بخش 1

ديباچه

مراتب معنوي حج، كه سرماية جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي‌نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج به طور صحيح و شايسته و مو به مو عمل شود.⁽¹⁾

حج نمايشي باشكوه از اوج رهايي انسان موحد از همه چيز جز او و عرصة ‌پيكاري فرا راه توسن نفس و جلوة بي‌مانندي از عشق، ايثار، آگاهي و مسئوليت در گسترة حيات فردي و اجتماعي است. پس حج تبلور تمام عيار حقايق و ارزش‌هاي مكتب اسلام است.

مؤمنان زنگار دل را با زمزم زلال توحيد مي‌زدايند و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي‌كنند و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه‌هاي حيات‌بخش حج است، اما هنوز ابعاد بي‌شماري از اين فريضة مهم، ناشناخته و مهجور مانده است.

پيروزي انقلاب اسلامي ايران، در پرتو انديشه‌هاي تابناك امام خميني قدس سره حج را نيز همچون ديگر معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند و سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند. اما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. امام خميني، صحيفه نور، ج 19، ص 25.

8

هنوز راهي دراز در پيش است تا فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود.

در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، با الهام از انديشه‌هاي والا و ماندگار امام راحل ـ احياگر حج ابراهيمي ـ و با بهره‌گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي، حضرت آيت الله خامنه‌اي ـ مدظله ـ معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، تلاش مي‌كند با كاربردي كردن متون آموزشي، فصل جديدي فرا راه كارگزاران حج و زائران حرمين شريفين بگشايد.

از اين رو، پس از كارشناسي‌هاي متعدد و بهره‌گيري از اساتيد و متخصصان فن، تلاش گرديده تا براي تهيه درسنامه‌ها و محتواي مورد نياز در سفر حج و عمره، عناوين، موضوعات، سرفصل‌ها و منابع هر درس را مشخص و جلسات آموزشي آنها زمان‌بندي گردد تا به نحو بهينه مورد استفاده قرار گيرد.

عناوين اين درسنامه‌ها عبارتند از:

1. مناسك حج

2. آداب سفر حج

3. اسرار و معارف حج

4. آشنايي با تاريخ اسلام (1و2)

5. آشنايي با تاريخ و اماكن مقدس مكه و مدينه

6. اخلاق معاشرت

7. احكام مبتلابه حج

9

8. آشنايي با كشورهاي اسلامي

9. گزيده سيماي عقايد شيعه

10. شناخت عربستان

11. محاوره عربي

بي‌ترديد آغاز هر كاري با كاستي‌ها و نواقص احتمالي همراه است. لذا انتظار مي‌رود با بهره‌گيري از نظرات خوانندگان ارجمند، نقاط قوت و ضعف اين مجموعه شناسايي و به تقويت داشته‌ها و زدودن كاستي‌هاي آن اقدام شود.

در پايان ضمن تشكر از همه كساني كه ما را در تهيه و تنظيم اين مجموعه ياري كرده‌اند، توفيق همگان را از خداوند منان خواهانيم.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه

اداره كل آموزش

10

11

مقدمه

يكي از مباحث اساسي و مورد نياز زائران بيت الله الحرام، احكام دين و عمره و حج است. بر اساس اين نياز بخشي از فرصت روحانيان معظم كاروان‌ها نيز بايد به آموزش اين مسائل اختصاص يابد، چرا كه درستي و نادرستي اعمال آنان بسته به آگاهي آن‌ها و مطابقت اعمالشان با احكام شرعي است.

نوشته حاضر، يكي از متون آموزشي حج تمتع است كه به موضوع احكام حج پرداخته و بر اساس سرفصل‌هاي مصوّب كه پيشتر منتشر گرديده تدوين شده است. جهت استفاده بهتر از اين نوشته نكات ذيل يادآوري مي‌شود:

1. چون اين اثر اوّلين تجربه در اين راستاست و بر اساس سرفصل‌هاي از پيش تنظيم شده تدوين گشته، حجم برخي از فصول بيش از فرصت يك درس و برخي ديگر كمتر از آن است، لذا روحانيون معظم مطالب مورد نياز باقي مانده را در درس بعد استفاده خواهند كرد.

2. چون فعلاً فرصت پرداختن به فتاواي همه مراجع معظم تقليد نبود، لذا اين نوشته بيشتر به احكام عمومي و اتفاقي پرداخته و در برخي از موارد نيز به تفاوت فتاواي مراجع اشاره شده است. اميد است در آينده

12

بتوانيم با رفع كاستي‌ها، تفاوت فتاوا را نيز لحاظ كنيم.

3. براي يادگيري بهتر مطالب در ابتداي هر درس اهداف آموزشي، و در پايان هر درس تعدادي پرسش به عنوان خودآزمايي آورده شده است كه پاسخ دادن به آن‌ها موجب تقويت يادگيري مي‌شود.

4. در پايان ضمن آرزوي موفقيت براي تمام عالمان متعهدي كه خالصانه در راه رشد و تعالي فكري و فرهنگي جامعه به ويژه زائران

بيت الله الحرام تلاش مي‌كنند اين كار را بي‌عيب و نقص نمي‌دانيم، و نظرات اصلاحي و تكميلي عزيزان را بر ديده منّت مي‌نهيم.

ربّنا تقبّل منّا انّك أنت السميع العليم

حوزه علميه قم

محمّدحسين فلاح‌زاده

13

درس اول

وجوب شناخت احكام فقهي دين

اهداف آموزشي

انتظار مي‌رود با مطالعه اين درس:

ـ با انواع احكام آشنا شويم.

ـ ضرورت شناخت احكام دين را بدانيم.

ـ با مفهوم مجتهد و فقيه و مرجع تقليد آشنا شويم. 1. تقسيم احكام

هركاري كه انسان انجام مي‌دهد در دين اسلام داراي حكم خاصي است كه عبارت است از:

* واجب: عملي كه انجام آن لازم است و ترك آن عذاب دارد؛ مانند نماز و روزه.

* حرام: عملي كه ترك آن لازم است و انجامش عذاب دارد؛ مانند دروغ و ظلم.

14

* مستحب: عملي كه انجام آن نيكو است و ثواب دارد، ولي ترك آن هم عذاب ندارد؛ مانند نماز شب و صدقه.

* مكروه: عملي كه ترك آن نيكو است و ثواب دارد، ولي انجامش عذاب ندارد؛ مانند فوت كردن به غذا و خوردن غذاي داغ.

* مباح: عملي كه انجام و ترك آن مساوي است، نه عذابي دارد و نه ثوابي؛ مانند راه رفتن، نشستن.⁽¹⁾

2. وجوب شناخت احكام دين

بر همه مكلفان لازم است احكام مورد نياز خود را ياد بگيرند

تا بتوانند به وظايف خود عمل كنند و سعادت دنيا و آخرت را كسب كنند.

از آن‌جا كه همه مردم نمي‌توانند در تشخيص و استخراج احكام الهي از منابع آن، تخصص لازم را به دست آورند و تنها افراد اندكي به اين امر موفق مي‌شوند، ديگران براي شناخت احكام دين و وظيفه خود به آنان مراجعه مي‌كنند.

مجتهد و فقيه

شخصي كه با بهره‌گيري از علوم و دانش‌هاي لازم، به حدي رسيده است كه مي‌تواند وظايف و تكاليف ديني را از منابع آن استخراج كند،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الفتاوي الواضحة، ج1، ص83

15

»مجتهد« يا »فقيه« ناميده مي‌شود.

مرجع تقليد

مجتهد و فقيهي كه مردم در مسائل و احكام ديني از او پيروي مي‌كنند، »مرجع تقليد« نام دارد.

مرجع تقليد، مسائل ديني را با استفاده از وحي الهي (قرآن) و سنت معصومين عليهم السلام (روايات) به ما مي‌رساند و با خصوصياتي كه دارد، سخني از روي خواسته و سليقه خود نمي‌گويد؛ بلكه آن‌چه را كه از قرآن و روايات فهميده، بازگو مي‌كند. بنابراين، تقليد و پيروي از مجتهد، اطاعت از شخص نيست؛ بلكه اطاعت از احكام خداست كه توسّط مرجع تقليد به دست ما رسيده، و بالاتر اين كه، اطاعت از پيامبران نيز اطاعت از شخص نيست؛ بلكه اطاعت از فرمان خدا و وحي است.

خود آزمايي

1. احكام را به چند دسته مي‌توان تقسيم كرد؟

2. دروغ و ظلم جزو كدام دسته از احكام است؟

3. مجتهد و فقيه به چه كسي گفته مي‌شود؟

4. مرجع تقليد به چه كسي گفته مي‌شود؟

 

17

درس دوم

تقليد

اهداف آموزشي

انتظار مي‌رود با مطالعه اين درس:

ـ با معني و وجوب تقليد آشنا ‌شويم.

ـ شرايط مرجع تقليد را بدانيم.

ـ راه شناخت مرجع تقليد را بشناسيم.

ـ راه‌هاي دستيابي به فتاواي مرجع تقليد را بدانيم.

ـ به چگونگي بقاي بر تقليد و عدول از مجتهدي به مجتهد ديگر پي ببريم. 1. معني تقليد

تقليد به معناي پيروي‌كردن و دنباله‌روي است و در اين‌جا پيروي از »فقيه« مي‌باشد؛ يعني انسان كارهاي خود را مطابق فتواي مجتهد انجام دهد.

18

2. وجوب تقليد؛ براي افراد غير مجتهد و محتاط

* كسي كه مجتهد نيست و نمي‌تواند احكام و دستورهاي الهي را به دست آورد بايد از مجتهد تقليد كند.

* وظيفه اكثر مردم در احكام دين، تقليد است چون افراد كمي هستند كه بتوانند در احكام، اجتهاد كنند.

* به مجتهدي كه ديگران از او تقليد مي‌كنند »مرجع تقليد« مي‌گويند.

3. شرايط مرجع تقليد و احكام آن

* مجتهدي كه انسان از او تقليد مي‌كند بايد مرد، زنده، عادل و بنابر احتياط واجب بايد دانش فقهي او از ساير مجتهدين زمان خود بيشتر باشد.

* شخص عادل در مرتبه‌اي از تقوا قرار دارد كه در پي انجام واجبات و پرهيز از گناهان است و نشانه عدالت آن است كه گناهان كبيره1 را انجام نمي‌دهد و گناه صغيره را تكرار نمي‌كند.

* كسي كه تازه به سن بلوغ رسيده است، يا تاكنون تقليد نمي‌كرده، بايد مجتهدي را مرجع تقليد خود قرار دهد كه زنده باشد و نمي‌تواند از مجتهدي كه فوت كرده است تقليد كند.

* كسي كه از مجتهدي تقليد مي‌كند، اگر مرجع تقليدش از دنيا برود، مي‌تواند با اجازه مجتهد زنده، بر تقليد وي باقي بماند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گناه كبيره، گناه بزرگ است كه بر آن وعده عذاب و آتش داده شده است؛ مانند: دروغ و تهمت، غير آن را گناه صغيره گويند.

19

* كسي كه بر تقليد ميت باقي مانده است در مسائلي كه ميت در آن‌ها فتوا ندارد و هم‌چنين مسائل جديد؛ مانند جنگ و صلح و... بايد از مجتهد زنده تقليد كند.

* مجتهدي كه انسان از او تقليد مي‌كند، بايد پيرو مذهب جعفري؛ يعني شيعه دوازده امامي باشد، پس شيعيان نمي‌توانند در احكام، به فتواي علماي غير دوازده امامي عمل كنند.

* اسلام وظيفه زن و مرد را متناسب با طبيعت و چگونگي خلقت وي قرار داده است، برداشتن مسؤوليت بسيار خطير و سنگين مرجعيت، از دوش بانوان، ناديده گرفتن حق آن‌ها نيست؛ چون در اسلام بانوان نيز مي‌توانند در علوم اسلامي تا اجتهاد پيش بروند و احكام خدا را از منابع آن (قرآن و روايات) استخراج كنند و از كسي تقليد نكنند.

* اعلم كسي است كه در استخراج احكام (از قرآن و روايات) از مجتهدان ديگر استادتر باشد.

4. راه شناخت مرجع تقليد

الف. بر مكلف واجب است كه جهت شناختن مجتهد اعلم جستجو كند.

ب. انسان در تقليد مستقل است و تابع ديگران نمي‌باشد، مثلاً زن در اين مسأله تابع شوهر نيست و هركس را داراي شرايط تشخيص داد از او تقليد مي‌كند هرچند شوهرش مقلد مجتهد ديگري باشد.

ج. انسان مي‌تواند از يكي از راه‌هاي زير، مجتهد و اعلم را تشخيص

20

دهد:

* خود انسان يقين كند، مثل آن‌كه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.

* دو نفر عالم عادل كه مي‌توانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند، مجتهد بودن يا اعلم بودن كسي را تصديق كنند.

* عده‌اي از اهل علم كه مي‌توانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند و از گفته آنان اطمينان پيدا مي‌شود، مجتهد بودن يا اعلم بودن كسي را تصديق كنند.

5. راه‌هاي دستيابي به فتاواي مرجع تقليد

* شنيدن از خود مجتهد.

* شنيدن از دو نفر يا يك نفر عادل.

* شنيدن از يك نفر مورد اطمينان و راستگو.

* ديدن در رساله مجتهد.

الف. اگر مجتهد اعلم در مسأله‌اي فتوا نداشته باشد، مقلِّد مي‌تواند به مجتهد ديگري كه در آن مسأله فتوا دارد رجوع كند و بنابر احتياط واجب، بايد مجتهدي كه به فتوايش رجوع مي‌شود از ديگران اعلم باشد.

ب. اگر فتواي مجتهد در مسأله‌اي عوض شود، مقلّد بايد به فتواي جديد عمل كند و عمل كردن به فتواي گذشته جايز نيست.

6. بقاي بر تقليد

21

الف. بقاي بر تقليد ميت اشكال ندارد، يعني كسي كه در زمان حيات مجتهدي به فتاوايش يا بعضي از آن‌ها عمل كرده باشد، مي‌تواند بر تقليد او باقي بماند، حتي در مسائلي كه در زمان حيات آن مجتهد به آن‌ها عمل نكرده نيز مي‌تواند از وي تقليد كند؛ مثلاً در زمان حيات او به حج نرفته و اكنون پس از مرگ او به حج مي‌رود، مي‌تواند مناسك حج را مطابق فتواي او عمل كند.

ب. بقاي بر تقليد ميت بايد با اجازه مجتهد زنده باشد؛ يعني چنان‌چه به فتواي مجتهد زنده، بقاي بر تقليد ميت جايز باشد، مي‌تواند هم‌چنان از او تقليد كند.

ج. كسي كه بر تقليد ميت باقي مانده است، در مسائلي كه ميت فتوا نداده و هم‌چنين در مسائل جديد بايد از مجتهد زنده تقليد كند.

7. عدول از مجتهدي به مجتهد ديگر

* عدول از غير اعلم به اعلم بنابر احتياط، واجب است.

* عدول از مساوي به مساوي، جايز نيست1، در صورتي كه به فتواي آن مجتهد عمل كرده باشد.

* عدول از اعلم به غير اعلم، جايز نيست.

* عدول از مجتهدي كه مدتي از او تقليد مي‌كرده و اكنون معلوم شده است كه اهليت فتوا نداشته، واجب است.

* عدول از مجتهدي كه يكي از شرايط مرجعيت را از دست داده،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . برخي از مراجع تقليد، عدول از مجتهد زنده به مجتهد زنده مساوي را جايز مي‌دانند.

22

مثلاً ديوانه شده يا فراموشي به او دست داده، به مجتهد جامع الشرايط، واجب است.

* عدول از مجتهدي كه تاكنون از او تقليد مي‌كرده و اكنون از دنيا رفته است به مجتهد زنده جايز، بلكه احتياط مستحب است.

* عدول از مجتهد زنده به مجتهد مرده بنابر احتياط واجب، جايز نيست؛ هر چند قبلاً از او تقليد مي‌كرده و پس از مرگ وي به مجتهد زنده رجوع كرده است.

خود آزمايي

1. تقليد به چه معني است؟

2. مرجع تقليد بايد داراي چه شرايطي باشد؟

3. از چه راه‌هايي مي‌توانيم مرجع تقليد را بشناسيم؟

4. در چه شرايطي مي‌توان از مجتهدي به مجتهد ديگر عدول كرد؟

5. در چه شرايطي بقاي بر تقليد ميت اشكال ندارد؟

23

درس سوم

وضو

اهداف آموزشي

انتظار مي‌رود با مطالعه اين درس:

ـ اعمال وضو را بشناسيم و چگونگي انجام آن را بدانيم.

ـ با شرايط آب وضو و اعضاي وضو آشنا شويم.

ـ به موضوعات ترتيب و موالات در وضو واقف شويم.

ـ با وضوي جبيره آشنا شويم.

ـ با چيزهايي كه بايد براي آن‌ها وضو گرفت آشنا شويم.

ـ مبطلات و مستحبات وضو را بشناسيم. 1. چگونگي وضو

انسان بايد در وضو ابتدا صورت، سپس دست راست و بعد از آن دست چپ را بشويد. بعد از شستن اين اعضا، بايد با رطوبت كف دست، سر را مسح كند؛ يعني دست را بر آن بكشد و سپس پاي راست و در آخر پاي چپ را مسح كند.

24

2. اعمال وضو

1. شستن 1. صورت از جايي كه موي سر

روييده تا آخر چانه (طول) و از پهنا فاصله

بين شست و انگشـت ميـانه كه بـر صورت

قرار گيرد (عرض).

2. دست راست

كارهاي وضو از آرنج تا نوك انگشتان

3. دست چپ

1. سر قسمت جلوي آن، كه بالاي

پيشاني است.

2. مسح

2. پاي راست

روي پـا از نـوك انگشت

تا برآمدگي.⁽¹⁾

3. پاي چپ

3. شرايط آب وضو

الف. وضو با آب نجس و مضاف باطل است، خواه انسان بداند آن آب نجس يا مضاف است يا نداند، و يا فراموش كرده باشد.

ب. آب وضو بايد مباح باشد، بنابراين در موارد زير وضو باطل است:

* وضو گرفتن با آبي كه صاحب آن راضي نيست (راضي نبودن او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . برخي از مراجع تقليد، مسح روي پا تا آخر آن را لازم مي‌دانند.

25

معلوم است).

* آبي كه معلوم نيست صاحب آن راضي است يا نه.

* آبي كه وقف افراد خاصي است، مانند حوض برخي از مدارس و وضوخانه بعضي از هتل‌ها و مسافرخانه‌ها و...

ج. وضو گرفتن از نهرهاي بزرگ، گرچه انسان نداند صاحبان آن‌ها راضي هستند يا نه اشكال ندارد، اما اگر صاحبان آن از وضو گرفتن جلوگيري كنند، احتياط واجب آن است كه وضو نگيرند.

د. اگر آب وضو در ظرفِ غصبي باشد و با آن وضو بگيرد باطل است.

ه‍ . وضو گرفتن با آب‌هاي داخل مسجد الحرام و مسجد النبي صلي الله عليه و آله كه مخصوص نوشيدن است جايز نيست.

4. شرايط اعضاي وضو

الف. اعضاي وضو در موقع شستن و مسح بايد پاك باشد.

ب. اگر چيزي بر اعضاي وضو باشد (اعضاي شستن) كه از رسيدن آب به آن جلوگيري كند، يا بر اعضاي مسح است، هرچند از رسيدن آب جلوگيري نكند، براي وضو بايد برطرف شود.

ج. خطوط قلم خودكار و لكه‌هاي رنگ و چربي و كِرِمْ در صورتي كه رنگ بدون جِرم باشد، مانع وضو نيست، ولي اگر جِرم داشته باشد (روي پوست را گرفته) بايد برطرف شود.

5 . شرايط وضوگيرنده