بخش 19

401

باب هشتم

كيفيت و زمان وقوف مشعر …403

اقسام درك وقوفين …411

مستحبات وقوف در مشعر الحرام …412

402

سَيِّدِي

أَخْرِجْ حُبَّ الدُّنْيَا مِنْ قَلْبِي

عَنْ أَبِي جَعْفَر ( عليه السلام ) قَالَ :

مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ الَّتِي لَمْ تُغَيَّرْ أَنَّ مُوسَي سَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ يَا رَبِّ أَ قَرِيبٌ أَنْتَ مِنِّي فَأُنَاجِيَكَ أَمْ بَعِيدٌ فَأُنَادِيَكَ ، فَأَوْحَي اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَيْهِ يَا مُوسَي أَنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي

فَقَالَ مُوسَي ( عليه السلام ) فَمَنْ فِي سِتْرِكَ يَوْمَ لا سِتْرَ إِلا سِتْرُكَ ، قَالَ الَّذِينَ يَذْكُرُونَنِي فَأَذْكُرُهُمْ وَيَتَحَابُّونَ فِيَّ فَأُحِبُّهُمْ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أُصِيبَ أَهْلَ الارْضِ بِسُوء ذَكَرْتُهُمْ فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِمْ

وسائل الشيعة/ 7 /150

403

فصل اول

كيفيت و زمان وقوف مشعر

969 ـ وقوف به مشعر ، سومين عمل حج است و بعد از وقوف عرفات ، در « مشعرالحرام » ( مزدلفه ) انجام مي شود .

مقدار وقوف

970 ـ وقوف از طلوع صبح تا كمي قبل ^{( 1 )} از طلوع آفتاب ، واجب است ، ولي تمام آن ، ركن نيست ؛ بلكه ركن ، وقوف مقداري از بين الطلوعين است ^{( 2 )} اگرچه به اندازه يك دقيقه باشد ؛ پس اگر كسي وقوف ركني را ترك كند ـ به تفصيلي كه مي آيد ^{( 3 )} ـ حج او باطل مي شود .

بودن شب دهم در مشعر

971 ـ بودن شب دهم تا طلوع صبح در مشعرالحرام ـ بنابر احتياط واجب ^{( 4 )} ـ لازم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : بنابر احتياط ماندن تا طلوع آفتاب روز عيد واجب است .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم : وقوف در مزدلفه واجب است از طلوع فجر تا طلوع آفتاب روز عيد قربان .

آية الله سيستاني : بلكه واجب قسمتي از شب است تا طلوع آفتاب و ركن ، وقوف في الجمله از آن است ، پس اگر مقداري از شب را درك كند و قبل از طلوع فجر با علم و عمد كوچ كند حجّش صحيح است ولي گوسفندي را بايد كفّاره بدهد و اگر جاهل باشد كفّاره ندارد و اگر فقط بخشي از بين الطلوعين بماند و كوچ كند ـ هرچند عمداً ـ باز هم حجش صحيح است و كفّاره ندارد گرچه گناه كرده است .

2 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : به مقداري كه عرفاً بگويند در آنجا توقّف كرده است .

3 ـ نظر آيات عظام هم در آنجا خواهد آمد .

آية الله مكارم : اگر شب را در مشعر باشد حج او صحيح است .

4 ـ آية الله بهجت : احتياط اين است كه شب عيد را در مزدلفه بيتوته كند .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : احتياط اين است كه شب عيد را در مزدلفه بيتوته كند ، هرچند وجوب بيتوته ثابت نشده است .

آية الله خامنه اي : وقت وقوف ، از طلوع فجر عيد قربان است تا طلوع شمس و احتياط آن است كه از وقت رسيدن به مشعر در شب ، قصد وقوف كند .

آية الله سيستاني : واجب است پس از حركت از عرفات مقداري از شب عيد را تا صبح در مشعرالحرام بماند و پس از آن تا طلوع آفتاب نيز بايد بماند گرچه كوچ كردن به طرف وادي محسر قبل از طلوع آفتاب به اندكي جايز است و جايز نيست از آن تجاوز كند . ( مناسك ، مسأله 372 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : واجب است بيتوته در مشعر و احتياط آن است كه در مشعر ذكر خدا را ترك نكند هر چند مختصر و كم باشد ( مناسك فارسي ، مسأله 156 ) .

آية الله مكارم : و مقداري ذكر خدا بگويد .

404

است و بايد اين وقوف با نيت اطاعت خداوند متعال انجام شود . ^{( 1 )}

وقت نيت وقوف مشعر

972 ـ وقت نيت وقوف ، هنگام طلوع صبح است ؛ حج گزار در اين زمان نيت مي كند از طلوع صبح تا طلوع آفتاب ، ^{( 2 )} در مشعر به سر برد .

973 ـ پس از وقوف در عرفات ، آيا حاجي مجاز است در شب عيد ، به مشعر نرود ، مثلا چند ساعتي به مكه برود و پيش از اذان صبح يا پيش از نيمه شب خود را به مشعر برساند ، يا بايد مستقيم به مشعر برود ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : معتبر در عبادات قصد تذلّل و كرنش در پيشگاه حق است .

آية الله فاضل : نيّت اين ماندن كه يك احتياط وجوبي است غير از نيت ماندني است كه به عنوان واجب فتوايي در مسأله بعد مي آيد . بنابر اين دو نيّت جداگانه بايد صورت پذيرد .

2 ـ آية الله سيستاني : وقوف اختياري مشعر مقداري از شب است و وقوف بين الطلوعين .

3 . آية الله بهجت : احوط بيتوته در مشعر است .

آيت الله خامنه اي : لازم نيست مستقيم به مشعر الحرام برود ، مي تواند چند ساعتي به مكّه مكرمه يا جاي ديگر برود و پيش از طلوع فجر خود را به مشعر برساند .

آيت الله تبريزي : بنابر احتياط بايد شب عيد را در مشعر بيتوته كند .

آيت الله گلپايگاني : بايد به مشعر برود و به مكه نرود .

آيت الله سيستاني : مي تواند به مكه يا هر جاي ديگر برود .

آيت الله مكارم : بايد مستقيم به مشعر برود مگر در حال ضرورت

آيت الله فاضل : بلي ، مجاز است

405

زمان وقوف و كوچ معذورين

974 ـ براي معذورين ـ مثل زنها ، بچه ها ، بيماران ، پيرمردان ، اشخاص ضعيف و اشخاصي كه بايد پرستار يا راهنماي آنها باشند ^{( 1 )} ـ جايز است كه بعد از مقداري توقف در مشعر ، به مني كوچ كنند ؛ و احتياط واجب ^{( 2 )} آن است كه پيش از نصف شب ، حركت نكنند ؛ بنابراين براي اين اشخاص ، وقوف بين الطلوعين لازم نيست ؛ و احتياط مستحب آن است كه اگر توقف مشكل نباشد ، تخلف نكنند .

اخلاص در نيت

وقوف در مشعر ، عبادت خداوند متعال است و بايد با نيت خالصِ از ريا و خودنمايي انجام شود ؛ و گرنه با عمد و علم ، حج باطل مي شود . ^{( 3 )}

كوچ از مشعر قبل از طلوع آفتاب

975 ـ كمي قبل از طلوع آفتاب ، كوچ ^{( 4 )} از مشعر ، بنابر اقوي جايز ، بلكه مستحب است ^{( 5 )} به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : كسي كه شب را در مشعر به روز آورده ، به قصد وقوف باقصدقربت ، بنابر احتياط متقدّم ( 979 ) و دشوار باشد براو ماندن بعد از طلوع فجر ، جايز است كه قبل از طلوع فجر از آنجا بيرون رود به سوي مني ؛ مثل زنها ومردهاي پير وبيماران وكساني كه كار ضروري دارند . ( مناسك شيخ ، ص67 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : كساني كه ناچارند همراه معذورين باشند ، اگر بتوانند ولو يك لحظه قبل از طلوع آفتاب به مشعر برگردند بايد برگردند و در فرض عجز ، اگر بتوانند قبل از ظهر روز عيد به آنجا برگردند بايد برگردند .

2 ـ آية الله سيستاني : جايز است به توقّف قسمتي از شب عيد در آنجا و حركت كردن قبل از طلوع فجر به طرف مني اكتفا كنند ( مناسك ، ص274 ) .

آية الله مكارم : اين احتياط مستحب است .

جهت تفصيل نظر آيات عظام ، به مساله 971 مراجعه شود .

3 ـ آية الله مكارم : ترك عمدي وقوف در مشعر مابين الطلوعين به تنهايي موجب بطلان حج نمي شود ولي گناه كرده و يك گوسفند بايد كفّاره بدهد .

4 ـ آية الله بهجت : اشهر و احوط وجوب ماندن است تا طلوع آفتاب ، پس اگر عمداً پيش از طلوع آفتاب بيرون رود و از وادي محسّر تجاوز كند گناه كار است و بعضي يك گوسفند كفّاره واجب دانسته اند ( مناسك شيخ ، ص67 ) .

آية الله خويي : ماندن تا طلوع آفتاب واجب است و در صورت كوچ قبل از طلوع آفتاب گناه كرده و كفّاره ندارد . ( مناسك عربي ، مسأله 373 ) .

5 ـ آية الله مكارم : ماندن تا طلوع آفتاب در سرزمين مشعر واجب است و اگر قبل از آن عمداً كوچ كند حج او باطل نيست ولي گناه كرده و يك گوسفند بايد كفّاره بدهد .

406

گونه اي كه قبل از طلوع آفتاب ، از وادي « محسّر » نگذرد ؛ و اگر گذشت ، گناهكار است ولي كفّاره بر ^{( 1 )} او واجب نيست ؛ و احتياط آن است كه وقتي حركت كند كه قبل از طلوع آفتاب ، وارد وادي محسّر نشود .

اوقات سه گانه وقوف مشعر

976 ـ وقوف مشعر ، داراي يك وقت اختياري و دو وقت اضطراري است :

1 ـ شب عيد براي معذورين ؛

2 ـ بين طلوع صبح و طلوع آفتاب ؛ ^{( 2 )}

3 ـ از طلوع آفتاب تا ظهر روز دهم ، كه اضطراريِ مشعر است ؛ چنانكه قسم اول نيز اضطراري است . ^{( 3 )}

زوال عذر پس از درك اضطراري و بازگشت به مشعر

977 ـ خدمه كاروانها و كساني كه به جهت همراهي بانوان پس از نصف شب ، قبل از اذان صبح پس از انجام وقوف اضطراري از مشعر به منا مي روند ، آيا بايد براي وقوف اختياري ( از اذان تا طلوع آفتاب ) به مشعرالحرام برگردند ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله اراكي : احوط كفاره يك گوسفند است .

آية الله سيستاني : اگر چه از روي عمد باشد كفّاره واجب نيست ، اگر چه گناه كار است .

آية الله گلپايگاني : احوط دادن يك گوسفند است ، ولي اقوي واجب نبودن آن است .

2 ـ آية الله سيستاني : قسمتي از شب تا طلوع آفتاب .

آية الله فاضل : براي افراد عادي ؛ يعني افرادي كه عذري براي ترك وقوفين ندارند .

3 ـ آية الله سيستاني : و گذشت كه قسم اوّل اختياري است .

4 . آية الله بهجت : بايد برگردند اگر ممكن است هرچند تخلّف از آن موجب بطلان حج نمي شود .

آية الله تبريزي : بايد برگردند .

آيت الله خامنه اي : اگر اكتفا به وقوف اضطراري مشعر بخاطر عذر بوده و بعداً كشف شده كه عذر ندارد بايد با بودن وقت ، وقوف اختياري مشعر الحرام را درك كند .

آية الله مكارم و آية الله نوري : لازم نيست برگردند .

آية الله سيستاني : اشخاصي كه براي پرستاري يا راهنمايي معذورين لازم است همراه باشند ، مي توانند به وقوف شب عيد اكتفا نمايند .

آية الله صافي و آية الله فاضل : بلي واجب است براي درك وقوف اختياري مشعر در صورت تمكّن ، برگردند .

407

ميزان تشخيص معذور بودن براي مشعر

978 ـ در تشخيص معذور بودن جهت وقوف ليلي مشعر ، اگر به نظر خود شخص ^{( 1 )} عذر حاصل شده ، كفايت مي كند . ^{( 2 )}

خروج قبل از فجر از مشعر

979 ـ كسي كه شب يا قسمتي از آن ، در مشعر بوده ، اگر قبل از طلوع صبح عمداً و بدون عذر از مشعر بيرون رود و تا طلوع آفتاب برنگردد ، در صورتي كه وقوف عرفه از او فوت نشده ، بنابر مشهور حج او صحيح است ، و بايد يك گوسفند كفّاره بدهد ، ولي احتياط ^{( 3 )} برخلاف آن است ؛ يعني بعد از اتمام حج ، لازم است در سال ديگر ^{( 4 )} حجش را اعاده كند و اين احتياط ترك نشود .

وقوف اضطراري مشعر

980 ـ كسي كه با عذر ، وقوف بين الطلوعين يا وقوف شب را درك نكند ، اگر ^{( 5 )} مقداري از طلوع آفتاب تا ظهر ـ اگرچه كم باشد ـ در مشعر توقف كند ، حج او صحيح است . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : يقين يا اطمينان به عذر .

2 ـ آية الله سيستاني : اگر مقداري از شب مانده باشد ، حجش صحيح است و چيزي بر او نيست .

3 ـ آية الله بهجت : اگر بدون عذر بيرون رود پيش از طلوع فجر ، به شرطي كه علاوه بر بيتوته مشعر ، وقوف عرفه از او فوت نشده باشد ، حج او صحيح است و لكن بر او يك گوسفند كفّاره لازم است و اين قول مشهور و قوي است ( مناسك شيخ ، ص67 و 68 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : حجش باطل است و تبديل به عمره مفرده مي شود ، بلي اگر جاهل به حكم بوده و پس از علم ممكن نباشد ولو تا قبل از ظهر روز عيد به مشعر برگردد حجش صحيح است و مي بايست يك گوسفند قرباني كند . ( مناسك ، فرض هفتم ، ص242 ) .

آية الله سيستاني : بنابر اظهر حجش صحيح مي باشد و بايد در صورتي كه با آگاهي از حكم شرعي اين كار را كرده باشد يك گوسفند كفّاره بدهد . ( مناسك ، مسأله 373 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اين احتياط لازم نيست .

آية الله مكارم : كسي كه شب را در مشعر مانده وبين الطلوعين را عمداً ترك كرده ، حج او صحيح است هرچند گناه كرده و يك گوسفند كفّاره دارد .

4 ـ آية الله فاضل : بنابر اقوي .

5 ـ آية الله فاضل : اگر وقوف در عرفات را درك كرده باشد .

6 ـ آيات عظام سيستاني ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم : حج او صحيح نيست مگر اين كه وقوف اختياري يا لااقل اضطراري عرفات را نيز درك كرده باشد كه حج او صحيح است .

408

جهل به زمان وقوف اختياري مشعر

981 ـ اگر حج گزار با جهل به اين كه وقوف اختياري مشعر ، بين الطلوعين است ، ^{( 1 )} آن را ترك و وقوف اضطراري را درك كند ، اگر جهل او قصوري باشد ، و ترك وقوف اختياري ، از روي عذر شده باشد ، مانع ندارد . ^{( 2 )}

رفتن شب عيد به مني و بازگشت قبل از فجر

982 ـ خدمه اي كه از ذوي الأعذار نيستند ، اگر ^{( 3 )} قبل از طلوع فجر ، به مني بروند و خود را قبل از طلوع آفتاب به مشعر برسانند و وقوف ركني مشعر را درك كنند ، نيابت آنها صحيح است ؛ ^{( 4 )} هرچند مرتكب حرام شده اند . ^{( 5 )}

رفتن شب به مني با قصد بازگشت و عدم توفيق

983 ـ اگر شخصي وقوف عرفات و مقداري از وقوفِ شب عيد را درك كند و با قصد بازگشت ، به مني برود ، ولي در مني خوابش ببرد و نتواند باز گردد ، با فرض اين كه ترك اختياري مشعر ، عمدي نبوده ، اضطراري ليلي ^{( 6 )} كافي است ؛ ولي اگر شب ، نيت وقوف نداشته ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : وقوف اختياري مشعر از شب است تا طلوع آفتاب .

2 ـ آية الله بهجت : و نيز به ذيل مسأله 979 مراجعه شود .

آية الله خويي : نظر ايشان راجع به كسي كه از روي جهل به حكم وقوف مشعر تا طلوع آفتاب را درك نكرده روشن نيست بلي اگر كسي به خاطر فراموشي يا عذر ديگري متمكن از وقوف قبل از طلوع آفتاب نشد وقوف اضطراري براي او مجزي است . ( مناسك ، مسأله 380 ) .

3 ـ آية الله بهجت : و عذر طاري است .

4 ـ آية الله نوري : با فرض ترك عمدي ، نيابت محلّ اشكال است .

آية الله مكارم : اگر لازم بوده است با زنها به مني بروند گناهي نكرده اند .

5 ـ مراجعه شود به شرط هفتم نايب .

آية الله سيستاني : نيابت آنها به هر حال صحيح است .

6 ـ آية الله تبريزي : بنابر احتياط ، وقوف اضطراري روز را درك كند و در فرض مذكور كه عذر طاري است حج او مجزي از منوبٌ عنه است .

آية الله خويي : بايد وقوف اضطراري روز را در فرض تمكن درك كند و حكم نايب معذور به عذر طاري قبلا گذشت .

آية الله سيستاني : حجش صحيح است و نيابتش مجزي است .

آية الله مكارم : حج او صحيح است و اگر مي تواند اضطراري روز مشعر را بجا آورد احتياط آن است كه بجا آورد و اگر نايب است و عذر مزبور قابل پيش بيني نبوده نيابتش نيز صحيح است .

409

بايد اضطراري روز را درك كند ، ^{( 1 )} ولي اگر نايب است ، كافي نيست . ^{( 2 )}

عدم توقف در مشعر

984 ـ اگر حج گزار بدون توقف در مشعر به مني رفته ؛ و در خارج مني به دست غير مؤمن قرباني كرده ؛ و در خارج مني حلق كرده ^{( 3 )} ـ بنابر احتياط واجب ـ بايد قرباني و حلق و اعمال مكه را اعاده كند و عمره مفرده بجا آورد و حج را اعاده كند و تا حلق و اعمال بعد از آن انجام نگرفته و عمره مفرده را انجام نداده ، در احرام باقي است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : و براي نيابت هم كافي است .

2 ـ نظر آيات عظام در فرض پنجم از مسأله 986 آمده است .

آية الله بهجت : ظاهراً مطابق نظر ايشان ، چون عذر طاري است نيابت صحيح است .

3 ـ آية الله بهجت : حجش صحيح است و حلق كند و موي خود به مني فرستد .

4 ـ آية الله تبريزي : در فرض مزبور كه از مشعر عبور كرد ولي توقف نكرد ، چنانچه از روي ندانستن مسأله ، وقوف به مشعر را ترك كرد ، حجّش صحيح است و بايد آن اعمال و اعمال بعد از آن را اعاده كند و بعد از اعاده آنها مي تواند به نيت ديگري يا براي خودش حج بجا آورد .

آية الله خويي : اگر ترك وقوف مشعر از روي جهل به حكم بوده حجش صحيح است ولي بايد يك گوسفند كفّاره بدهد و ذبح و حلق اگر در روز بوده مجزي است .

آية الله سيستاني : اگر هنگام مرور از مزدلفه قصد وقوف كرده باشد حجّش صحيح است و اگر قصد نكرده باشد از روي جهل به مسأله ولي ذكر خدا در حال مرور گفته باشد باز هم حجش صحيح است و قرباني او در خارج از مني از روي غفلت و جهل قصوري صحيح است و حلق او نيز صحيح است ولي اگر در مشعر نه قصد كرده است و نه ذكر خدا گفته است حجش باطل است و بايد اعمال عمره مفرده بجا آورد و طواف و سعي حج او بجاي طواف و سعي عمره كافي است و بايد تقصير كند و براي طواف نساء نايب بگيرد .

آية الله گلپايگاني : اگر ترك وقوف مشعر عمدي نبوده و از طرفي وقوف اختياري عرفات را درك كرده است و همچنين تمكن از قرباني در مني نداشته و در وادي محسر قرباني كرده و از طرف ديگر از جهت جهلبه مسأله و غفلت در غير مني حلق كرده ، اجزاء بعيد نيست . و در غير صورت فوق ، بايد به آنچه در متنآمده عمل نمايد . ( مستفاد از مناسك فارسي ، ص 125 مسأله 162 ، و مجمع المسائل ، ج 1 ، ص501 مسأله 5 ، و ج1 ، ص491 ، مسأله 10 ) .

آية الله مكارم : چنانچه ترك وقوف مشعر عمدي نبوده و كارهاي فوق جهلاً صورت گرفته ، حج او صحيح و اعاده قرباني هم لازم نيست .

410

خطا در تشخيص مكان مشعر

985 ـ اگر حج گزار با اطمينان به مكان مشعر ، وقوف نمايد و بعد از گذشت وقت اضطراري آن ، بفهمد كه در خود مشعر وقوف نكرده ، احتياطاً ^{( 1 )} اين حج را اتمام و بعد از آن ، عمره مفرده انجام دهد ؛ و در صورت استقرار حج يا بقاي استطاعت ، سال بعد ، حج را اعاده كند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي : چنانچه وقوف اختياري عرفات را درك كرده اند ، احتياط اين است كه بقيه اعمال را به قصد ما في الذمه از عمره و حج بجا آورند و در صورت استقرار حج يا بقاء استطاعت ، سال بعد حج را اعاده كنند .

آية الله گلپايگاني : چنانچه وقوف اختياري عرفات را درك كرده اند حج آنان صحيح است . ( آداب حج ، م 771 )

آية الله مكارم : حج او صحيح است و احتياط لازم نيست .

2 ـ نظر آيات عظام در فرض هشتم ، صور وقوفين ، در مسأله 988 آمده است .

411

فصل دوم

اقسام درك وقوفين

986 ـ با توجه به اين كه : ^{( 1 )}

وقوف عرفات و مشعر ، بر دو گونه اختياري و اضطراري است ؛ و مشعر داراي دو وقوف اضطراري است ؛

و ممكن است كسي هر دو موقف ، يا يكي از آنها را در وقت اختياري يا اضطراري ، درك كند ؛

و با توجه به اين كه ترك بر سه گونه است : عمدي ، جهلي و نسياني ؛

درك وقوف ، صور گوناگوني پيدا مي كند كه برخي از صور مورد ابتلاي آن ، به اين ترتيب است :

درك يا ترك هر دو موقف

اول ـدرك هر دو موقف در وقت اختياري ، كه مسلماً حج صحيح است .

دوم ـ عدم درك هيچ وقوفي كه مسلّماً حج باطل است ؛ و بايد با همان احرام ، عمره مفرده ، ^{( 2 )} به جا آورد و اگر گوسفند ^{( 3 )} همراه داشته باشد ، احتياطاً ذبح كند ؛ و اگر ترك وقوفها از روي عذر بوده ، با دارا بودن شرايط استطاعت در سال بعد ، ^{( 4 )} حج به جا آورد .

987 ـ و اگر عدم درك دو موقف ، از روي تقصير بوده ، حج بر او مستقر مي شود و بايد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : در بيان صور هشتگانه وقوفين ، تفاوتهايي با متن وجود دارد . ( مناسك ، ص275 ) .

2 ـ آية الله بهجت : با نيّت عدول به عمره مفرده علي الأحوط ، و وجوب ذبح گوسفند كه همراه داشته باشد محتاج به تأمّل است ، بلي موافق احتياط و مرويّ در خبر داود رقيّ و صحيح ضُريس به نقل فقيه است و در سال آينده حج مي كند اگر شرايط مقرّره وجوب حج درباره او متحقّق بشود . ( مناسك شيخ ، ص68 و 69 ) .

آية الله فاضل : و بهتر است قصد عدول به عمره مفرده بنمايد .

3 ـ آية الله خويي : متعرض اين فرع نشده اند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : گوسفند را قرباني كند .

4 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر حج بر او مستقر بوده به حج برود ، چه مستطيع باشد يا نباشد .

412

سال ديگر ـ چه شرايط را دارا باشد يا نباشد ـ حج به جا آورد . ^{( 1 )}

988 ـ اين شخص كه حج او باطل شده ، بايد جهت خروج از احرام ، عمره مفرده به جا آورد ؛ و بنابر احتياط مستحب ، ^{( 2 )} جهت انجام آن ، ابتدا در نيت ، به آن عدول كند .

درك اختياري عرفات با اضطراري مشعر

سوم ـ درك اختياري عرفه با اضطراري مشعر در روز ؛ يعني اضطراري نهاري مشعر ، كه اگر ترك اختياري مشعر ، عمدي بوده ، حج او باطل ؛ ^{( 3 )} و گرنه صحيح است .

درك اختياري مشعر با اضطراري عرفات

چ هارم ـ درك اختياري مشعر با اضطراري عرفات ، پس اگر ترك اختياري عرفه عمدي بوده ، حج او باطل و گرنه صحيح است .

درك اختياري عرفه با اضطراري شب مشعر

پنجم ـ درك اختياري عرفه با اضطراري شب مشعر ؛ يعني قبل از طلوع صبح ، كه اگر ترك اختياري مشعر با عذر بوده ، حج او صحيح و گرنه بنابر احتياط واجب ^{( 4 )} باطل است .

درك اضطراري شب مشعر و اضطراري عرفه

ششم ـ درك اضطراري ليلي مشعر و اضطراري عرفه ^{( 5 )} كه در اين صورت ، اگر ترك اختياري عرفه ، عمدي ^{( 6 )} نبوده ، ظاهراً حج او صحيح است ؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نظر آية الله خويي ، آية الله سيستاني ، اين است : واجب است در صورتي كه استطاعتش تا سال بعد باقي بماند و يا حج از سالهاي پيش بر ذمّه اش مستقر شده باشد ، سال بعد به حج برود .

2 ـ آية الله بهجت : بنابر احتياط واجب چنانكه گذشت .

آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

3 ـ آية الله سيستاني : چون اختياري مشعر بخشي از شب است تا طلوع آفتاب ، اگر بين الطلوعين را عمداً هم ترك كند حجّش صحيح است ولي در صورت علم يك گوسفند كفّاره واجب است .

4 ـ آية الله فاضل : بنابر اقوي باطل است .

نظر آيات عظام در اين فرض در مسأله 979 گذشت .

5 ـ آية الله بهجت : اگر اختياري عرفه را عمداً ترك نكرده باشد ، صحّت حج او بعيد نيست لكن احوط اعاده حج است در سال آينده ، با شرايط وجوب ( مناسك شيخ ، ص69 ) .

6 ـ آية الله سيستاني : منظور از صاحب عذر كسي است كه از ماندن شب در مشعر معذور است ؛ مانند زنان و بيماران و همراهان آنها .

413

و اگر اختياريِ يكي را عمداً ترك كرده باشد ، حجش بنابر اقوي ^{( 1 )} در ترك عرفات و بنابر احتياط در ترك مشعر ^{( 2 )} باطل است ؛ و اگر عمدي ^{( 3 )} نباشد ، احتياط واجب در بطلان است .

درك اضطراري عرفه و اضطراري يومي مشعر

هفتم ـ درك اضطراري عرفه و اضطراري يومي مشعر كه اگر ترك يكي از دو اختياري ، عمدي باشد ، حج او باطل و گرنه صحت ، بعيد نيست ، گرچه احتياط ^{( 4 )} با دارا بودن شرايط وجوب ، اعاده در سال بعد است .

درك اختياري يا اضطراري عرفه به تنهائي

هشتم ـ درك اختياري عرفه به تنهائي ؛ و احتياط واجب در اين صورت ، اگر ترك اختياري مشعر عمدي نبوده ، اتمام و اعاده ^{( 5 )} است ؛ و گرنه حج باطل است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر عمداً اختياري عرفه را ترك كرده باشد حجش باطل است و لكن نسبت به ترك اختياري مشعر ، اگر بدون عذر پيش از اذان صبح از مشعر بيرون برود حجش صحيح است به شرط آن كه وقوف به عرفات را انجام داده باشد و شب در مشعر به قصد وقوف مانده باشد ولكن بر آن يك گوسفند كفّاره واجب است . ( مناسك فارسي ، ص 125 ، قسم پنجم و مسأله 162 و ص 122 ، مسأله 159 ) .

2 ـ آية الله سيستاني : اختياري مشعر از شب است تا طلوع آفتاب و حج او در اين صورت صحيح است ، همچنانكه گذشت .

آية الله مكارم : اگر اختياري مشعر را عمداً ترك كرده باشد حج اوصحيح استويك گوسفندكفّاره دارد .

3 ـ آية الله تبريزي : لكن اگر ترك اختياري مشعر به اين صورت باشد كه شب وقوف در مزدلفه كرده و از روي جهل به مسأله قبل از فجر از آنجا كوچ كرد و تا ظهر روز عيد هم نتوانست به مشعر برگردد حج او صحيح است و بايد يك گوسفند كفّاره دهد .

آية الله سيستاني : اگر جاهل مقصر باشد حجّش باطل است و اگر از روي فراموشي يا جهل قصوري يا هر عذر ديگر ، اختياري را ترك كند و اضطراري را انجام دهد حجّش صحيح است .

آية الله مكارم : اگر از روي جهل باشد .

آية الله فاضل : اگر اختياري عرفه باشد حج باطل است و اگر اختياري مشعر باشد ، بنابر اقوي حج باطل است .

4 ـ آية الله مكارم : اين احتياط مستحب است .

5 ـ آية الله بهجت : آن كه فقط وقوف اختياري عرفات را درك نمايد كه اظهر در اين صورت صحت حج است مگر آن كه اختياري مشعر را عمداً ترك كرده باشد . ( مناسك ، ص 134 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اظهر در اين صورت اين است كه حج او باطل و به عمره مفرده منقلب مي شود .

آية الله سيستاني : حج او باطل است و به عمره مفرده منقلب مي شود ، بجز يك صورت و آن اين كه هنگام عبور از عرفات به مني در مشعر در وقت اختياري ( از شب تا طلوع آفتاب ) گذشته باشد و ذكر خدا گفته باشد كه در اين صورت حجش صحيح است هرچند قصد وقوف نكرده باشد از روي جهل به مسأله .

آية الله صافي : احتياط در آن ترك نشود به اين كه اعمال را به قصد ما في الذمّه از عمره و حج بجا آورد و در سال بعد نيز در صورتي كه حج بر او مستقر بوده يا استطاعتش باقي باشد حج بجا آورد . ( مناسك فارسي ، ص158 ) .

آية الله گلپايگاني : اقوي و اشهر صحيح بودن حج است . ( آراء المراجع ، ص 346 ) .

آية الله مكارم : حج او صحيح است و احتياج به اعاده ندارد .

414

نهم ـ درك اضطراري عرفه به تنهائي كه در اين صورت حج ، باطل است . ^{( 1 )}

درك اختياري مشعر

دهم ـ درك اختياري مشعر ؛ ^{( 2 )} در اين صورت اگر ترك وقوف عرفه عمدي نباشد ، حج او صحيح ، و گرنه باطل است .

درك اضطراري مشعر به تنهايي

يازدهم ـ درك اضطراري روز مشعر به تنهائي ، كه حج او باطل است . ^{( 3 )}

دوازدهم ـ درك اضطراري ليلي مشعر به تنهائي ؛ در اين صورت ، اگر ترك وقوف عرفات عمدي نباشد ، ظاهراً ^{( 4 )} حج او صحيح است و گرنه باطل است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني ، آية الله مكارم : و بايد عمره مفرده به جا آورد تا از احرام خارج شود .

2 ـ آية الله فاضل : فقط .

3 ـ آية الله بهجت : مورد تأمّل است هر دو اضطراري مشعر كه اين صورت و صورت بعدي است .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، صافي : آن كه فقط وقوف اضطراري مزدلفه را درك كند ، كه در اين صورت بعيد نيست حجش صحيح باشد . ولي احتياط اين است باقي اعمال را به قصد فراغ ذمه از آنچه به او تعلق گرفته چه عمره مفرده و چه حج بجا آورد و در سال بعد حج را اعاده نمايد .

آية الله سيستاني : حج او باطل است و بدل به عمره مفرده مي شود .

آية الله فاضل : اگر اختياري عرفه را عمداً ترك نكرده باشد ، ظاهراً حج او صحيح است .

4 ـ آية الله سيستاني : بلكه هر چند از صاحبان عذر نباشد .

آية الله صافي : در اين صورت اگر چه صحّت حجّش بعيد نيست ولي احتياط ترك نشود به انجام اعمال به قصد ما في الذمّه از عمره و حج و بجاآوردن حج در سال آينده در صورت استقرار حج بر او و بقاء استطاعت و در اين جهت فرقي بين اضطراري ليلي و نهاري مشعر نيست .

آية الله فاضل : در اين صورت اگر وقوف به عرفات را عمداً ترك كرده باشد ، حج او باطل است و الاّ بنابر احتياط حج باطل است ، اگر چه از ذوي الأعذار نباشد .

آية الله گلپايگاني : در اين صورت بعيد نيست حجش صحيح باشد ، اگرچه احوط اعاده است .

آية الله مكارم : خالي از اشكال نيست .

415

فصل سوم

مستحبات وقوف در مشعر الحرام ^{( 1 )}

989 ـ بدان كه مستحب است با تن و دلي آرام ، از عرفات به سوي مشعر الحرام متوجه شده و استغفار نمايد و همين كه از طرف دست راست به تلّ سرخ رسيد بگويد :

« اللَّهُمَّ ارْحَمْ ^{( 2 )} تَوَقُّفِي وَزِدْهُ في عَمَلي وَسَلِّمْ لِي دِيني وَتَقَبَّلْ مَناسِكي » .

و در راه رفتن ، ميانه روي نمايد ؛ و كسي را آزار ندهد ؛ و مستحب است نماز شام و خفتن را تا مزدلفه به تأخير اندازد اگرچه ثلث شب نيز بگذرد ؛ و ميان هر دو نماز به يك اذان و دو اقامه جمع كند ؛ ^{( 3 )} و نوافل مغرب را بعد از نماز عشا بجا آورد ؛ و در صورتي كه از رسيدن به مزدلفه پيش از نصف شب مانعي رسيد ، بايد نماز مغرب و عشا را به تأخير نيندازد و در ميان راه بخواند ؛ و مستحب است كه در وسط وادي ، از طرف راست راه نزول نمايد ؛ و اگر حاجي صروره باشد ، مستحب است كه در مشعر الحرام قدم بگذارد ؛ ^{( 4 )} و مستحب است كه آن شب را به هر مقدار كه ميسور باشد ، به عبادت و اطاعت الهي به سر برد و اين دعا را بخواند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : اين مستحبّات را به قصد رجا بجاء بياورند .

2 ـ آية الله بهجت ، آية الله نوري : اللهمّ ارحم موقفي و زد في عملي .

3 ـ آية الله مكارم : يعني براي نماز مغرب اذان و اقامه مي گويد و براي عشا فقط اقامه .

4 ـ آية الله مكارم : اين حكم در روايات متعددي آمده است و احتمالاً منظور از آن با پاي برهنه قدم گذاشتن در سرزمين مشعر است .

416

« أللَّهُمَّ هذِهِ جُمَعُ ، اللَّهُمَّ اِنِّي أسْأَ لُكَ أنْ تَجْمَعَ لِي فِيها جَوامِعَ الْخَيْرِ ، اللَّهُمَّ لا تُؤْيِسْني مِنَ الْخَيْرِ الَّذي سَأَلْتُكَ أنْ تَجْمَعَهُ لِي في قَلْبي وَأطْلُبُ اِلَيْكَ أنْ تُعَرِّفَني ما عَرَّفْتَ أوْلِياءَكَ في مَنْزِلِي هذا وَأنْ تَقِيَني جَوامِعَ الشَّرِّ » .

استحباب ذكر نعم و تفضلات حضرت حق

و مستحب است بعد از نماز صبح با طهارت حمد و ثناي الهي را بجا آورد ؛ و به هر مقداري كه ميسور باشد از نعم و تفضلات حضرت حق ذكر كند و بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد آنگاه دعا نمايد و اين دعا را نيز بخواند :

« أللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرام فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنَّ وَالاِْنْس ، أللَّهُمَّ أَ نْتَ خَيْرُ مَطْلُوب اِلَيْهِ وَخَيْرُ مَدْعُوٍّ وَخَيْرُ مَسْؤُول وَلِكُلِّ وافِد جائِزَةٌ فَاجْعَلْ جائِزَتي في مَوْطِني هذا أنْ تُقِيلَني عَثْرَتي وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتي وَأنْ تُجاوِزَ عَنْ خَطِيئَتي ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوي مِنَ الدُّنيا زادِي » .

استحباب جمع آوري سنگ رمي از مشعر

و مستحب است سنگ ريزه هايي را كه در مني رمي خواهد نمود ، از مزدلفه بردارد و مجموع آنها هفتاد دانه است . ^{( 1 )}

و مستحب است وقتي كه از مزدلفه به سوي مني رفته و به وادي محسِّر رسيد ، به مقدار صد قدم مانند شتر تند رود و اگر سواره است سواري خود را حركت دهد و بگويد :

« أللَّهُمَّ سَلِّمْ لي عَهْدي وَاقْبَلْ تَوْبَتي وَأجِبْ دَعْوَتي وَاخْلُفْني فِيمَنْ تَرَكْتُ بَعْدي » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : ولي از آنجا كه در شلوغي جمعيت غالباً بعضي از سنگها اصابت نمي كند بهتر است بيشتر جمع آوري كند .