بخش 5

101

«142[ س ـ اگر كسي يقين كند كه هفت شوط سعي بين صفا و مروه را تمام كرده است ولي بعد از تقصير متوجه مي‏شود كه پنج شوط بوده، اولاً آيا كل سعي را بايد از سر بگيرد يا دو شوطي را كه ناقص بوده است بايد تكميل كند؟ و ثانياً آيا تقصير هم بايد بكند، يا تقصير اول كافي است؟

ج ـ بايد سعي را اتمام كند و احتياطاً تقصير را اعاده نمايد، گرچه وجوب اين احتياط معلوم نيست.⁽¹⁾

«143[ س ـ زيادي در سعي جهلاً، آيا حكم زيادي سهوي را دارد يا عمدي را؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: و تقصير را هم اعاده مي‏نمايد.

آيات عظام تبريزي، صافي، گلپايگاني، مكارم: اين احتياط ترك نشود.

آيت الله خويي: و تقصير را بايد اعاده نمايد و اگر در عمره تمتع بوده يك گاو كفاره بدهد.

آيت الله سيستاني: اين احتياط واجب است و اگر تقصير از روي فراموشي كمبود باشد و در عمره تمتّع باشد احتياطاً بايد يك گاو كفاره بدهد.

آيت الله فاضل: اگر در عمره تمتع بوده احتياطاً تقصير را اعاده كند و بنابر احتياط واجب يك گاو كفاره بدهد.

102

ج ـ محل اشكال است.⁽¹⁾

تقصير و بعض احكام آن

«144[ م ـ واجب است بعد از آن‌كه سعي كرد تقصير كند، يعني قدري از ناخن‌ها يا قدري از موي سر يا شارب يا ريش را بزند. و بهتر آن است كه اكتفا به زدن ناخن نكند2، و از موي قدري بزند، بلكه موافق احتياط است، و تراشيدن سر در تقصير كفايت نمي‏كند بلكه حرام است3.

«145[ م ـ اگر تقصير را فراموش كند تا وقتي كه احرام حج را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيات عظام اراكي، خامنه‏اي، صافي، گلپايگاني، مكارم: حكم زيادي سهوي را دارد و سعي او صحيح است.

آيت الله بهجت: ظاهراً جهلاً مانعي ندارد.

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: زيادي از روي جهل به حكم بنابر اظهر موجب بطلان سعي نمي‏باشد، اگرچه احتياط در اعاده است.

آيت الله فاضل: محل اشكال است و احتياطاً اعاده كند.

2. آيت الله بهجت: اين قيد را ندارند.

آيت الله سيستاني: بنابر احتياط واجب اكتفا به آن نكند و اگر خواست ناخن بگيرد پس از كوتاه كردن مو باشد.

آيت الله مكارم، بلكه احتياط واجب است.

آيت الله خامنه‏اي: نظر ايشان نسبت به بهتر بودن عدم اكتفا به زدن ناخن به دست نيامد.

3. آيت الله غروي: علي الاحوط.

آيت الله فاضل: و كندن مو هم كفايت نمي‏كند اگرچه حرمتش محرز نباشد.

آيات عظام خامنه‏اي، بهجت، سيستاني: و چنانچه از روي عمد و علم بتراشد بايد يك گوسفند كفاره بدهد. (مناسك، مسأله 354)

103

ببندد عمره‏اش صحيح است و مستحب است فديه يك گوسفند1 و احتياط آن است كه فديه بدهد.

«146[ م ـ بعد از آن‌كه شخص محرم تقصير كرد حلال مي‏شود بر او به‌غير از تراشيدن2 سر هرچه حرام شده بود بر او به‌واسطه احرام، حتي نزديكي با زن.

«147[ م ـ در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست و اگر بخواهد احتياط كند طواف و نماز آن را رجاءاً 3 به‌جا آورد.

«148[ م ـ بعد از انجام عمره تمتع و قبل از حج تمتع نبايد عمره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيات عظام اراكي، صافي، فاضل، گلپايگاني، نوري: بنابر احتياط واجب يك گوسفند فديه بدهد.

آيات عظام بهجت، تبريزي، خويي: بنابر احتياط يك گوسفند بدهد.

2. آيت الله سيستاني: سر تراشيدن نيز حلال مي‏شود. اگرچه احتياط مستحب ترك آن است پس از گذشت سي روز از عيد فطر و احتياط مستحب اين است كه در صورت انجام آن از روي علم و عمد يك قرباني كفاره بدهد. (مناسك، مسأله 356)

آيت الله فاضل: تراشيدن سر بين عمره تمتّع و حجّ تمتّع مانعي ندارد.

آيت الله بهجت: ظاهر عدم حرمت احرامي آن است و حرمت به جهت منافات با وجوب توفير محلّ تأمّل است. (مناسك شيخ، ص 55).

آيت الله اراكي: تراشيدن سر محلّ اشكال است و احوط ترك آن است.

آيت الله گلپايگاني، آيت الله صافي: به احتياط واجب تراشيدن سر جائز نيست.

آيت الله مكارم: ترك تراشيدن سر احتياط است.

3. آيت الله اراكي: و انجام آن موافق با احتياط است.

آيت الله فاضل: در عمره تمتّع طواف نساء واجب نيست بلكه انجام آن موافق احتياط است و اگر بخواهند احتياط كنند محلّ انجام آن قبل از تقصير است.

آيت الله مكارم: ضرورتي ندارد طواف نساء را به قصد رجاء به‌جا آورد.

104

مفرده به‌جا آورده شود1 و اگر به‌جا آوردند صحت عمره مفرده محل اشكال است ولي براي عمره و حج تمتع اشكالي ايجاد نمي‏شود.⁽²⁾

احرام حج

«149[ م ـ واجب است بر مكلف كه بعد از تمام شدن اعمال عمره، احرام ببندد براي حج تمتع.

«150[ م ـ وقت احرام موسّع است، و تا وقتي كه بتواند بعد از احرام به وقوف اختياري عرفه برسد مي‏تواند تأخير بيندازد و از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: محتمل است اشكال نداشته باشد.

آيت الله خامنه‏اي: بنابر احتياط .

2. آيت الله تبريزي: عمره مفرده بين عمره تمتع و حج تمتع مشروع نيست مگر اين‌كه از حرم خارج شود و در ماه ديگر غير از ماهي كه محرم براي عمره تمتع شده با احرام عمره مفرده داخل مكه شود كه در اين صورت عمره مفرده او صحيح است و عمره تمتع او تبديل به عمره مفرده مي‏شود.

آيت الله خويي، آيت الله گلپايگاني: فقط فرموده‏اند كه به‌جا آوردن عمره مفرده بين عمره تمتع و حج تمتع جايز نيست.

آيت الله سيستاني: اگر بين عمره تمتع و حج، عمره مفرده به‌جا آورد، ظاهر اين است كه موجب بطلان عمره تمتع خواهد شد و لازم است كه آن را اعاده نمايد. ولي اگر تا روز هشتم ذي‏حجّه در مكه بماند و قصد حج كند عمره مفرده‏اش تمتّع به حساب مي‏آيد و مي‏تواند براي حج محرم شود.

آيت الله فاضل: اين در صورتي است كه عمره مفرده را در همان ماهي كه عمره تمتّع انجام داده به‌جا آورده شود، امّا اگر در ماه ديگر انجام داده، عمره تمتّع او باطل شده و اگر تا هشتم ذي‏حجّه در مكه بماند اين عمره مفرده، عمره تمتّع محسوب مي‏شود و حجّ تمتّع او با همين عمره صحيح خواهد بود.

105

آن وقت نمي‏تواند عقب بيندازد1.

«151[ م ـ محل احرام حج، شهر مكه است2 هر موضع كه باشد، گرچه در محله‏هاي تازه‏ساز، ولي مستحب است3 در مقام ابراهيم( يا حجر اسماعيل( واقع شود.

وقوف به عرفات

«152[ م ـ واجب است وقوف به عرفات ـ كه محلي است معروف و محدود است بحدود معروفه ـ به‌قصد قربت و خالص مثل ساير عبادات.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله سيستاني: كسي كه مي‏تواند وقوف اختياري عرفه را درك كند جايز نيست احرام را از وقت مذكور تأخير بيندازد.

2. آيت الله بهجت: مكلف مي‏تواند از هر جاي مكه قديم بنابر احتياط براي حج احرام ببندد.

آيت الله تبريزي: بنابر احتياط احرام حج بايد از مكه قديم باشد.

آيت الله خويي: احتياط واجب اين است كه از مكه قديمه براي حج احرام ببندد.

آيت الله سيستاني: و احوط و اولي احرام بستن از مكّه قديم است كه در زمان رسول‌اللّه9 بوده است، اگرچه اظهر جواز احرام بستن از قسمت‏هاي جديد شهر است، مگر قسمت‏هايي كه بيرون حرم باشد.

آيت الله مكارم: ولي از بيرون حرم (مانند مناطقي كه بعد از مسجد تنعيم است و اكنون جزو مكه شده) خالي از اشكال نيست.

آيت الله صافي: و بنابر احتياط لازم تا مي‏تواند از مكه قديم محرم شود.

3. آيات عظام اراكي، فاضل، نوري: در مسجد يا در مقام ابراهيم.

آيت الله خامنه‏اي: افضل احرام از مسجدالحرام است.

آيت الله مكارم: مستحب است در مسجدالحرام احرام ببندد.

106

«153[ م ـ اگر كسي كه به واسطه عذر، روز نهم را وقوف نكرده و شب دهم را عمداً و بي‏عذر1 در عرفات وقوف نكند، ظاهراً حج او باطل مي‏شود، اگرچه درك كند وقوف به مشعر را.

«154[ م ـ اگر كسي بواسطه فراموشي يا غفلت يا عذر ديگر ترك كند وقوف به عرفات را در روز نهم، كه وقت اختياري است و در شب دهم كه وقت اضطراري است، كفايت مي‏كند در صحيح بودن حج او كه وقوف اختياري مشعر را درك كند چنانچه خواهد آمد.⁽²⁾

«155[ س ـ وقوف اضطراري عرفه آيا از اول شب تا طلوع فجر است، يا طلوع آفتاب؟

ج ـ وقوف اضطراري عرفه در شب عيد است و شب تا طلوع فجر است.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: موجب بطلان حج است تعمّد ترك وقوف اضطراري عرفه، كه از شب عيد تا طلوع فجر است، علي الاحوط.

2. آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: حكم آن بعداً خواهد آمد.

3. آيات عظام اراكي، سيستاني، فاضل، نوري: و درك مقداري از آن، كفايت مي‏كند؛ چنان‌كه گذشت.

آيت الله خويي: و شب تا طلوع آفتاب است.

آيت الله مكارم: درك مقداري از آن هر چند كم باشد كافي است.

107

وقوف به مشعرالحرام

«156[ م ـ بعد از آن‌كه از وقوف به عرفات در مغرب شب دهم فراغت حاصل شد، بايد كوچ كند به مشعرالحرام كه محل معروفي است و حدود معيني دارد.

«157[ م ـ احتياط واجب1 آن است كه شب دهم را تا طلوع صبح در مشعرالحرام به‌سر ببرد2 و نيت كند اطاعت خدا را در اين به‌سر بردن شب3.

«158[ م ـ چون صبح طلوع كرد نيت وقوف به مشعرالحرام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله خامنه‏اي: وقت وقوف از طلوع فجر عيد قربان است تا طلوع شمس و احتياط آن است كه از وقت رسيدن به مشعر در شب قصد وقوف كند.

آيت الله خويي، آيت الله تبريزي: احتياط اين است كه شب عيد را در مزدلفه بيتوته كند، هر چند وجوب بيتوته ثابت نشده است.

آيت الله بهجت: احتياط اين است كه شب عيد را در مزدلفه بيتوته كند.

آيت الله سيستاني: واجب است پس از حركت از عرفات مقداري از شب عيد را تا صبح در مشعرالحرام بماند و پس از آن تا طلوع آفتاب نيز بايد بماند گرچه كوچ كردن به طرف وادي محسر قبل از طلوع آفتاب به اندكي جايز است و جايز نيست از آن تجاوز كند. (مناسك، مسأله 372)

آيت الله گلپايگاني، آيت الله صافي: واجب است بيتوته در مشعر و احتياط آن است كه در مشعر ذكر خدا را ترك نكند هر چند مختصر و كم باشد. (مناسك فارسي، مسأله 156).

2. آيت الله مكارم: و مقداري ذكر خدا بگويد.

3. آيت الله سيستاني: معتبر در عبادات قصد تذلّل و كرنش در پيشگاه حق است.

آيت الله فاضل: نيّت اين ماندن كه يك احتياط وجوبي است غير از نيت ماندني است كه به عنوان واجب فتوايي در مسأله بعد مي‏آيد، بنابر اين دو نيّت جداگانه بايد صورت پذيرد.

108

كند تا طلوع آفتاب1، و چون اين وقوف، عبادت خداوند است بايد با نيت خالص از رياء و خودنمايي وقوف كند،⁽²⁾ و الاّ حج او در صورت رياء كردن با عمد و علم باطل خواهد شد3.

«159[ م ـ جايز است براي كساني كه عذري دارند، قدري كه شب در مشعر توقف كردند كوچ كنند به مني؛ مثل زن‌ها و بچه‏ها و بيماران و پيرمردان و اشخاص ضعيف و اشخاصي كه براي پرستاري يا راهنمايي آنها لازم است همراه باشند4 و احتياط5

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله سيستاني: وقوف اختياري مشعر مقداري از شب است و وقوف بين‏الطلوعين.

2. آيت الله بهجت: از اينجا تا آخر مسأله، از مناسك ايشان استفاده نمي‏شود.

3. آيت الله مكارم: ترك عمدي وقوف در مشعر ما بين‏الطلوعين به تنهايي موجب بطلان حج نمي‏شود ولي گناه كرده و يك گوسفند بايد كفاره بدهد.

4. آيت الله بهجت: كسي‏كه شب را در مشعر به‏ روز آورده، به‏قصد وقوف با قصد قربت، بنابر احتياط مذكور (979 مناسك محشي) و دشوار باشد بر او ماندن بعد از طلوع فجر، جايز است كه قبل از طلوع فجر از آنجا بيرون رود به‏سوي منا؛ مثل ‏زن‌ها و مردهاي پير و بيماران و كساني كه كار ضروري دارند.

آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: كساني كه ناچارند همراه معذورين باشند، اگر بتوانند ولو يك لحظه قبل از طلوع آفتاب به مشعر برگردند بايد برگردند و در فرض عجز، اگر بتوانند قبل از ظهر روز عيد به آن‌جا برگردند بايد برگردند.

آيت الله فاضل: بلي لازم است همراهان معذورين و كساني كه عذر آنها برطرف شد، در صورت امكان براي درك وقوف اختياري به مشعر برگردند.

5. آيت الله سيستاني: جايز است به توقّف قسمتي از شب عيد در آن‌جا و حركت كردن قبل از طلوع فجر به طرف مني اكتفا كنند.

آيت الله خامنه‌اي: اين احتياط را متعرض نشده‌اند.

آيت الله مكارم: اين احتياط مستحب است.

ساير آيات عظام نظرشان اين است: همين كه مقداري از شب را در مشعر ماندند، مي‏توانند تا قبل از طلوع فجر از آن‌جا بروند.

109

واجب آن است كه پيش از نصف شب حركت نكنند، بنابراين براي اين اشخاص وقوف بين الطلوعين لازم نيست و احتياط مستحب آن است كه اگر توقف مشكل نباشد تخلف نكنند.

«160[ م ـ كسي كه درك نكند وقوف بين الطلوعين را يا وقوف شب را، در صورتي كه صاحب عذر باشد،⁽¹⁾ اگر مقداري از طلوع آفتاب تا ظهر در مشعر توقف كند اگرچه كم باشد، حج او صحيح است.⁽²⁾

«161[ م ـ چون معلوم شد3 كه وقوف به عرفات و مشعر اختياري و اضطراري دارند و از براي وقوف به مشعر دو قسم اضطراري است، پس به ملاحظه ادراك هر دو موقف يا يكي از آنها در وقت اختياري يا اضطراري، مفرداً و مركباً، و به ملاحظه ترك عمدي يا جهلي يا نسياني، اقسام زيادي دارد كه در اينجا آنچه مورد ابتلا ممكن است بشود، ذكر مي‏شود:

اول ـ آن‌كه مكلف درك هر دو موقف كند در وقت اختياري؛ يعني از ظهر روز عرفه، عرفات را و بين الطلوعين صبح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله فاضل: اگر وقوف در عرفات را درك كرده باشد.

2. آيات عظام سيستاني، صافي، گلپايگاني، مكارم: حج او صحيح نيست مگر اين‌كه وقوف اختياري يا لااقل اضطراري عرفات را نيز درك كرده باشد كه حج او صحيح است.

3. آيت الله سيستاني: در بيان صور هشتگانه وقوفين، تفاوت‏هايي با متن وجود دارد.

110

دهم، مشعر را درك كند. پس اشكالي در صحت حج او نيست.

دوم ـ آن‌كه هيچ يك از دو موقف را درك نكند، نه اختياري آنها را و نه اضطراري را، پس اشكالي نيست در بطلان حج او و بايد به همان احرام حج عمره مفرده1 كه عبارت است از طواف و نماز آن و سعي و تقصير و طواف نساء و نماز آن، به‏جا آورد و از احرام محلّ شود و اگر گوسفند2 همراه داشته باشد احتياطاً ذبح كند و بايد سال ديگر حج به‏جا آورد، اگر شرايط استطاعت را دارا باشد،⁽³⁾ در صورتي كه درك نكردن موقف بواسطه عذر باشد.

«162[ س ـ خدمه‏اي كه با زن‌ها، قبل از طلوع فجر، به مني مي‏روند ولي خود را قبل از طلوع آفتاب به‏مشعر مي‏رسانند و وقوف ركني مشعر را درك مي‏كنند، آيا نيابت آنان صحيح است يا نه؟

ج ـ اگر از ذوي الأعذار نبوده‏اند4 كه نيابت آنها صحيح است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: با نيّت عدول به عمره مفرده علي الاحوط، و وجوب ذبح گوسفند كه همراه داشته باشد محتاج به تأمّل است، بلي موافق احتياط و مرويّ در خبر داود رقيّ و صحيح ضُريس به نقل فقيه است و در سال آينده حج مي‏كند اگر شرايط مقرّره وجوب حج درباره او متحقّق بشود.

آيت الله فاضل: و بهتر است قصد عدول به عمره مفرده بنمايد.

2. آيت الله خويي: متعرض اين فرع نشده‏اند.

آيت الله صافي، آيت الله گلپايگاني: گوسفند را قرباني كند.

3. آيت الله صافي، آيت الله گلپايگاني: اگر حج بر او مستقر بوده به حج برود، چه مستطيع باشد يا نباشد.

4. آيت الله بهجت: و عذر طاري است.

111

در فرض مرقوم حجشان نيابتاً صحيح است.⁽¹⁾ هرچند مرتكب حرام شده‏اند.⁽²⁾

واجبات منا

اول ـ رمي جمره عقبه

يعني ريگ انداختن به جمره كه نام محلي است در مني.

«163[ م ـ وقت انداختن سنگ3 از طلوع آفتاب روز عيد است تا غروب آن و اگر فراموش كرد، تا روز سيزدهم4 مي‏تواند به‌جا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله اراكي، آيت الله نوري: با فرض ترك عمدي، نيابت محلّ اشكال است.

آيت الله مكارم: اگر لازم بوده است با زن‌ها به مني بروند گناهي نكرده‏اند.

2. مراجعه شود به شرط هفتم نايب.

آيت الله سيستاني: نيابت آنها به هر حال صحيح است.

3. آيت الله بهجت: وقت رمي بعد از طلوع آفتاب روز عيد است تا غروب آن، و اگر فراموش كرد يا ترك كرد عمداً علي الاحوط، تا روز سيزدهم، در روزي كه متذكّر شود به‌جا آورد با تقديم قضاء بر اداء، و احتياط در رعايت طلوع آفتاب است در قضاء ايضاً با عدم عذر مسوّغ رمي در شب در اداء مانند خوف و مرض، و اگر متذكّر نشد يا متذكّر شد بعد از انقضاي ايّام تشريق يا ترك كرد عمداً تا آن‌وقت علي الاحوط، در سال آينده خود يا نايب او، با ترتب نيابت بر عدم حج در سال آينده يا عدم امكان مباشرت، به‌جاآورند.

آيت الله فاضل: براي غير معذورين.

4. آيت الله اراكي: ... تا روز سيزدهم مي‏تواند به نيّت قضا به‌جا آورد.

آيت الله خامنه‏اي: احتياط واجب آن است كه خودش يا نايبش انجام دهند و در سال ديگر نيز خودش يا نايبش قضاي آن را به‌جاآورند.

آيات عظام خويي، صافي، گلپايگاني: يا مسأله را نمي‏دانست.

آيت الله فاضل: ... تا روز سيزدهم مي‏تواند به نيّت قضا به‌جا آورد و واجب است قضا را قبل از رمي آن روز انجام دهد.

112

آورد و اگر تا آن وقت متذكر نشد احتياطاً1 در سال ديگر خودش يا نايبش بيندازد.

«164[ م ـ اگر شك كند كه سنگ را ديگري استعمال كرده يا نه، جايز است به آن بيندازد.⁽²⁾

«165[ م ـ اگر سنگي را كه در حرم است احتمال بدهد از خارج آورده‏اند، اعتنا نكند.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: احتياط اين است كه به مني رفته و رمي نموده و در سال بعد رمي را شخصاً خودش و يا نايبش به جا آورد، و اگر بعد از خروج از مكه يادش آمد واجب نيست برگردد بلكه سال ديگر خودش يا نايبش بنابر احتياط رمي مي‏كنند.

آيت الله خامنه‏اي: اگر از مكه بيرون نرفته احتياط واجب آن است كه به مني رفته رمي نمايد و در سال ديگر نيز خودش يا نايبش قضا كند و اگر از مكه خارج شده احتياط واجب آن است كه در سال بعد خود يا نايبش رمي كند.

آيت الله سيستاني: اگر در روز عيد رمي نكرد از روي جهل يا فراموشي يا هر عذر ديگر هرگاه رفع مانع شد بايد جبران كند در مني باشد و يا در مكه حتي اگر بعد از روز سيزدهم ماه باشد، ولي در شب رمي نكند و اگر پس از خروج از مكه مانع برطرف شود لازم نيست برگردد و احتياط مستحب است كه در سال بعد خود يا نايبش رمي كنند.

آيت الله گلپايگاني: در سال بعد خودش يا نايبش بايد رمي نمايد.

آيت الله مكارم: اگر بتواند بايد خودش در سال آينده در همان موقع قضا كند و اگر نمي‏تواند نايب بگيرد.

2. آيت الله سيستاني: مگر اين‌كه در جايي باشد كه علم داشته باشد بعضي از سنگ‌هاي آن‌جا استعمال شده است و احتمال بدهد كه ‏سنگ مورد نظر هم يكي از آن‌ها باشد كه در اين صورت بايد احتياط كند.

3. آيت الله خويي: فتواي ايشان به دست نيامد.

آيت الله فاضل: احتياط آن است كه با آن رمي نكند.

113

«166[ م ـ اگر شك كند در عدد انداختن، در وقتي كه مشغول عمل است، بايد چندان بيندازد تا علم به عدد پيدا كند و همچنين اگر شك كند كه سنگي كه انداخت خورد به جمره يا نه، بايد بيندازد تا علم به رسيدن پيدا كند.

«167[ م ـ اگر بعد از آن‌كه سنگ را انداخت و از محل منصرف شد،⁽¹⁾ شك كند در عدد سنگ‌ها، اگر شك در نقيصه كند، احتياط آن است2 كه برگردد و نقيصه را تمام كند و در شك در زياده اعتنا نكند.

«168[ م ـ اگر بعد از ذبح يا سر تراشيدن3 شك كند در انداختن سنگ يا در عدد آن، اعتنا نكند.

«169[ م ـ اگر بعد از فارغ شدن4 شك كند در اين‌كه درست انداخته يا نه، بنابر صحت بگذارد، بلي اگر در رسيدن سنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله فاضل: در حالي كه هنوز ذبح يا حلق را انجام نداده.

2. آيت الله بهجت: اشكال ندارد.

آيت الله سيستاني: اگر بعد از صدق عرفي فراغ باشد اعتنا نكند و اگر قبل از آن است بايد تدارك كند.

آيت الله صافي، آيت الله گلپايگاني و ساير آيات عظام قائلند: اگر شك در نقيصه كند بايد برگردد و نقيصه را تمام كند.

3. آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: و يا پس از فرا رسيدن شب باشد.

آيت الله گلپايگاني، آيت الله مكارم: هرگاه شك در نقيصه كند بايد اتمام نمايد. و متعرض انصراف از محل و يا دخول در عمل بعدي نشده‏اند.

4. آيت الله فاضل: از رمي.

114

آخري به محل شك كند بايد اعاده كند،⁽¹⁾ ولي اگر رسيدن را دانست و احتمال داد كه با پا انداخته باشد يا سنگ مستعمل انداخته باشد، اعتنا نكند.

دوم از واجبات منا ، ذبح است

«170[ م ـ واجب است بر كسي كه حج تمتع به‌جامي‏آورد ذبح يك هدي، يعني يك شتر يا يا يك گاو يا يك گوسفند، و شتر افضل است و پس از آن گاو بهتر است.

«171[ م ـ در هدي چند چيز معتبر است و بايد مراعات شود:

اول ـ آن‌كه اگر شتر باشد سن آن كمتر از پنج‏سال نباشد و داخل در شش سال شده باشد و اگر گاو است بنابر احتياط2 واجب، كمتر از دو سال نباشد و داخل در سه سال شده باشد و همچنين در «بز» كمتر از سن گاو نباشد3 و در ميش به احتياط4

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: در مسأله 115 گذشت.

آيت الله خويي: اگر شك كند سنگريزه به جمره رسيد يا نه بنابر نرسيدن گذاشته و سنگ ديگري بزند مگر آن‌كه شك وي در وقتي باشد كه به واجب ديگري مشغول شده يا پس‏ از فرا رسيدن شب باشد.

آيت الله سيستاني: اگر بعد از صدق فراغ باشد عرفاً اعتنا نكند، مطلقاً.

آيت الله فاضل: براي اين استثناء وجهي به نظر نمي‏رسد.

2. آيت الله فاضل: اگر گاو داخل در سال دوم شده باشد كفايت مي‏كند ولي بهتر است كمتر از دو سال نباشد و همچنين است اگر قرباني بز باشد و اگر ميش باشد كمتر از يك سال هم كفايت مي‏كند ولي احتياط مستحب است كه كمتر از يك‌سال نباشد.

3. آيت الله بهجت، آيت الله سيستاني: بنابر احتياط واجب.

4. آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: گوسفند بايستي هفت ماهش تمام و وارد ماه هشتم باشد و كمتر از آن كافي نيست و احتياط اين است كه يك سالش تمام و در سال دوم داخل شده باشد.

آيت الله گلپايگاني: و در ميش به احتياط كمتر از....

115

واجب كمتر از يك‏سال نباشد و داخل در سال دوم شده باشد.

دوم ـ بايد صحيح باشد، پس حيوان مريض1 كافي نيست، حتي مثل كچلي بنابر احتياط.

سوم ـ بايد خيلي پير نباشد.⁽²⁾

چهارم3 ـ بايد تام الأجزاء باشد و ناقص كافي نيست. پس اگر واضح باشد كوري يا لنگي آن بنابر اقوي كافي نيست4 و اگر واضح نباشد به احتياط واجب كافي نيست5 و احتياط واجب آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: احوط اولي اين است كه مريض نباشد.

آيت الله فاضل: بنابر احتياط واجب بايد صحيح باشد.

آيت الله گلپايگاني، متعرض اين حكم نشده‏اند.

2. آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: احوط اولي آن است كه خيلي پير نباشد يعني مغز استخوانش آب نشده باشد.

آيت الله خامنه‏اي: پير نبودن قرباني شرط نيست.

آيت الله فاضل، آيت الله مكارم: بنابر احتياط واجب.

3. آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: بايد تام‏الاعضاء باشد پس كافي نيست كور (هر چند يك چشم باشد) و لنگ و گوش بريده و آن كه شاخ داخلش شكسته است و مانند آن.

4. آيت الله بهجت، آيت الله خامنه‌اي: بايد تام الاجزاء باشد پس كور و يك چشمي و لنگ و گوش بريده حتّي اگر قليلي از گوش بريده باشند و آن‌كه از شاخ اندروني آن چيزي ناقص است مجزي نيست.

5. آيت الله مكارم: لنگي مختصر عيب ندارد.

116

است كه چشمش سفيد نشده باشد و بايد گوش بريده و دم بريده و شاخ داخل آن شكسته يا بريده نباشد.

پنجم ـ بايد لاغر نباشد1 و اگر در گرده او پيه باشد2 كافي است، و احتياط3 آن است كه آن را در عرف لاغر نگويند.

ششم ـ بايد «خصي» نباشد؛⁽⁴⁾ يعني بايد خصيتين آن را بيرون نياورده باشند.

هفتم ـ بايد بيضه آن را نكوبيده باشند به احتياط5 واجب.

هشتم ـ بايد در اصل خلقت بي‏دم نباشد به احتياط واجب و اگر گوش يا شاخ در خلقت اصلي نداشته باشد، بعيد نيست كفايت، اگرچه خلاف احتياط است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: بايد لاغر نباشد و مشهور كفايت بودن پيه در گرده اوست و احوط آن است كه علاوه بر اين او را در عرف لاغر نگويند.

2. آيت الله مكارم: بر كليه آن مقداري چربي باشد كافي است.

3. آيه‏اللّه‏خويي: بايد عرفاً لاغر نباشد و پيه داشتن در گرده ملاك نيست.

آيت الله سيستاني: معتبر است كه قرباني عرفاً لاغر نباشد.

4. آيت الله تبريزي، آيت الله فاضل: بنابر احوط قرباني نبايد اَخته باشد.

5. آيت الله بهجت: اظهر اجزاء موجوء است.

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: احوط و اولي آن است كه بيضه آن را نكوبيده باشند.

آيت الله خامنه‏اي: كوبيده‏نبودن بيضه شرط نيست مگر اين‌كه به حدّ اخته شدن برسد.

آيت الله فاضل: احتياط مستحب آن است كه بيضه آن را نكوبيده باشند.

آيت الله گلپايگاني، آيت الله مكارم: جايز است كشتن حيواني كه بيضه آن را كوبيده باشند.

117

نهم ـ در اصل خلقت بي‏بيضه نباشد.⁽¹⁾

«172[ م ـ اگر حيواني را به گمان آن‌كه صحيح و سالم است ذبح كرد بعد معلوم شد كه مريض يا ناقص بوده، كافي نيست و بايد دوباره ذبح كند.⁽²⁾

«173[ م ـ اگر حيواني را به گمان چاقي ذبح كرد بعد معلوم شد لاغر است، كافي است.⁽³⁾

«174[ م ـ احتياط4 آن است كه ذبيحه را سه قسمت كنند، يك قسمت را هديه بدهند و يك قسمت را صدقه بدهند و قدري هم از ذبيحه بخورند و صدقه را به مؤمنين بدهند ولكن هيچ‏يك از اين احتياط‏ها واجب5 نيست و اگر صدقه را به فقراي كفار بدهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله مكارم: بنابر احتياط.

2. آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني: چنانچه قرباني را به عقيده اين‌كه سالم است خريداري نمود و قيمتش را پرداخت و بعد معلوم شد كه عيبي دارد، ظاهر اين است كه مي‏تواند به آن اكتفا نمايد و لازم نيست قرباني ديگري بنمايد.

آيت الله خامنه‏اي: در صورت تمكّن.

3. آيت الله سيستاني: اگر حيواني را به گمان چاقي خريد سپس معلوم شد لاغر است كافي است چه قبل از ذبح معلوم شود چه بعد از آن، ولي اگر خودش گوسفندي داشت و آن را به گمان چاقي ذبح كرد سپس معلوم شد لاغر است به احتياط واجب كافي نيست.

4. آيت الله فاضل: مستحب است كه ...

5. آيت الله اراكي: اين احتياط‏ها واجب است.

آيت الله بهجت: احوط آن است كه قدري از ذبيحه بخورند و قدري هديه دهند و قدري صدقه دهند و لازم نيست بنابر اظهر كه مقدار هر يك از هديه و صدقه ثلث ذبيحه باشد و نيز در خصوص سهم صدقه احوط آن است كه بر مؤمنين بوده باشد و اگر به اختيار خود به غير مؤمن بدهد احوط ضمان اوست يعني قيمت قدري از آن را به عنوان صدقه به فقير مي‏دهد و همين احتياط در سهم هديه به مثل اتلاف و بيع جاري است و عمل به احتياط به مثل توسيط فقير يا استيكال او ممكن است، و در صورت عدم امكان، اين تكليف ساقط است.

آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: اين احتياط واجب است ولي نسبت به صدقه انسان مي‏تواند از فقير مؤمن و نسبت به هديه از مؤمن ديگري ولو از شهر خودش وكالت در قبول و اعراض بگيرد و بعد از ذبح از طرف آنها قبول و قبض كرده و بعد اعراض نمايد و در صورتي كه در مني متمكن از تقسيم نيست اخذ وكالت مزبور لازم است و اگر اين عمل را با فرض تمكن انجام ندهد بنابر احتياط واجب ضامن است.

آيت الله سيستاني، در دو قسم اول با متن موافق هستند و اما در قسم سوم مي‏فرمايند: بنابر احتياط واجب آن را به فقراي مسلمانان صدقه دهد. و اگر صدقه دادن ممكن نباشد يا موجب مشقّت و زحمت زيادي شود وجوب آن ساقط مي‏شود و رساندن آن به خود فقير لازم نيست بلكه كفايت مي‏كند به وكيل او داده شود اگر چه وكيل خود قرباني كننده باشد آن‌گاه وكيل بر حسب اجازه موكّل در آن تصرّف مي‏كند به هديه دادن يا فروش يا اعراض از آن و يا غير اينها.

آيت الله صافي، آيت الله گلپايگاني: واجب است كه قدري از قرباني را خودش بخورد و قدري را هديه دهد و مقداري را به فقير مؤمن صدقه بدهد، و احتياط آن است كه هديه را هم به مؤمن بدهد و اين‌كه هر يك از صدقه و هديه كمتر از ثلث قرباني نباشد و در هديه فقر شرط نيست.

آيت الله مكارم: تقسيم ذبيحه به سه قسمت واجب نيست ولي واجب است كه قسمتي از آن را به فقرا بدهند.

118

يا آن‌كه تمام ذبيحه را به آنها بدهد اشكال ندارد و ضامن حصة فقراء نيست1 ليكن احتياط؛ خصوصاً در خوردنِ قدري از ذبيحه، خيلي مطلوب است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله سيستاني: بلكه به احتياط واجب ضامن حصّه فقرا است مگر اين‌كه قرباني ارزش مالي خود را به دليل فراواني بيش از حد از دست بدهد.

119

«175[ م ـ احتياط واجب1 آن است كه ذابح مؤمن باشد،⁽²⁾ بلكه خالي از قوت نيست و همين‏طور در ذبح كفارات.

«176[ م ـ احتياط آن است كه اگر احتمال نقص يا مرض در گوسفند بدهند، آن را معاينه كنند، اگرچه اقوي در احتمال آن‌كه عيبي حادث شده باشد، مثل آن‌كه احتمال بدهد گوش يا دمش را بريده‏اند يا آن را خصي كرده‏اند، عدم لزوم معاينه است و احتياط در عيب‏هايي كه محتمل است از حال تولد داشته و مادر زاد بوده، ترك نشود.⁽³⁾

«177[ م ـ اگر بعد از ذبح كردن، احتمال‏ داد ناقص بودن يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيات عظام اراكي، خامنه‏اي، فاضل، نوري: در صورتي كه ذابح را در انجام قرباني نايب كرده باشد و امّا اگر از او خصوص ذبح را خواسته باشد لازم نيست مؤمن باشد و خودش بايد قصد قرباني و قربت را انجام دهد.

2. آيت الله بهجت: ايمان شرط نيست ولي شرائط ديگر را بايد دارا باشد.

آيات عظام تبريزي، خويي، سيستاني، صافي، گلپايگاني: اگر مسلمان باشد كفايت مي‏كند و شيعه بودن ذابح لزومي ندارد.

آيت الله مكارم: تمام مسلمانان كه ذبيحه آنان پاك و حلال است مي‏توانند ذبح كنند.

3. آيت الله تبريزي: در موارد احتمال نقص و مرض مطلقاً فحص لازم نيست.

آيت الله خويي: متعرض اين فرع نشده‏اند.

آيت الله سيستاني: فحص مطلقاً لازم نيست، گرچه احتياط مستحب آن است كه فحص كند مخصوصاً اگر احتمال نقص از هنگام ولادت در ميان باشد.

آيت الله مكارم: بعيد نيست قول فروشنده در مورد سنّ حيوان و يا اخته نبودن يا ساير عيوب پنهاني كه خريدار نمي‏داند مقبول باشد.

120

نداشتن ‏ساير شرايط را، اعتنا نكند.⁽¹⁾

«178[ م ـ اگر نايب عمداً بر خلاف دستور شرع، در اوصاف ذبيحه يا در كشتن آن، عمل كرد ضامن است و بايد غرامت آن را بدهد و بايد دو مرتبه ذبح كنند.

«179[ م ـ اگر نايب از روي اشتباه يا جهل، برخلاف دستور عمل كند،⁽²⁾ اگر براي عمل اجرت گرفته است ضامن است3 و الاّ معلوم نيست ضامن باشد4 و در هر صورت بايد اعاده ‏شود.⁽⁵⁾

«180[ م ـ تأخير ذبح از روز عيد عمداً، جايز نيست علي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله خويي، آيت الله فاضل: در صورتي كه احتمال بدهد كه در حال ذبح احراز شرايط كرده بوده. (مناسك عربي، مسأله 388)

آيت الله سيستاني: و همچنين اگر شك در اين باشد كه محل ذبح مني بوده يا جاي ديگر.

2. آيت الله صافي: اين فرع مجمل است و تفصيلي دارد.

آيت الله گلپايگاني: متعرض اين فرع نشده‏اند.

3. آيت الله خويي: ظاهراً به نظر ايشان فرض مزبور مطلقاً مورد ضمان است چون اتلاف مستند به نايب است و عدم ضمان وكيل بدون تعدي و تفريط در مورد تلف است نه اتلاف. (رجوع شود به مستند العروه، كتاب الاجاره، ص245 و247) و نظريه آيت الله تبريزي هم همين است.

آيت الله سيستاني: در هر دو صورت ضامن است.

آيت الله مكارم: اگر مقصّر بوده ضامن است.

4. آيت الله بهجت: اگر خلاف موجب عدم اجزاء شود در هر صورت ضامن است و اعاده لازم است.

آيت الله فاضل: و نيز اگر تلف مستند به ذابح باشد بنابر احتياط ضامن است اگر چه عمل را تبرعاً انجام داده باشد.

5. آيت الله مكارم: بنابر احتياط واجب اعاده شود.

121

الاحوط1، لكن اگر تأخير شد عمداً يا جهلاً يا نسياناً، ذبح در شب كفايت مي‏كند.⁽²⁾

«181[ م ـ اگر بواسطه عذري مثل فراموشي يا غير آن، ذبح را در روز عيد نكرد، احتياط واجب آن است كه3 در ايام «تشريق»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله اراكي: اين احتياط واجب نيست. (اطلاق آيه محكَّم است)

آيت الله بهجت: واجب است ذبح هدي در روز عيد، و امّا بعد از عيد پس مجزي است در بقيّه ذي‌حجه اگر چه خلاف احتياط است تكليفاً تأخير از آن بدون عذر خصوصاً تأخير از ايّام تشريق سه گانه.

آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: احتياط اين است كه ذبح و نحر در روز عيد قربان باشد.

آيت الله سيستاني: اين احتياط مستحب است و مي‏تواند در روزهاي تشريق هم قرباني كند.

آيت الله صافي، آيت الله گلپايگاني: بنابر احتياط اختياراً جايز نيست ذبح هدي را از روز عيد تأخير بيندازد اگرچه اقوي جواز آن است.

آيت الله مكارم: تا روز سيزدهم جايز است.

2. آيت الله اراكي: كفايت مشكل است.

آيت الله بهجت: احوط اين است كه ذبح در روز عيد قربان باشد و در صورتي كه به دلايلي نتواند تا مغرب قرباني كند، بعد از اذان مغرب هم مي‏تواند.

آيت الله تبريزي: ذبح در شب، بعد از عيد، خلاف احتياط است.

آيت الله خامنه‌اي: اگر به واسطة عذري مثل فراموشي يا غير آن، ذبح را در روز عيد نكرد احتياط واجب آن است كه در ايام تشريق ذبح كند و اگر نشد در بقية ماه ذي‌حجه.

آيت الله خويي، آيت الله فاضل: ذبح در شب كفايت نمي‏كند مگر براي خائف.

آيت الله سيستاني: و احتياط واجب اين است كه در شب قرباني نكند، حتي شب روزهاي تشريق، مگر براي خائف.

آيت الله گلپايگاني: ذبح در شب يازدهم بنابر احوط جايز نيست و اگر در روز عيد ذبح نكرد، روز يازدهم ذبح نمايد.

3. آيت الله اراكي: اين احتياط واجب نيست. (اطلاق آيه محكَّم است).

آيت الله بهجت: حكم آن در مسأله قبل بيان شد.

آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: بلكه بدون ترديد لازم است.

آيت الله سيستاني: اقوي آن است كه مي‏تواند در روزهاي تشريق قرباني كند.

آيت الله صافي، آيت الله گلپايگاني: اين احتيـاط واجب نيست اگرچه مطلوب اسـت ولكن اگر در غير ايـام نحر (روز عيد و سه روز بعـد از آن) بـود بنابر احتيـاط قصد ادا و قضـا نكند، بلكه به قصـد ما في‌الذمه ذبـح كند.

آيت الله مكارم: تا روز سيزدهم در هر حال جايز است ذبح كند.

122

ذبح كند و اگر نشد در بقيه ماه ذي‏حجه و در تأخير عمدي1 نيز همين حكم است.⁽²⁾

«182[ م ـ كساني كه وكيل ديگري هستند كه براي او قرباني كنند، مي‏توانند قبل از اين‌كه حلق يا تقصير كنند، قربانيِ ديگري را ذبح نمايند.

«183[ س ـ آيا مُحرم مي‏تواند قبل از ذبحِ گوسفندِ خود، براي ديگري ذبح نمايد؟

ج ـ مانع ندارد.

«184[ س ـ آيا ذبح با كاردهاي استيل كه معلوم نيست آهن است يا نه چگونه است؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله خويي: اگر از روي علم و عمد ترك كرده و طواف به‌جا آورده باشد ظاهراً طوافش باطل و اعاده آن بعد از تدارك ذبح واجب است.

2. آيت الله سيستاني: اگر عمداً ذبح را از ايام تشريق تأخير بيندازد حجش باطل است و اگر معذور باشد بايد روزه بگيرد و احتياط مستحب اين است كه ذبح در بقية ذي‏حجه را نيز انجام دهد.

123

ج ـ صحيح نيست.⁽¹⁾

«185[ س ـ شخصي به اعتماد نايب خود در رمي، ذبح كرده و حلق نموده است، بعد معلوم شده كه نايب از جانب او رمي ننموده است، آيا ذبح و حلق او صحيح است؟

ج ـ كفايت مي‏كند.

«186[ س ـ بعد از فري اوداج اربعه، اگر گردن قرباني را در حالي كه هنوز زنده است قطع نمود، چه صورتي دارد؟

ج ـ كار حرامي است،⁽²⁾ لكن ذبيحه حلال است و كفايت از قرباني مي‏كند.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله بهجت: اگر در تيزي و حدّت مثل آهن باشد تا انتهاي ذبح، بعيد نيست حكم آهن را داشته باشد به الغاي خصوصيت.

آيت الله تبريزي: مانعي ندارد، بلي اگر در محل ذبح آهن باشد، احتياط مستحب آن است كه با آن ذبح كند.

آيت الله خامنه‏اي: وسيله ذبح بايد آهن باشد و استيل (فولاد همراه با مواد ضد زنگ) در حقيقت همان آهن است و ذبح با آن مانع ندارد.

آيت الله خويي: ذبح با آن مانعي ندارد.

آيت الله سيستاني: خالي از اشكال نيست.

آيت الله صافي: اگر محرز نباشد كه استيل آهن است صحيح نيست.

آيت الله فاضل: اشكال ندارد.

آيت الله مكارم، آيت الله نوري: با هر فلز برنده‏اي صحيح است.

2. آيت الله سيستاني، آيت الله فاضل: بنابر احتياط.

3. آيت الله بهجت: مانعي ندارد ولي اگر عمداً چنين كند استفاده از گوشت آن مكروه است بلكه خلاف احتياط است.

آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: بنابر احتياط لازم، ذبيحه حلال نيست.

آيت الله مكارم: اين كار حرام نيست ولي بهتر است اين كار را نكند.

124

سوم از واجبات منا ـ تقصير است

«187[ م ـ هر مكلفي مختار است كه بعد از ذبح كردن، يا سر بتراشد و يا از ناخن 1يا موي خود قدري بچيند مگر چند طايفه:

اول ـ زن‌ها كه بايد از مو يا ناخن2 خود قدري بگيرند، وكافي نيست ظاهراً3 براي آن‌ها سر تراشيدن.

دوم ـ كسي كه سال اول حج او باشد،كه بايد سر4 بتراشد به احتياط واجب5.

سوم ـ كسي كه موي سر خود را به عسل ي«صمغ»يا نحوآن براي رفع شپش و نحو آن چسبانيده باشد بايد سر بتراشد به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيت الله سيستاني: گرفتن ناخن كافي نيست بنابر احتياط واجب و اگر خواست ناخن بگيرد بايد بعد از كوتاه كردن مو باشد.

2. آيت الله فاضل: و سر تراشيدن براي آنها كافي نيست.

آيت الله سيستاني، آيت الله مكارم: بنابر احتياط واجب كوتاه كردن ناخن به تنهايي كافي نيست.

3. آيت الله گلپايگاني، آيت الله صافي: سر تراشيدن براي آنها جايز نيست.

4. آيت الله بهجت: سر تراشيدن در اين مورد دوم و نيز سوم و چهارم مستحب مؤكّد است. (مناسك شيخ، ص 78)

آيت الله نوري: مخيّر بين تراشيدن سر و كوتاه كردن مو يا چيدن ناخن مي‏باشد.

5. آيات عظام خويي، خامنه‏اي، فاضل، تبريزي: احتياط مستحب اين است كه سر تراشيدن را اختيار كند، هر چند مخير بودنش بين حلق و تقصير خالي از قوت نيست.

آيت الله مكارم: چنين كسي نيز مخيّر است و سر تراشيدن متعيّن نيست.

125

احتياط واجب1.

چهارم ـ كسي كه موي خود را جمع كرده و گره زده و در هم پيچيده و بافته است بايد سر بتراشد به احتياط واجب2.

پنجم ـ خنثاي مشكل اگر از اين سه دسته اخير نباشد بايد تقصير كند و سر نتراشد.⁽³⁾

«188[ م ـ احتياط4 آن است كه تقصير در روز عيد باشد،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيات عظام خويي، فاضل، تبريزي: احتياط اين است كه سر تراشيدن را اختيار كند. بلكه وجوب آن اظهر است.

2. مانند طايفه قبل است.

3. آيت الله بهجت: سر تراشيدن براي خنثي مشكل جايز نيست بنابر تخيير كه گذشت، و امّا بنابر تعيّن حلق بر مرد، اگر يكي از قسم متقدّم باشد، احوط جمع است. (مناسك شيخ، ص 78)

آيت الله گلپايگاني، آيت الله صافي: خنثي در حكم زن است و تقصير بر او متعيّن است.

آيت الله مكارم: اگر از دو دسته اخير نباشد مو را كوتاه كند و اگر باشد اول كمي مو را كوتاه كرده بعد سر را مي‏تراشد. (بنابر احتياط واجب)

آيت الله خويي، آيت الله تبريزي: خنثاي مشكل اگر موي سر خود را نچسبانده يا نبافته باشد بايد تقصير نمايد.

4. آيت الله اراكي، آيت الله نوري: اين احتياط ترك نشود.

آيت الله تبريزي، آيت الله خويي: احتياط واجب آن است كه در روز عيد باشد و اگر روز عيد نكرد تا آخر ذي‏حجه وقت دارد.

آيت الله خامنه‏اي: اين احتياط واجب است.

آيت الله سيستاني: احتياط مستحب اين است كه از روز عيد تأخير نشود و بعيد نيست تأخير آن تا آخرين زماني كه بتواند اعمال حج را در ماه ذي‏حجه به‌جا آورد.

آيت الله گلپايگاني: متعرض اين فرع نشده‏اند.