شود و تمام محرّمات بعد از تقصير يا حلق ، حلال مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : صيد و زن بر او حرام است و احوط در حج تمتّع آن است كه پيش از طواف نساء و نماز آن از بوي خوش نيز اجتناب نمايد .

2 ـ آية الله بهجت : امّا كندن گياه و درخت حرم و شكار در حرم گفته شد كه حرمتش اختصاص به محرم ندارد و شامل غير محرم نيز هست و در مسأله 412 مناسك آمده است ولي حليّت صيد احرامي ، به مجرّد تماميّت مناسك مني ، بي وجه نيست .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : فقط چيزي كه از حرامها باقي مي ماند شكار است كه تا ظهر روز سيزدهم حرام است ، بنابر احتياط واجب .

3 . آية الله فاضل : و همچنين ساير محرمات حرم مانند كندن گياه حرم بر حرمت خود باقي است .

386

فصل دوم

احكام شك و خلل در احرام حج

شك در عمره تمتع بعد از احرام حج

945 ـ بعد از احرام حج ، به شك در انجام دادن عمره تمتع ، يا صحت آن ، اعتنا نمي شود و عمل صحيح است .

فراموشي احرام حج

946 ـ اگر احرام را فراموش نمايد و در عرفات متذكر شود ، واجب ^{( 1 )} است به مكه برگردد و احرام ببندد ؛ و اگر به جهت تنگي وقت يا عذر ديگر ، بازگشت ممكن نشود ، در همان جا مُحْرم شود ؛

و اگر تا بعد از تمامي اعمال ، يادش نيايد ، ظاهراً حجش صحيح است ؛ و احتياط مستحب آن است كه اگر بعد از وقوف به عرفات و مشعر ، قبل از فارغ شدن از اعمال ، ^{( 2 )} يادش آمد ، حج را اتمام و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احتياط آن است كه هر قدر مي تواند برگردد و اگر نتوانست برگردد واجب است از همان جا كه هست محرم شود . ( مناسك فارسي ، ص 101 مسأله 142 ) .

آية الله مكارم : در عرفات يا مشعر يا مني ، قبل از رمي جمرات و ذبح ، ولي اگر بعد از آن متوجه شود وقت احرام گذشته و حجش صحيح است .

2 ـ آيات عظام بهجت ، نوري : احرام ببندد و تمام كند حج را .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : اگر بعد از وقوف به عرفات يادش بيايد يا حكم را ياد بگيرد ، بايد از جايي كه هست احرام ببندد ، هرچند متمكن از بازگشت به مكه و احرام از مكه باشد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : فوراً همانجا محرم شود و حج را تمام كند و احتياط آن است كه سال آينده دوباره بجا آورد ، اگرچه بعيد نيست جواز اكتفا به حج اول . ( مناسك فارسي ، ص 102 ، مسأله 143 ) .

آية الله فاضل : فوراً همانجا محرم شود و حج را تمام كند و احتياط مستحب آن است كه سال آينده دوباره بجا آورد .

387

در سال بعد اعاده كند . ^{( 1 )} و همچنين است حكم ، اگر تلبيه را فراموش نمايد .

اتحاد جاهل و ناسي در حكم

947 ـ حكم ترك احرام با جهلِ به حكم ، با فراموشي آن يكسان است .

ترك عمدي احرام حج

948 ـ ترك احرام از روي علم و عمد ، تا زمان فوت وقوف عرفات و مشعر ، موجب بطلان حج است . ^{( 2 )}

ترك احرام حج و انجام عمره مفرده

949 ـ خدمه كاروان و امثال ايشان كه بايد در عرفات و مني بدون احرام باشند ، مي توانند از ابتدا براي ورود به مكه ، عمره مفرده انجام دهند و در صورت مستطيع نبودن ، براي حج محرم نشوند .

افراد مذكور اگر براي حج محرم شدند و در عرفات و مني با لباس مخيط به سر بردند ، حج آنها صحيح است ولي بايد كفّاره بدهند . ^{( 3 )}

انجام اعمال مكه بدون احرام توسط معذورين

950 ـ معذوريني كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدم مي كنند ، اگر جهلاً بدون احرام ، اعمال مكه را مقدم كردند ، كفايت نمي كند ^{( 4 )} و بايد آن اعمال را با احرام اعاده كنند ، يا بعد از وقوفين و اعمال ، به جا آورند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : و در صورتي كه يادش نيايد و يا حكم را نداند تا بعد از فارغ شدن از اعمال حج ، حجّش صحيح است ( مناسك حج ، مسأله 362 ) .

2 ـ آية الله سيستاني : اگر ترك كند احرام را از روي علم و عمد تا زمان فوت وقوف اختياري عرفات ، حجّش باطل است و اگر به مقدار ركن درك كند ، حجّش صحيح است گرچه گناه كرده است .

3 ـ آية الله بهجت : البته از مسائل احرام به دست مي آيد كه وقت احرام نبايد قصد چنين تخلّفي را داشته باشد .

4 ـ آية الله بهجت : به آن اكتفا نكند و احتياطاً طواف و نماز و سعي را اعاده كند ( مناسك ، س168 ) .

آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

388

فصل سوم

مستحبات احرام حج تا وقوف به عرفات ^{( 1 )}

951 ـ اموري كه در احرام عمره مستحب بود ، در احرام حج نيز مستحب است و پس از اين كه شخص ، احرام بسته و از مكه بيرون آمد ، همين كه بر ابطح مشرِف شود به آواز بلند تلبيه بگويد و چون متوجه مني شود بگويد :

« أللَّهُمَّ اِيّاكَ أرْجُو وَاِيّاكَ أدْعُو فَبَلِّغْني أمَلِي وَأصْلِحْ لي عَمَلي » .

و با تن و دل آرام با تسبيح و ذكر حق تعالي برود و چون به مني رسيد بگويد :

« اَ لْحَمْدُ للهِ الَّذي أقْدَمَنِيها صالِحاً في عافِيَة وَبَلَّغَني هذا الْمَكانِ » . پس بگويد :

« أللَّهُمَّ هذِهِ مِني وَهِيَ مِمّا مَنَنْتَ بِهِ عَلَيْنا مِنَ الْمَناسِكِ فَأَسْأَ لُكَ أنْ تَمُنَّ عَلَيَّ بِما مَنَنْتَ عَلي أَ نْبِيائِكَ فَإنَّما أَ نَا عَبْدُكَ وَفي قَبْضَتِكَ » .

استحباب بودن شب عرفه در مني

و مستحب است شب عرفه را در مني بوده و به اطاعت الهي مشغول باشد ؛ و بهتر آن است كه عبادات و خصوصاً نمازها را در مسجد خِيف به جا آورد ؛ و چون نماز صبح را خواند تا طلوع آفتاب تعقيب گفته ؛ پس به عرفات روانه شود و اگر خواسته باشد بعد از طلوع صبح روانه شود ، مانعي ندارد ، ولي سنت ^{( 2 )} آن است كه تا آفتاب طلوع نكرده از وادي مُحَسِّر ، رد نشود و روانه شدن پيش از صبح مكروه ^{( 3 )} است و چون به عرفات متوجه شود اين دعا را بخواند :

« اَللَّهُمَّ اِلَيْكَ صَمَدْتُ وَاِيّاكَ اعْتَمَدْتُ وَوَجْهَكَ أرَدْتُ أسْأَ لُكَ أنْ تُبارِكَ لِي في رِحْلَتي وَأنْ تَقْضِيَ لِي حاجَتي وَأنْ تَجْعَلَني مِمَّنْ تُباهي بِهِ اليَوْمَ مَنْ هُوَ أفْضَلُ مِنّي » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : اين مستحبات را به قصد رجا بجا آورد .

2 ـ آيات عظام بهجت ، صافي ، گلپايگاني : بلكه احوط .

3 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بلكه خلاف احتياط است مگر از جهت ضرورتي مثل بيمار و يا خائف از ازدحام . ( مناسك فارسي ، مسأله 145 ) .

389

باب هفتم

كيفيت و زمان وقوف …391

احكام خلل در وقوف عرفات …393

مستحبات وقوف به عرفات …396

390

اِلهي

بِذِكْرِكَ عَاشَ قَلْبِي فَإِنَّكَ قُرَّةُ عَيْنِي يَا سَيِّدِي

الامام علي بن الحسين ( عليه السلام )

إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَيْبَتِهِ وَالْقَائِلِينَ بِإِمَامَتِهِ وَالْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ ( عليه السلام )

أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ كُلِّ زَمَان

بحارالأنوار/ 36/ 386

391

فصل اول

كيفيت و زمان وقوف

952 ـ وقوف در عرفات ، دومين عملِ واجبِ حج و در روز عرفه ، در سرزمين عرفات ، انجام مي شود .

مراد از وقوف

953 ـ مراد از وقوف ـ ركني آن ـ مسمّاي بودن در عرفات است ؛ هرچند خيلي كم باشد ، مثل يك دقيقه ؛ ^{( 1 )} و شامل تماميِ مواردِ سواره ، پياده ، نشسته ، خوابيده ، راه رفتن و غير آن مي شود .

954 ـ اگر در تمام وقت بيهوش يا خواب ^{( 2 )} باشد ، وقوف باطل است .

زمان وقوف

955 ـ بودن در عرفات از زوال روز نهم تا غروب شرعي ^{( 3 )} ـ كه وقت نماز مغرب است ـ بنابر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : به قدري كه عرفاً بگويند در عرفات توقّف كرده است .

آية الله مكارم : بهتر است به اين مقدار قناعت نكند .

2 ـ آية الله نوري : بدون آن كه قبلاً قصد وقوف كرده باشد خواب باشد ، وقوف او باطل است .

آية الله تبريزي : اگر قبل از خواب قصد وقوف كرده ، ولو در هنگام وقوف خواب باشد ، مانعي ندارد .

آية الله سيستاني : اگر در اوّل وقت وقوف مثلا آن را قصد كند و بعد از آن بخوابد يا بيهوش شود ، تا آخر وقت كفايت مي كند و اگر بدون اين كه قصد وقوف كرده باشد در تمام وقت در حال خواب يا بيهوش باشد وقوف از او حاصل نشده است و امّا اگر قبل از وقت قصد وقوف كرده ولي در تمام وقت خواب يا بيهوش باشد ، كفايت اين وقوف محلّ اشكال است . ( مناسك ، مسأله 367 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : ولي اگر پيش از وقت در عرفات باشد و قصد وقوف كند و به همين قصد بخوابد و اتفاقاً در تمام وقت بيدار نشود صحت وقوف او بعيد نيست و اگر بعد از قصد وقوف و دخول وقت بخوابد ضرر ندارد و وقوف او صحيح است . ( مناسك فارسي ، ص 105 ، مسأله 146 ) .

آية الله مكارم : هر گاه قبلا به عرفات آمده و نيت كرده باشد صحيح است .

3 ـ آية الله سيستاني : تا غروب آفتاب .

392

احتياط واجب ، ^{( 1 )} لازم است ؛ ولي تمام آن ركن نيست كه به ترك آن ، حج باطل شود ؛ پس اگر كسي بعد از زوال ، كمي توقف كند وبرود ، يا طرف عصر بيايد ، حج او صحيح است اگرچه عمداً باشد .

جواز تأخير وقوف از ظهر

956 ـ تأخير وقوف از اول ظهر به مقدار كم ـ مثلاً به مقدار نماز ظهر و عصر با فرض جمع ^{( 2 )} ـ معلوم نيست حرام باشد ، ولي احتياط در عدم ^{( 3 )} تأخير است .

وقوف اضطراري عرفات

957 ـ وقوف اضطراري عرفه ، شب عيد است ؛ و مراد از شب ، تا طلوع فجر است . ^{( 4 )}

حدود عرفات و مشعر

958 ـ حدودي كه براي عرفات و مُزْدَلَفه و مني مشخص شده است ، چنانچه مورد اطمينان يا تصديق اهل محل باشد ، معتبر است . ^{( 5 )}

صعود به جبل الرحمه

959 ـ در وقت وقوف ، بالا رفتن از جبل الرحمه ، مكروه است . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت ، آية الله خويي : وقوف در عرفات براي شخص مختار بنابر احتياط از اول زوال تا غروب . . .

آية الله تبريزي : وقوف در عرفات براي شخص مختار بنابر احتياط از اول ظهر روز نهم ذي حجه تا غروب است ، و اظهر اين است كه مي تواند تا يك ساعت بعد از ظهر وقوف را تأخير نمايد .

آية الله سيستاني : واجب بودن وقوف از اوّل ظهر مبني بر احتياط است و اظهر اين است كه جايز است آنرا از اوّل ظهر به مقدار انجام يك غسل و خواندن نماز ظهر و عصر پشت سرهم به تأخير اندازد ( مناسك ، مسأله 368 ) .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اظهر اين است كه مي تواند تا يك ساعت بعدازظهر وقوف را تأخير نمايد .

آية الله خامنه اي : جواز تأخير از اول وقت ، به اندازه خواندن نماز ظهر و عصر و مقدمات آن ، بعيد نيست .

3 ـ آيات عظام بهجت ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني ، مكارم ، نوري : اين احتياط ترك نشود .

4 ـ آيات عظام سيستاني ، فاضل ، نوري : و درك مقداري از آن ، كفايت مي كند ؛ چنانكه گذشت .

آية الله خويي : و شب تا طلوع آفتاب است . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص367 ) .

آية الله مكارم : درك مقداري از آن هرچند كم باشد كافي است .

5 ـ آية الله سيستاني : اگر اين حدود دست به دست از قديم اخذ شده باشد معتبر است ، مادام كه اطمينان در خطاي آن پيدا نشود . ( ملحق مناسك ، مسأله 303 ) .

آية الله مكارم : معمولا مورد قبول اهل محل است ، بنابراين تابلوها يا علاماتي كه گذارده اند معتبر است .

6 ـ آية الله سيستاني : جبل الرحمه جزو موقف است ولي افضل ايستادن در دامنه كوه از طرف چپ آن است ( مناسك ، مسأله 366 ) .

393

فصل دوم

احكام خلل در وقوف عرفات

ترك وقوف

960 ـ ترك وقوف ركني عرفات با عمد و علم ، ^{( 1 )} موجب بطلان حج است ، و در اين فرض ، وقوف در شب عيد ـ كه وقوف اضطراري است ـ كفايت نمي كند .

اغما بعد از عرفات

961 ـ اگر حج گزار قبل از درك مشعر ، بيهوش شود ، و تا بعد از اعمال حج به هوش نيايد ، ^{( 2 )} جهت احراز خروج از احرام ، عمره مفرده ^{( 3 )} به جا آورد و در سال بعد حج را اعاده كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : يا جهل تقصيري .

2 ـ آية الله خويي : اگر فقط وقوف اختياري عرفات را درك نمايد ، اظهر بطلان حج و انقلاب آن به عمره مفرده است . ( مناسك ، ص242 ) .

آية الله سيستاني : حجّش باطل است و احرامش بدل به عمره مفرده شده است و بايد مناسك عمره را انجام دهد .

آية الله صافي : به حاشيه مسأله 985 مراجعه شود .

آية الله فاضل : در فرض مرقوم رمي روز عيد را نيابتاً از طرف او انجام دهند و پس از به هوش آمدن ، بقيه اعمال را خودش انجام دهد و بنابر احتياط واجب عمره مفرده اي بجا آورد و اگر حج بر او مستقر بوده و يا استطاعتش تا سال بعد باقي مانده حج را اعاده كند .

آية الله گلپايگاني : با درك وقوف اختياري عرفه اگر بقيه اعمال را انجام دهد حج او صحيح است . ( آداب و احكام حج ، م756 )

آية الله مكارم : درك وقوف اختياري عرفي براي صحت حج كافي است ، پس اگر به هوش آيد بقيه اعمال را بجا مي آورد و اگر نتواند بجا آورد نايب مي گيرد به شرط آن كه وقت اعمال باقي باشد در غير اين صورت صحت حج او مشكل است و براي خروج از احرام احتياطاً عمره مفرده بجا آورد .

3 ـ آية الله تبريزي : حج او باطل است و از احرام خارج شده و اگر استطاعت وي تا سال بعد باقي باشد حج بر او واجب است .

394

خروج عمدي قبل از غروب

962 ـ اگر وقوف كننده عمداً ، پيش از غروب شرعي ، از عرفات كوچ كند و از حدود آن بيرون رود ، چنانچه نادم شود و برگردد و تا غروب توقف كند ، بنابر اقوي ، ^{( 1 )} چيزي بر او نيست ، لكن احتياط در كفّاره به يك شتر است ؛ و همچنين اگر بدون پشيمان شدن ، براي حاجتي بازگردد ولي بعد از رسيدن ، با قصد قربت توقف كند ، چيزي بر او نيست . ^{( 2 )}

و اگر بعد از كوچ ، مراجعت نكند ، كفاره آن يك شتر است كه بايد آن را در راه خداوند ^{( 3 )} در هر جا ^{( 4 )} كه بخواهد ، قرباني كند ، و احتياط مستحب آن است كه در مكه قرباني كند ؛ و اگر متمكن از قرباني نباشد ، هيجده روز روزه بگيرد ؛ ^{( 5 )} و احتياط مستحب ^{( 6 )} آن است كه هيجده روز ، پشت سرهم باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : احوط كفاره يك شتر است .

آية الله بهجت : احوط ثبوت كفاره است در صورت برگشتن نيز ( مناسك شيخ ص61 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، گلپايگاني : در صورتي كه پشيمان شده و برگردد چيزي بر او نيست .

آية الله خامنه اي ؛ آية الله سيستاني : بيرون رفتن از عرفات قبل از غروب آفتاب از روي عمد و با دانستن حكم آن حرام است ، ولي حجّ را باطل نمي كند ، و در صورتي كه دو باره برگردد به عرفات چيزي بر او واجب نيست ( مناسك ، ص 269 ) .

2 ـ آية الله نوري : احوط كفّاره يك شتر است .

3 ـ آية الله نوري : در راه خدا در روز عيد قرباني كند .

4 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، صافي ، گلپايگاني ، نوري : بايد در مني شتر را قرباني كند .

آية الله بهجت : ظاهر اين است كه در مني بايد نحر كند در روز عيد ( مناسك شيخ ، ص61 ) .

آية الله خامنه اي : بعيد نيست عدم تعين ذبح در مني اگر چه احتياط ذبح در مني است و بنابر احتياط واجب ذبح بايد روز عيد باشد .

آية الله سيستاني : بايد در روز عيد قربان و احوط آن است كه در مني بكشد نه در مكه .

آية الله فاضل : طبق حاشيه مسأله 1110 عمل شود .

آية الله مكارم : در مني و احتياطاً در روز عيد باشد .

5 ـ آية الله سيستاني : و مي تواند روزه را در مكه يا در راه يا پس از بازگشت به وطن بگيرد .

6 ـ آية الله نوري : احتياط واجب .

آية الله بهجت ، اظهر عدم وجوب توالي است ( مناسك شيخ ، ص61 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : واجب است .

آيات عظام تبريزي ، خويي و مكارم : اين احتياط ترك نشود .

395

خروج سهوي قبل از غروب

963 ـ اگر وقوف كننده سهواً از عرفات خارج شود سپس متذكر شود ، بايد مراجعت كند ؛ و اگر مراجعت نكرد ، گناهكار است ، ولي بنابر اقوي كفّاره ندارد ^{( 1 )} گرچه احوط است ؛ و اگر يادش نيامد ، چيزي بر او نيست .

964 ـ حكم خروجِ با جهل به مسأله ، با خروج سهوي يكسان است . ^{( 2 )}

وقت اضطراري عرفات

965 ـ اگر حج گزار بواسطه عذر ـ مثل فراموشي و تنگي وقت ^{( 3 )} و . . ^{( 4 )} ـ هيچ جزئي از زمان وقوف را درك نكند ، براي وي وقوف مقداري از شب عيد هرچند اندك ، در عرفات ، ^{( 5 )} كفايت مي كند . اين زمان ، وقت اضطراري عرفات ، محسوب مي شود .

966 ـ كسي كه از روي عذر ، روز نهم را وقوف نكرده ، اگر وقوف اضطراري عرفات را عمداً و بدون عذر ^{( 6 )} ترك كند ، ظاهراً حج او باطل مي شود ، اگرچه وقوف به مشعر را درك كند .

967 ـ اگر حج گزار از روي فراموشي يا غفلت ، يا عذر ديگر ، وقوف اختياري و اضطراري عرفات را ترك كند ، براي صحت حج او ، درك وقوف اختياري مشعر ، كفايت مي كند . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله نوري : لكن كفاره دارد بنابر اقوي .

آية الله بهجت : اگر مراجعت نكرد در حكم عامد است علي الأحوط ( مناسك شيخ ، ص61 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : كسي كه از روي فراموشي و يا ندانستن حكم كوچ كند حكم آن حكم عامد است ؛ يعني اگر پس از به ياد آمدن و يا دانستن حكم برنگشت ، بنابر احتياط بايد يك شتر كفاره دهد .

آية الله سيستاني : بنابر احتياط بايد كفاره بدهد . ( مناسك ، مسأله 270 ) .

آيات عظام صافي ، گلپايگاني و مكارم : بنابر احتياط كفاره دارد .

2 ـ نظر آيات عظام در مسأله قبل گذشت .

3 ـ آية الله سيستاني : و همچنين جاهل قاصر .

4 ـ آية الله فاضل : مثل جهل به موضوع يا حكم يا مريضي يا شدّت گرما و سرما .

5 ـ آية الله سيستاني : و اگر خوف اين باشد كه با درك وقوف اضطراري عرفه ، وقوف مشعر قبل از طلوع آفتاب از او فوت بشود واجب است اكتفا كند به وقوف مشعر و حجّش صحيح است .

6 ـ آية الله بهجت : موجب بطلان حج است تعمّد ترك وقوف اضطراري عرفه ، كه از شب عيد تا طلوع فجر است ، علي الأحوط . ( مناسك شيخ ، ص60 ) .

7 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : حكم آن بعداً خواهد آمد .

396

فصل سوم

مستحبات وقوف به عرفات ^{( 1 )}

968 ـ در وقوف به عرفات چند چيز مستحب است :

1 ـ با طهارت بودن در حال وقوف .

2 ـ غسل نمودن و بهتر آن است كه نزديك ظهر ^{( 2 )} باشد .

توجه قلب به جناب اقدس الهي

3 ـ آنچه را موجب تفرق حواس است از خود دور سازد تا آن كه قلب او متوجه جناب اقدس الهي گردد .

4 ـ نسبت به قافله اي كه از مكه مي آيد ، وقوفِ شخص در طرف دست چپ كوه واقع گردد .

5 ـ وقوف او در پايين كوه و در زمين هموار بوده باشد و بالا رفتن كوه مكروه است . ^{( 3 )}

6 ـ در اول وقت ، نماز ظهر و عصر را به يك اذان و دو اقامه بجا آورد .

7 ـ قلب خود را به حضرت حق جلّ و علا متوجه ساخته و حمد الهي و تهليل و تمجيد نموده و ثناي حضرت حق را بجا آورد ، پس از آن ، صد مرتبه « اللهُ أكْبَرُ » و صد مرتبه سوره « توحيد » را بخواند و آنچه خواهد دعا نمايد و از شيطان رجيم به خدا پناه ببرد و اين دعا را نيز بخواند :

« أللَّهُمَّ رَبَّ الْمشَاعِرِ كُلِّها فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنَّ وَالاِْنْسِ ، أللَّهُمَّ لا تَمْكُرْ بِي وَلا تَخْدَعْني وَلا تَسْتَدْرِجْني يا أسْمَعَ السَّامِعينَ وَيا أبْصَرَ النَّاظِرينَ وَيا أسْرَعَ الْحاسِبِينَ وَيا أرْحَمَ الرَّاحِمينَ أسْأَ لُكَ أنْ تُصَلّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَأنْ تَفْعَلَ بي كَذا وَكَذا » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : اين مستحبّات را به قصد رجا انجام مي دهد .

2 ـ آية الله نوري : هنگام ظهر .

3 ـ آية الله سيستاني : وقوف در پايين كوه افضل است .

397

و بجاي كذا و كذا حاجت خود را نام ببرد پس دست به آسمان بردارد و بگويد :

« أللَّهُمَّ حاجَتي إلَيْكَ الَّتي اِنْ أعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرَّني ما مَنَعْتَني وَإنْ مَنَعْتَنيها لَمْ يَنْفَعَني ما أعْطَيْتَني ، أسْأَ لُكَ خَلاصَ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ أللَّهُمَّ إنّي عَبْدُكَ وَمِلْكُ ناصِيَتي بِيَدِكَ وَأجَلي بِعِلْمِكَ ، أسْأَ لُكَ أنْ تُوَفِّقَني لِما يُرْضيكَ عَنِّي وَأنْ تُسَلِّمَ مِنِّي مَناسِكِيَ الَّتي أرَيْتَها خَلِيلَكَ اِبْراهيمَ صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ وَدَلَلْتَ عَلَيْها نَبِيِّكَ مُحَمَّداً  ( صلّي الله عليه وآله ) أللَّهُمَّ اجْعَلْني مِمَّنْ رَضِيتَ عَمَلَهُ وَأطَلْتَ عُمْرَهُ وَأحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ » .

8 ـ اين دعا را بخواند :

« لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيي وَيُمِيتُ وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيء قَدِيرٌ ، اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَالَّذي تَقُولُ وَخَيْراً مِمّا نَقُولُ وَفَوْقَ ما يَقُولُ الْقائِلُونَ ، أللَّهُمَّ لَكَ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَماتي وَلَكَ تُراثي ( بَراءَتي خل ) وَبِكَ حَوْلي وَمِنْكَ قُوَّتي ، أللَّهُمَّ إنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَمِنْ وَساوِسِ الْصُّدورِ وَمِنْ شَتاتِ الأمْرِ وَمِنْ عَذابِ الْقَبْرِ ، أللَّهُمَّ إنّي أسْأَ لُكَ خَيْرَ الرِّياح وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما يَجيءُ بِهِ الرِّياحُ وَأسْأَ لُكَ خَيْرَ اللَّيْلِ وَخَيْرَ النَّهارِ ، اللَّهُمَّ اجْعَلْ في قَلْبي نُوراً وَفي سَمْعي وَبَصَري نُوراً وَفي لَحْمي وَدَمي وَعِظامي وَعُرُوقِي وَمَقْعَدي وَمَقامي وَمَدْخَلي وَمَخْرَجي نُوراً وَأعْظِمْ لي نُوراً يا رَبِّ يَوْمَ أَ لْقاكَ إنَّكَ عَلي كُلِّ شَيء قَديرٌ » .

و در اين روز تا مي تواند از خيرات و صدقات كوتاهي نكند .

9 ـ آن كه كعبه را استقبال نموده و اين اذكار را بگويد :

« سُبْحانَ اللهِ » صد مرتبه « اللهُ أكْبَرُ » صد مرتبه « ما شاءَ اللهُ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللهِ » صد مرتبه « أشْهَدُ أنْ لا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَيُمِيتُ وَيُحْيي وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلي كُلَّ شَيء قَدِيرٌ » صد مرتبه .

پس ، از اولِ سوره بقره ده آيه بخواند ، پس سوره توحيد سه مرتبه و آية الكرسي را بخواند تا آخر پس اين آيات را بخواند :

398

« اِنَّ رَبَّكُمُ اللهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَالاَْرْضَ في سِتَّةِ أيّام ثُمَّ اسْتَوي عَلَي الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرات بِأمْرِهِ اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالاَمْرُ تَبارَكَ اللهُ رَبُّ الْعالَمِينَ * اُدْعُوا رَبَّكُمُ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً اِنَّهُ لا يُحِبُّ المُعْتَدِينَ * وَلا تُفْسِدُوا فِي الاَْرْضِ بَعْدَ اِصْلاحِها وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً اِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِيبٌ مِنَ الُْمحْسِنينَ » .

پس سوره « قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق » و سوره « قُلْ أعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ » را بخواند .

پس آنچه از نعم الهي بياد داشته باشد ، يكايك ذكر نموده و حمد الهي نمايد و همچنين بر اهل و مال و ساير چيزهايي كه حضرت حق به او تفضل نموده ، حمد بنمايد و بگويد :

« اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلي نَعْمائِكَ الَّتي لا تُحْصي بِعَدَد وَلا تُكافَأُ بِعَمَل » .

اهميت ياد خدا و ذكر اسماي الهي

و به آياتي از قرآن ، كه در آنها ذكر حمد شده است ، خدا را حمد نمايد ؛ و به آياتي كه در آنها ذكر تسبيح شده است خدا را تسبيح نمايد ؛ و به آياتي كه در آنها ذكر تكبير شده است ، خدا را تكبير نمايد ؛ و به آياتي كه در آنها ذكر تهليل شده است ، خدا را تهليل نمايد ؛ و بر محمد و آل محمد عليهم الصلاة و السلام ، زياد صلوات بفرستد ؛ و به هر اسمي از اسماء الله كه در قرآن موجود است ، خدا را بخواند ؛ و به آنچه از اسماء الهي كه در ياد دارد ، خدا را ذكر كند و به اسماء الهي كه در آخر سوره حشر موجود است ، خدا را بخواند و آنها عبارتند از :

« اللهُ عالِمُ الْغَيْبِ وَالشّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ الْمَلِكُ الْقُدّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ الخالِقُ الْبارئُ الْمُصَوِّرُ » .

و اين دعا را بخواند :

« أسْأَ لُكَ يا اللهُ يا رَحْمنُ بِكُلِّ اْسْم هُوَ لَكَ وَأسْأَ لُكَ بِقُوَّتِكَ وَقُدْرَتِكَ وَعِزَّتِكَ وَبِجَميعِ ما أحاطَ بِهِ عِلْمُكَ وَبِجَمْعِكَ وَبِأرْكانِكَ كُلِّها وَبِحَقِّ رَسُو لِكَ صَلواتُ اللهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَبِاسْمِكَ الاَْكْبَرِ الاَكْبَرِ وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الَّذي مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أنْ لا تُخَّيِّبَهُ وَبِاسْمِكَ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ الَّذي مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أنْ لا تَرُدَّهُ وَأنْ تُعْطِيَهُ ما سَأَلَ

399

أنْ تَغْفِرَ لِي جَميعَ ذُنُوبي في جَميع عِلْمِكَ فِيَّ » .

و هر حاجت كه داري بخواه و از حق سبحانه و تعالي طلب كن كه توفيق حج بيابي در سال آينده و هر سال . و هفتاد مرتبه بگو :

« أسْأَ لُكَ الْجَنَّةَ » و هفتاد مرتبه « أسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّي وَأتُوبُ اِلَيْهِ » .

پس بخوان اين دعا را :

« أللَّهُمَّ فُكَّنِي مِنَ النَّارِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَيِّبِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ » .

10 ـ آن كه نزديك غروب آفتاب بگويد :

« أللَّهُمَّ اِنِّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الفَقْرِ وَمِنْ تَشَتُّتِ الاُْمُورِ وَمِنْ شَرِّ ما يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ أمْسي ظُلْمِي مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ وَأمْسي خَوْفي مُسْتَجيراً بِأمانِكَ وَأمْسي ذُنُوبي مُسْتَجِيرَةً بِمَغْفِرَتِكَ وَأمْسي ذُلِّي مُسْتَجِيراً بِعِزِّكَ وَأمْسي وَجْهِي الْفانِيَ الْبالِي مُسْتَجيراً بِوَجْهِكَ الْباقي يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَيا أجوَدَ مَنْ أعْطي جَلِّلْنِي بِرَحْمَتِكَ وَأَ لْبِسْني عافِيَتَكَ وَاصْرِفْ عَنِّي شَرَّ جَمِيعِ خَلْقِكَ » .

استحباب دعاي عرفه سيدالشهدا و امام زين العابدين

و بدان كه ادعيه وارده در اين روز شريف بسيار است و هر قدر كه ميسور باشد خواندن دعا مناسب است و بسيار خوب است كه در اين روز دعاي حضرت سيد الشهداء  ( عليه السلام ) و دعاي حضرت زين العابدين سلام الله عليه را كه در صحيفه كامله است خوانده شود و بعد از غروب آفتاب بگويد :

« أللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَارْزُقْنِيهِ مِنْ قابِل أبَداً ما أبْقَيْتَني وَاقْلِبْنِيَ الْيَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُستَجاباً لِي مَرْحُوماً مَغْفُوراً لِي بأفْضَلِ ما يَنْقَلِبُ بِهِ الْيَوْمَ أحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ وَحُجّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ وَاجْعَلْنِيَ الْيَوْمَ مِنْ أكْرَمِ وَفْدِكَ عَلَيْكَ وَأعْطِني أفْضَلَ ما أعْطَيْتَ أحَداً مِنْهُمْ مِنَ الْخَيْرِ وَالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ والرِّضْوانِ وَالْمَغْفِرَةِ وَبارِكْ لِي فِيما أرْجِعُ اِلَيْهِ مِنْ أهْل أوْ مال أوْ قَلِيل أوْ كَثير وَبارِكْ لَهُمْ فِيَّ » .

و بسيار بگويد : « أللَّهُمَّ أعْتِقْنِي مِنَ النَّارِ » .

400

اِلهي

فَوَ عِزَّتِكَ لَوِ انْتَهَرْتَنِي مَا بَرِحْتُ مِنْ بَابِكَ وَلا كَفَفْتُ عَنْ تَمَلُّقِكَ لِمَا أُلْهِمَ قَلْبِي يَا سَيِّدِي مِنَ الْمَعْرِفَةِ بِكَرَمِكَ وَسَعَةِ رَحْمَتِكَ

إِلَي مَنْ يَذْهَبُ الْعَبْدُ إِلاّ إِلَي مَوْلاهُ وَإِلَي مَنْ يَلْتَجِئُ الْمَخْلُوقُ إِلاّ إِلَي خَالِقِهِ

إِلَهِي لَوْ قَرَّنْتَنِي بِالاَصْفَادِ وَمَنَعْتَنِي سَيْبَكَ مِنْ بَيْنِ الاشْهَادِ وَدَلَلْتَ عَلَي فَضَائِحِي عُيُونَ الْعِبَادِ وَأَمَرْتَ بِي عَلَي النَّارِ وَحُلْتَ بَيْنِي وَبَيْنَ الأَبْرَارِ مَا قَطَعْتُ رَجَائِي مِنكَ وَلا صَرَفْتُ وَجْهَ تَأْمِيلِي لِلْعَفْوِ عَنْكَ وَلا خَرَجَ حُبُّكَ مِنْ قَلْبِي أَنَا لا أَنْسَي أَيَادِيَكَ عِنْدِي وَسَتْرَكَ عَلَيَّ فِي دَارِ الدُّنْيَا

سَيِّدِي صَلِّ عَلَي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَأَخْرِجْ حُبَّ الدُّنْيَا عَنْ قَلْبِي وَاجْمَعْ بَيْنِي وَبَيْنَ الْمُصْطَفَي وَآلِهِ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ مُحَمَّد صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَانْقُلْنِي إِلَي دَرَجَةِ التَّوْبَةِ إِلَيْكَ وَأَعِنِّي بِالْبُكَاءِ عَلَي نَفْسِي فَقَدْ أَفْنَيْتُ بِالتَّسْوِيفِ وَالآْمَالِ عُمُرِي وَقَدْ نَزَلْتُ مَنْزِلَةَ الآْيِسِينَ مِنْ خَيْرِي

مناجات ابو حمزه امام سجاد عليه السلام