بخش 1

ديباچه

مراتب معنوي حج، كه سرماية جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي‌نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج به طور صحيح و شايسته و مو به مو عمل شود.⁽¹⁾

حج نمايشي باشكوه از اوج رهايي انسان موحد از همه چيز جز او و عرصة ‌پيكاري فرا راه توسن نفس و جلوة بي‌مانندي از عشق، ايثار، آگاهي و مسئوليت در گسترة حيات فردي و اجتماعي است. پس حج تبلور تمام عيار حقايق و ارزش‌هاي مكتب اسلام است.

مؤمنان زنگار دل را با زمزم زلال توحيد مي‌زدايند و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي‌كنند و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه‌هاي حيات‌بخش حج است، اما هنوز ابعاد بي‌شماري از اين فريضة مهم، ناشناخته و مهجور مانده است.

پيروزي انقلاب اسلامي ايران، در پرتو انديشه‌هاي تابناك امام خمينيقدس سره حج را نيز همچون ديگر معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند و سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. امام خميني، صحيفه نور، ج 19، ص 25.

7

اما هنوز راهي دراز در پيش است تا فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود.

در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، با الهام از انديشه‌هاي والا و ماندگار امام راحل ـ احياگر حج ابراهيمي ـ و با بهره‌گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي، حضرت آيت الله خامنه‌اي ـ مدظله ـ معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، تلاش مي‌كند با كاربردي كردن متون آموزشي، فصل جديدي فرا راه كارگزاران حج و زائران حرمين شريفين بگشايد.

از اين رو، پس از كارشناسي‌هاي متعدد و بهره‌گيري از اساتيد و متخصصان فن، تلاش گرديده تا براي تهيه درسنامه‌ها و محتواي مورد نياز در سفر حج و عمره، عناوين، موضوعات، سرفصل‌ها و منابع هر درس را مشخص و جلسات آموزشي آنها زمان‌بندي گردد تا به نحو بهينه مورد استفاده قرار گيرد.

عناوين اين درسنامه‌ها عبارتند از:

1. مناسك حج

2. آداب سفر حج

3. اسرار و معارف حج

4. آشنايي با تاريخ اسلام (1و2)

5. آشنايي با تاريخ و اماكن مقدس مكه و مدينه

6. اخلاق معاشرت

7. احكام مبتلابه حج

8

8. آشنايي با كشورهاي اسلامي

9. گزيده سيماي عقايد شيعه

10. شناخت عربستان

11. محاوره عربي

بي‌ترديد آغاز هر كاري با كاستي‌ها و نواقص احتمالي همراه است. لذا انتظار مي‌رود با بهره‌گيري از نظرات خوانندگان ارجمند، نقاط قوت و ضعف اين مجموعه شناسايي و به تقويت داشته‌ها و زدودن كاستي‌هاي آن اقدام شود.

در پايان ضمن تشكر از همه كساني كه ما را در تهيه و تنظيم اين مجموعه ياري كرده‌اند، توفيق همگان را از خداوند منان خواهانيم.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه

اداره كل آموزش

9

10

 

مقدمه

يكي از مباحث اساسي و مورد نياز زائران بيت الله الحرام، مناسك عمره و حج است. بر اساس اين نياز بخشي از فرصت روحانيان معظم كاروان‌ها نيز بايد به آموزش اين مسائل اختصاص يابد،

نوشته حاضر، يكي از متون آموزشي حج تمتع است كه به موضوع مناسك حج پرداخته و بر اساس سرفصل‌هاي مصوّب كه پيشتر منتشر گرديده تدوين شده است.

براي استفاده بهتر از اين نوشته نكات ذيل يادآوري مي‌شود:

1. چون اين اثر اوّلين تجربه در اين راستاست و بر اساس سرفصل‌هاي از پيش تنظيم شده تدوين گشته، حجم برخي از دروس بيش از فرصت يك جلسه و برخي ديگر كمتر از آن است، لذا روحانيون معظم مطالب مورد نياز باقي مانده را در جلسه بعد استفاده خواهند كرد.

2. چون فعلاً فرصت پرداختن به فتاواي همه مراجع معظم تقليد نبود، لذا اين نوشته بيشتر به احكام عمومي و اتفاقي پرداخته و در برخي از موارد نيز به تفاوت فتاواي مراجع اشاره شده است. اميد است در آينده بتوانيم با رفع كاستي‌هاي آن تفاوت فتاوا را نيز لحاظ كنيم.

11

3. در پايان ضمن آرزوي موفقيت براي تمام عالمان متعهدي كه خالصانه در راه رشد و تعالي فكري و فرهنگي جامعه به ويژه زائران بيت‌الله الحرام تلاش مي‌كنند اين كار را بي‌عيب و نقص نمي‌دانيم، و نظرات اصلاحي و تكميلي عزيزان را بر ديده منّت مي‌نهيم.

ربّنا تقبّل منّا انّك أنت السميع العليم

محمّدحسين فلاح زاده

12

درس اول

آمادگي براي سفر

هدف‌هاي آموزشي

انتظار مي‌رود با مطالعه اين درس:

ـ اطلاعات لازم را براي آمادگي سفر حج به دست آوريم.

ـ لوازم مورد نياز براي احرام را بشناسيم.

ـ با برخي مسائل احرام آشنا شويم.

سفر به مكه مكرمه براي عمره و حج اهميت بسيار زيادي دارد كه بدون آمادگي لازم اقدام به آن شايسته نيست. آمادگي و توانايي مالي و بدني و باز بودن راه جزو شرايط شرعي و استطاعت لازم براي اين سفر است. افزون بر آن، شناخت وظايفي كه بايد به آن عمل كنند و محرماتي كه از آن بپرهيزند و معرفتي كه پيدا كنند و كمالي كه به دست آورند نيز لازم است. گذشته از اين امور برخي از آمادگي‌ها كه جنبه فقهي و شرعي دارد و پيش از سفر بايد به آن‌ها اقدام كرد، در اين مقال آورده مي‌شود.

13

1. لوازم مورد نياز براي احرام

* لباس احرام

تهيه لباس احرام به ويژه براي كساني كه در بدو ورود براي اعمال به ميقات مي‌روند يا به اصطلاح «مدينه بعد» هستند، از جمله اموري است كه پيش از سفر بايد اقدام كرد. در اين امر، هرچند وظيفه مردان و زنان با هم تفاوت دارد، ولي شرايط عمومي لباس احرام براي هردو گروه داشتن شرايط لباس نماز است؛

يعني همان ويژگي‌ها كه لباس نماز دارد، لباس احرام نيز بايد داشته باشد؛ يعني: مباح باشد، پاك باشد، از اجزاء مردار و حيوان حرام گوشت نباشد، به مقدار لازم بدن را بپوشاند، نازك و بدن‌نما نباشد و...

علاوه بر اين شرايط، لباس احرام مردان نبايد دوخته باشد، حتي به شكل لباس‌هاي معمولي نيز نباشد، بلكه به صورت دو تكه پارچه ندوخته يا حوله است كه يكي را به كمر مي‌بندند و ديگري را بر دوش مي‌افكنند.

چون در حال احرام، استفاده از هرگونه عطر و بوي خوش حرام است، لباس احرام نيز نبايد خوشبو باشد، لذا پيش از سفر اين لباس را جايي كه معطر است نگذارند تا هنگام احرام بوي خوش نداشته باشد.

* دمپايي و كفش بانوان

مردان در حال احرام نبايد كفش بپوشند، بلكه پوشيدن هرچيزي كه تمام روي پا را بگيرد جايز نيست، لذا براي احرام بايد دمپايي مناسبي كه تمام روي پا را نمي‌پوشاند تهيه كنند و چون دمپايي در حال احرام

14

پوشيده مي‌شود، بايد برخي از شرايط لباس احرام را داشته باشد، يعني پاك و مباح باشد و از چرم حيوان حرام گوشت يا مردار تهيه نشده

باشد.

كفش بانوان در حال احرام نيز بايد اين شرايط را داشته باشد.

* هميان

هميان، كمربند پهني است كه مردان در حال احرام بر كمر مي‌بندند، كه براي نگه داشتن حوله احرامي و نگهداري پول و لوازم ديگر از آن استفاده مي‌شود. دوخته بودن هميان، حتي براي مردان اشكال ندارد.

* لوازم متفرقه

داشتن ناخن‌گير يا قيچي براي تقصير، تسبيح براي گفتن ذكر (چون در بسياري از اعمال عمره و حج اذكار مكرّر وجود دارد) و نيز كتاب مختصر مناسك و دعا نيز مناسب است.

2. تصحيح نماز

هرچند نماز را هميشه بايد صحيح خواند و تصحيح نماز از وظايف هميشگي نمازگزار است، ولي از آن‌جا كه در مجموعه اعمال عمره و حج سه نماز واجب وجود دارد و اين نمازها نيز مانند ساير نمازهاي واجب داراي اهميت زيادي است، افزون بر اين كه غلط خواندن آن‌ها ممكن است موجب بطلان اعمال عمره و حج بشود و پيامدهايي نيز به دنبال خواهد داشت، بنابراين ضرورت تصحيح نماز پيش از سفر

15

دوچندان خواهد بود. لذا بر زائران عزيز لازم است كه نماز خود را بر عالم محل، يا روحاني كاروان عرضه كنند و چنان‌چه اشكالي داشت، برطرف گردد.

نمازهاي واجب مربوط به اين سفر عبارتند از:

ـ نماز طواف عمره تمتع؛

ـ نماز طواف حج؛

ـ نماز طواف نساء.

و چنان‌چه عمره مفرده نيز بجا آورد، آن هم دو نماز دارد؛ يكي نماز طواف عمره مفرده و دوم نماز طواف نساء.

3. حسابرسي اموال

همان‌گونه كه پيشتر گفته شد، لباس احرام بايد مباح باشد و قرباني نيز اين‌چنين است، بلكه هر چه در اين سفر خرج مي‌شود از مال حلال باشد، هرچند زائران خانه خدا، به طور غالب افراد تلاش‌گري هستند و با كار و دريافت مزد حلال و پس انداز مازاد بر مخارج سال براي اين سفر ثبت نام كرده‌اند و هرگز مالي كه غصبي باشد ندارند، ولي گاهي بر اثر برخي كوتاهي‌ها وجوه شرعي واجب مثل خمس و زكات را نپرداخته‌اند كه لازم است پيش از سفر به اين امر مهم توجه داشته باشند و چنان چه تاكنون حسابرسي اموال نداشته‌اند با مراجعه به دفتر مرجع تقليد خود يا نماينده وي يا لااقل به روحاني كاروان مراجعه و نسبت به اين مسأله اقدام كنند و چنان‌چه چيزي بابت خمس يا زكات يا ساير وجوه شرعي بدهكار شدند بپردازند و با خيالي آسوده به اين سفر اقدام كنند. و

16

چنان‌چه بدهي آن‌ها زياد باشد، كه اكنون قدرت پرداخت همه آن را نداشته باشند، مي‌توانند مهلت بگيرند و در آينده بپردازند.

يادآوري مي‌شود كساني كه حساب خمس دارند و از درآمد بين سال پول ثبت نامي را پرداخته‌اند، به فتواي بسياري از مراجع معظم تقليد، پول ثبت نامي نيز مشمول خمس است.

4. شرايط استطاعت

يكي از سؤالات مهم درباره حج، آن است كه بر چه كساني حج واجب است و يكي از مسائل مهم در اين اعمال، نيت است. براي روشن شدن پاسخ اين دو سؤال بحث استطاعت بايد تبيين شود، يعني اگر شرايط استطاعت موجود باشد، حج بر آن‌ها واجب است و بايد به نيت حج واجب يا «حجة الاسلام» بجا آورند و چنان‌چه آن شرايط موجود نباشد، واجب نيست و به نيت مستحب بجا مي‌آورند و مي‌توانند به نيابت ديگري انجام دهند.

اقسام استطاعت

ـ مالي؛

ـ بدني (صحت و توانايي)؛

ـ طريقي (باز بودن و امنيت راه)؛

ـ زماني (داشتن وقت كافي).

استطاعت مالي نيز به امور ذيل حاصل مي‌شود:

ـ داشتن مخارج حج (رفت و برگشت و مخارج ديگر)؛

17

ـ داشتن ضروريات زندگي، مانند خانه مسكوني، وسيله سواري، لوازم منزل، پوشاك، ابزار و ساير نيازمندي‌ها؛

ـ داشتن شغل يا ملك يا راه درآمد ديگري كه پس از برگشت مجبور نشود به سختي زندگي كند.

5. نيابت

مسائل مربوط به نيابت پيش از سفر بايد مراعات شود، چون كسي كه شرايط نداشته باشد، از آغاز نمي‌تواند و نبايد نيابت ديگري را در عمره و حج بپذيرد.

شرايط نيابت

ـ حج واجب برعهده نايب نباشد؛

ـ عذري از انجام اعمال عمره و حج نداشته باشد، مثلاً نمازش غلط نباشد به طوري كه نتواند تصحيح كند؛

ـ با مناسك حج آشنايي داشته باشد.

خود آزمايي

1. لباس احرام داراي چه شرايطي است؟

2. آيا در حال احرام مي‌توان كفش پوشيد؟

3. انواع استطاعت كدامند؟

4. نمازهاي واجب مربوط به حج كدامند؟

18

درس دوم

عمره و حج تمتع و احرام عمره تمتّع

هدف‌هاي آموزشي

انتظار مي‌رود با مطالعه اين درس:

ـ مفهوم حج و عمره را بدانيم.

ـ با فهرست اعمال حج و عمره آشنا شويم.

ـ با واجبات، مستحبات و محرمات احرام آشنا شويم.

ـ با محرمات ويژه مردان و زنان آشنا شويم. 1. معناي حج و عمره

حج به معناي قصد و عمره به معناي زيارت است، ولي در اصطلاح فقه، بجاي آوردن اعمال خاصي در مكه و اطراف آن است كه در جلسات آينده تفصيل آن‌ها خواهد آمد.

2. چرا حج تمتّع به اين نام ناميده مي‌شود؟

حج تمتع نوعي از حج است كه وظيفه افراد بيرون از مكه كه از فاصله 16 فرسخ يا بيشتر مي‌آيند مي‌باشد و علت نامگذاري آن اين است كه تمتع به معناي لذت بردن، بهره‌مند شدن است و چون در اين نوع از

19

عمره و حج در مدتي كه انسان از احرام عمره خارج مي‌شود تا زماني كه بار ديگر براي حج محرم مي‌شود كارهايي كه به سبب احرام حرام شده بود از جمله زن و مرد بر يكديگر حلال مي‌شود.

3. فهرست اعمال عمره و حج

آن‌چه زائران ايراني و كساني كه از بيرون مكّه مي‌آيند در ماه‌‌هاي حج انجام مي‌دهند دو بخش است:

ـ عمره تمتع؛

ـ حج تمتع.

فهرست اعمال عمره تمتع:

ـ احرام؛ در ميقات؛ مثلاً مسجد شجره يا جحفه.

ـ طواف؛ در مسجدالحرام به دور كعبه.

ـ نماز طواف؛ دو ركعت، در مسجدالحرام، پشت مقام ابراهيم.

ـ سعي؛ بين صفا و مروه، پيمودن هفت مرتبه فاصله بين صفا و مروه.

ـ تقصير؛ كوتاه كردن قدري از مو و ناخن.

فهرست اعمال حج تمتّع:

ـ احرام؛ در شهر مكه، پيش از ظهر روز نهم ذي حجه.

ـ وقوف در عرفات؛ از ظهر روز نهم ذي حجه تا مغرب آن روز.

ـ وقوف در مشعرالحرام؛ شب عيد قربان (دهم ذي حجه).

ـ رمي جمره عقبه؛ سنگ زدن به آخرين جمره در منا، روز عيد قربان.

ـ قرباني؛ ذبح يك گوسفند يا گاو يا شتر در روز عيد قربان.

ـ حلق (تراشيدن سر) يا تقصير، در روز عيد قربان در مِنا.

20

ـ بيتوته؛ ماندن شب‌هاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه در مِنا.

ـ طواف حج؛ هفت دور طواف كعبه به نيت طواف حج.

ـ نماز طواف حج؛ دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم، پس از طواف.

ـ سعي؛ هفت شوط سعي بين صفا و مروه.

ـ طواف نساء؛ هفت دور طواف به گرد كعبه به نيت طواف نساء.

ـ نماز طواف نساء؛ دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم به نيت نماز طواف نساء.

اين فهرست اعمالي بود كه زائران بيت الله الحرام به عنوان اعمال عمره تمتّع و حج تمتّع بجا مي‌آورند كه هريك احكام و آداب خاص دارد كه در درس‌هاي آينده خواهد آمد.

يادآوري اين نكته لازم است كه اين اعمال دشوار نيست، ولي دقيق است و چنان‌چه احكام و مناسك آن به دقت فرا گرفته شود به راحتي مي‌توان به آن‌ها عمل كرد؛ إن شاءالله.

احرام عمره تمتّع

اولين عمل از اعمال عمره و حج، احرام است. احرام، مستحبات و واجباتي دارد كه در اين بخش به طور اختصار به آن‌ها مي‌پردازيم.

1. پيش از احرام

مستحبات

ـ از اول ماه ذي القعده و اگر از اين تاريخ نتوانست، از اول

21

ذي الحجه، موي سر و صورتش را كوتاه نكند.

ـ پيش از احرام بدن خود را پاكيزه كند و ناخن و شارب خود را بگيرد.

ـ پيش از احرام در ميقات غسل كند.

يادآوري: چنان‌چه نتواند در ميقات غسل كند يا خوف آن داشته باشد كه در آن‌جا نتواند غسل كند، مي‌تواند، پيش از ميقات، مثلاً در مدينه غسل كند.

2. هنگام احرام (واجبات، مستحبات)

واجبات احرام

ـ پوشيدن لباس احرام؛

ـ نيت (محرم مي‌شوم به احرام عمره تمتّع قربة إلي الله)؛

ـ لبيك، لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، إن الحمد والنعمة لك والملك، لا شريك لك لبيك.

مستحبات هنگام احرام

در صورت امكان پس از نماز ظهر محرم شود و اگر ممكن نبود، پس از نماز واجب ديگر، مثلاً نماز مغرب يا عشاء و اگر آن هم ممكن نبود، پس از شش يا دو ركعت نماز مستحب احرام و نيز دعاهايي وارد شده كه اگر بتواند بخواند خوب است.

3. مكان احرام

22

مكان احرام عمره تمتّع ميقات است، و ميقات مكاني است كه براي احرام معين شده كه عبارت است از: مسجد شجره، جُحفه، وادي عقيق (ذات عرق)، قرن المنازل و يَلملم.

كساني كه از مسير مدينه به مكه مي‌روند بايد در مسجد شجره كه بيرون مدينه و در منطقه ذوالحُليفه است محرم شوند و به فتواي اكثر مراجع تقليد، بايد داخل مسجد محرم شوند، ولي در ساير ميقات‌ها هر چند مسجدي ساخته باشند رفتن داخل مسجد و محرم شدن در آن لازم نيست، بلكه در بيرون مسجد هم در منطقه‌اي كه ميقات است اشكال ندارد.

4. محرمات احرام

انسان، پس از پوشيدن لباس احرام و نيت و گفتن لبيك مُحرم است

و بايد تا پايان اعمال عمره از كارهايي كه بر محرم حرام است پرهيز كند.

مجموع كارهايي كه بر محرم حرام است، بيست و چهارتاست، ولي بسياري از آن‌ها مورد ابتلاء نيست كه در اين‌جا به برخي از موارد مورد ابتلا اشاره مي‌شود.

* محرمات مشترك بين مردان و زنان كه بر هر دو گروه حرام

است:

ـ استعمال عطريات و بوي خوش؛

ـ نگاه در آينه؛

23

ـ ناخن گرفتن؛

ـ زدودن مو از بدن؛

ـ كندن يا كشيدن دندان؛

ـ روغن ماليدن به بدن؛

ـ بيرون آوردن خون از بدن، مثلاً زخم كردن آن؛

ـ قسم خوردن به الله؛

ـ فخرفروشي به ديگران؛

ـ كندن درخت و گياه منطقه حرم؛

ـ زن و شوهر نيز در حال احرام بر يكديگر حرامند.

* محرمات مخصوص مردان:

ـ پوشيدن لباس دوخته؛

ـ پوشيدن چيزي كه تمام روي پا را بگيرد؛ مثل كفش و جوراب؛

ـ پوشاندن سر؛

ـ در حال حركت سايبان بالاي سر داشتن، مثل گرفتن چتر روي سر يا در ماشين سقف دار سوار شدن؛

* محرمات مخصوص بانوان:

ـ پوشيدن صورت با روبند و امثال آن؛

ـ پوشيدن زيور براي زينت؛ زيورآلاتي كه قبلاً بر تن داشته لازم نيست بيرون آورد؛

ـ گره زدن و سنجاق زدن به لباس احرام.

24

مردان براي آن‌كه لباس احرام از دوششان نيفتد، مي‌توانند قسمتي از آن را بر قسمتي ديگر بگذارند و با گذاشتن سنگ يا چيز ديگر و انداختن كِش به دور آن، لباس احرام را نگه دارند و به فتواي برخي از فقهاء سنجاق زدن و گره زدن آن نيز اشكال ندارد.

خود آزمايي

1. معني حج وعمره چيست؟

2. مستحبات احرام كدامند؟

3. واجبات احرام كدامند؟

4. مكروهات احرام كدامند؟

5. محرمات مخصوص مردان كدامند؟

25