بخش 7

چند مسأله1 ـ خوردن گوشت پرستو و هُدهُد ^{( 1 )} مكروه است . ^{( 2 )} 2 ـ تخم مرغ و ساير پرندگان حلال گوشت ، حلال و تخم پرندگان حرام گوشت حرام است . ^{( 3 )} 3 ـ مَلخ از پرندگان است و حلال گوشت مي باشد . ^{( 4 )} * آبزيان1 ـ از حيوانهاي دريايي ، تنها ماهي پولك دار و برخي از پرندگان دريايي حلال گوشت است . 2 ـ ميگو كه همان ملخ دريايي و از پرندگان است ، حلال گوشت مي باشد . ^{( 5 )} چند مسأله : 1 ـ خوردن گِل حرام است . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ( گلپايگاني ) احتياط واجب آن است كه از خوردن گوشت هدهد خودداري نمايند . ( مسأله 2633 )

2 . توضيح المسائل ، م 2624 . 3 . تحريرالوسيله ، ج 2 ، ص 158 ، م 12 . 4 . توضيح المسائل ، م 2622 . 5 . تحريرالوسيله ، ج 2 ، ص 155 ، م 1 . 6 . تحريرالوسيله ، ج 2 ، ص 164 ، م 7 .

2 ـ خوردن كمي از تربت سيدالشهدا ( ع ) براي شفا يافتن از بيماري اشكال ندارد . ^{( 1 )} 3 ـ خوردن و آشاميدنِ چيز نجس حرام است . ^{( 2 )} 4 ـ خوردن چيزي كه براي انسان ضرر دارد حرام است ، ^{( 3 )} مثلاً خوردن غذاي چرب براي مريضي كه غذاي چرب برايش ضرر دارد حرام است . ^{( 4 )} 5 ـ خوردن تخم چهارپايان حلال گوشت حرام است . ^{( 5 )} 6 ـ نوشيدن شراب و هر مايع مست كننده ديگر حرام است . ^{( 6 )} 7 ـ بر هر مسلماني واجب است مسلمان ديگري را كه نزديك است از گرسنگي يا تشنگي بميرد ، نان و آب داده و از مرگ نجات دهد . ^{( 7 )} آداب غذا خوردن * مستحبات1 ـ دستها را قبل از غذا و پس از آن بشويد . 2 ـ در اوّل غذا « بسم الله » و در پايان ، « اَلحمدُلِلّه » بگويد . 3 ـ با دست راست غذا بخورد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 2628 . 2 . توضيح المسائل ، م 141 .

3 ( خوئي ) خوردن چيزي كه سبب مرگ مي شود يا براي انسان ضرر كلّي دارد حرام است . ( مسأله 2639 ) .

4 . توضيح المسائل ، م 2630 . 5 . توضيح المسائل ، م 2626 . 6 . توضيح المسائل ، م 111 ، 2632 . 7 . توضيح المسائل ، م 2635 .

4 ـ لقمه را كوچك بردارد . 5 ـ غذا را خوب بجود . 6 ـ ميوه را پيش از خوردن با آب بشويد . 7 ـ اگر چند نفر سر سفره نشسته اند ، هر كسي از غذاي جلوي خودش بخورد . 8 ـ ميزبان پيش از همه شروع به غذا خوردن كند و بعد از همه دست بكشد . ^{( 1 )} * مكروهات1 ـ در حال سيري غذا خوردن . 2 ـ پرخوري ( زياد غذا خوردن ) . 3 ـ نگاه كردن به صورت ديگران هنگام غذا خوردن . 4 ـ خوردن غذاي داغ . 5 ـ فوت كردن به غذايي كه مي خورد . 6 ـ پاره كردن نان با كارد . 7 ـ گذاشتن نان زير ظرف غذا . 8 ـ دور انداختن ميوه ، پيش از آنكه كاملاً آن را بخورد . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 2636 . 2 . توضيح المسائل ، م 2637 .

203

آدابِ آب نوشيدن * مستحبات : 1 ـ در روز ، ايستاده آب بخورد . 2 ـ پيش از آشاميدن آب « بِسمِ الله » و بعد از آن « الحَمدُلله » بگويد . 3 ـ به سه نفس آب بياشامد . 4 ـ پس از آشاميدن آب ، حضرت امام حسين ـ عليه السلام ـ و خاندان و ياران او را ياد و قاتلان ايشان را لعن كند . ^{( 1 )} * مكروهات1 ـ زياد آشاميدن . 2 ـ آشاميدن آب بعد از غذاي چرب . 3 ـ با دست چپ آب نوشيدن . 4 ـ در شب ، ايستاده آب نوشيدن . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 2638 . 2 . توضيح المسائل ، م 2639 .

204

نگاه به ديگران1 ـ بجز زن و شوهر ، نگاه كردن هر فرد انساني به فرد ديگر ، اگر براي لذّت بردن باشد حرام است ، خواه همجنس باشد مانند نگاه مرد به مرد ديگر ، و يا غير همجنس مانند نگاه مرد به زن ، و خواه از محارم باشد و يا غير محارم و به هر جاي بدن باشد همين حكم را دارد . ^{( 1 )} 2 ـ نگاه كردن مرد ^{( 2 )} به بدن زن اگر براي لذّت بردن نباشد احكام خاصي دارد كه اكنون به بيان آنها مي پردازيم : 1ـ به عورت رحرام . 1 ـ مَحرم2 ـ به غير عورت رجايز . نگاه مرد به زن1 ـ به صورت و دستها تا مچ رجايز ^{( 3 )} 2 ـ نامحرم2 ـ به ساير اعضاي بدن ر حرام . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 243 ، م 15 تا 19 . 2 احكامي كه براي مردان آورده مي شود براي پسرها هم همان است و احكامي كه براي بانوان آورده مي شود ، دخترها هم همان حكم را دارند .

3 ( گلپايگاني ) نگاه كردن به صورت و دستها هم حرام است . ( خوئي ) احتياط واجب آن است كه به صورت و دستها هم نگاه نكند . ( مسأله 2442 ) .

4 . ( همان مدرك ـ استفتاء ) . توضيح المسائل ، م 2433 .

احكام مسجد ، قرآن * اين كارها در رابطه با مسجد ، حرام است : * زينت كردن مسجد با طلا . ^{( 1 )} * فروش مسجد ، هر چند خراب شده باشد . * نجس كردن مسجد ، و چنانچه نجس شود بايد فوراً تطهير كنند . * بردن خاك و ريگ از مسجد ، مگر خاكهاي زيادي . * اين كارها در رابطه با مسجد ، مستحب است : * زودتر از همه به مسجد رفتن و ديرتر از همه از مسجد بيرون آمدن . * چراغ مسجد را روشن كردن . * تميز كردن مسجد . * هنگام وارد شدن ، ابتدا پاي راست را داخل مسجد گذاشتن . * هنگام بيرون آمدن از مسجد اوّل پاي چپ را بيرون گذاشتن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ( گلپايگاني ) بنابر احتياط واجب تزيين نكنند . ( خوئي ) احتياط مستحب است . ( حاشيه العروة الوثقي ) .

* خواندن دو ركعت نماز مستحبيِ تَحيّت مسجد . * خوشبو كردن خود و پوشيدن بهترين لباسهاي خود براي رفتن به مسجد . * اين كارها در رابطه با مسجد ، مكروه است : * گلدسته ها را بيش از پشت بام مسجد بالا بردن . * عبور از مسجد ، به عنوان محل عبور ؛ بدون آنكه در آنجا نماز بخواند . * انداختن آب دهان و بيني در مسجد . * خوابيدن در مسجد ، مگر در حال ناچاري . * فرياد زدن در مسجد و صدا را بلند كردن مگر براي اذان . * خريد و فروش ، در مسجد . * سخن گفتن از امور دنيا . * رفتن به مسجد ، براي كسي كه سير يا پياز خورده و بوي دهانش مردم را آزار مي دهد . ^{( 1 )} احكام قرآن1 ـ قرآن هميشه بايد پاك و تميز باشد و نجس كردن خط و ورق قرآن ، حرام است ، و اگر نجس شود بايد فوراً آن را آب بكشند . ^{( 2 )} 2 ـ اگر جلد قرآن نجس شود و بي احترامي به قرآن باشد بايد آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 455 و 456 . 2 . توضيح المسائل ، م 135 .

207

را آب بكشند . ^{( 1 )} لَمس كردن خطوط قرآن1 ـ رساندن جايي از بدن به نوشته قرآن ، براي كسي كه وضو ندارد حرام است . ^{( 2 )} 2 ـ در تمام اين موارد لمس كردن خطوط قرآن بدون وضو حرام است : * در نوشته قرآني فرقي بين آيات و كلمات بلكه حروف و حتي حركات آن نيست . * در چيزي كه قرآن بر آن نوشته شده است ، بين كاغذ و زمين و ديوار و پارچه ، فرقي نيست . * در نوشته قرآني فرقي نيست كه با قلم نوشته شده باشد يا چاپ يا گچ و يا چيز ديگر . ^{( 3 )} * اگر نوشته قرآني در قرآن هم نباشد ، لمس كردن آن حرام است . پس اگر آيه اي از قرآن در كتاب ديگري نوشته شده باشد ، بلكه اگر كلمه اي از آن در كاغذي باشد ، يا نصف كلمه اي از آن از برگ قرآن يا كتاب ديگري بريده شده باشد ، باز هم لمس آن بدون وضو حرام است . 3 ـ موارد زير ، لمس نوشته قرآن به حساب نمي آيد و حرام نمي باشد : * لمس آن از پشت شيشه ، يا پلاستيك .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 136 . 2 . توضيح المسائل ، م 317 . 3 . العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 191 ـ 190 .

208

* لمس ورق قرآن و جلد آن و اطراف نوشته ها ( گرچه مكروه است ) . * ترجمه قرآن ، به هر لغتي باشد ، مگر اسم خداوند كه به هر لغتي باشد ، لمس آن براي كسي كه وضو ندارد حرام است ، مانند كلمه « خدا » . ^{( 1 )} 4 ـ كلماتي كه مشترك بين قرآن و غير قرآن است مانند « مؤمن » ، « الّذين » اگر نويسنده به قصد قرآن نوشته باشد لمس آن بدون وضو حرام است . ^{( 2 )} 5 ـ لمس خطوط قرآن بر انسان جُنب هم حرام است . 6 ـ انسان جُنب نبايد سوره هاي سجده دار قرآن را بخواند ، ( تفصيل اين مسأله در صفحه 55 گذشت ) . ^{( 3 )} 7 ـ براي جنب ، نسبت به قرآن ، اين كارها مكروه است : * خواندن بيش از هفت آيه از سوره هايي كه سجده واجب ندارد . * رساندن جايي از بدن به جلد و حاشيه و بين خطهاي قرآن . * همراه داشتن قرآن . 8 ـ براي همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن و لمس حاشيه قرآن وضو گرفتن مستحب است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 189 ـ 190 . 2 . العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 190 . 3 . توضيح المسائل ، م 355 . 4 . توضيح المسائل ، م 322 .

209

احكام سلام كردن1 ـ سلام كردن به ديگران مستحب ، ولي جواب آن واجب است . ^{( 1 )} 2 ـ سلام كردن به كسي كه در حال خواندن نماز مي باشد ، مكروه است . ^{( 2 )} 3 ـ اگر كسي به نمازگزار سلام كند ، بايد پاسخ او را بدهد ، ولي در جواب بايد كلمه « عليكم » را مقدم بدارد ؛ يعني بگويد : « عليك السلام » يا « عليكم السلام » . ^{( 3 ) ( 4 )} 4 ـ كسي كه نماز مي خواند ، جايز نيست به ديگران سلام كند . ^{( 5 )} 5 ـ سلام را بايد فوراً جواب داد و اگر عمداً تأخير بيندازد گناه كرده است . ^{( 6 )} 6 ـ اگر دو نفر ، همزمان به يكديگر سلام كنند ، بر هر يك واجب است كه جواب سلام آن ديگري را بدهد . ^{( 7 )} 7 ـ سلام كردن به كافر مكروه است ، و اگر او به مسلماني سلام كند ، احتياط واجب آن است كه در جواب بگويد : « عليك » و يا فقط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقي ، ج 1 ، ص 715 ، م 30 . 2 . ( همان مدرك ، م 29 ) . 3 . ( همان مدرك ، ص 711 ، م 17 ) .

4 ( سايرمراجع ) بايد همانگونه كه سلام كرده ، پاسخ دهد يعني اگر گفته است « سلام عليك » ، او هم در جواب بگويد : « سلام عليك » ( حاشيه العروة الوثقي ) .

5 . ( همان مدرك ، م 15 ) . 6 . ( همان مدرك ، ص 557 ، م 25 ) . 7 . ( همان مدرك ، ص 716 ، م 36 ) .

بگويد : « سلام » . ^{( 1 )} آداب سلام كردن1 ـ مستحب است : * سواره به پياده . * و ايستاده به نشسته . * و گروه اندك به گروه زياد . * و كوچك به بزرگ سلام كند . ^{( 2 )} 2 ـ مستحب است ، در غير حال نماز ، جواب سلام را بهتر از آن بدهد ، پس اگر كسي بگويد : « سلام عليكم » مستحب است در جوابش بگويد « سلام عليكم ورحمة الله » . ^{( 3 )} 3 ـ سلام كردن مرد به زن ، مكروه است مخصوصاً به زن جوان . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ( همان مدرك ، م 33 ) . 2 . ( همان مدرك ـ م 33 ) . 3 . ( همان مدرك ، ص 717 ، م 38 ) . 4 . العروة الوثقي ، ج 2 ، ص 804 ، م 41 .

211

احكام برخي از گناهانغَصب ^{( 1 )} غصب آن است كه انسان ، به ناحق و از روي ظلم و ستم ، بر اموال ديگران يا حقوق آنان مسلط شود . غصب از گناهان بزرگ است و انجام دهنده آن در قيامت به عذاب سخت گرفتار مي شود . انواع غصب * شخصي ؛ مانند سرقت يا از بين بردن اموال كسي . * اموال * عمومي ؛ مانند ازبين بردن لوازم اداره ، نپرداختن خمس و زكات .

اقسام غصب * شخصي ؛ مانند نماز خواندن در محلي كه ديگري در * حقوق مسجد براي خود گرفته است .

* عمومي ؛ مانند جلوگيري از استفاده مردم از مسجد يا پل وخيابان و سدّ معبر . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 مسائلي كه از تحريرالوسيله و استفتائات ، آورده شده مطابق با فتاواي حضرت امام خميني ( ره ) مي باشد .

2 . تحريرالوسيله ، ج 2 ، ص 173 ، م 1 .

احكام غصب1 ـ تمام اقسام غصب حرام است و ازگناهان بزرگ به شمار مي رود . ^{( 1 )} 2 ـ اگر انسان چيزي را غصب كند ، علاوه بر آنكه كار حرامي كرده است بايد آن را به صاحبش برگرداند و اگر آن چيز از بين برود ، بايد عوض آن را به او بدهد . ^{( 2 )} 3 ـ اگر چيزي را كه غصب كرده ، خراب كند ، بايد آن را با مزد ساختنش به صاحب آن بدهد ، و اگر پس از ساختِ مجدّد قيمتش از اولش كمتر شود ، بايد تفاوت قيمت آن را هم بدهد . ^{( 3 )} 4 ـ اگر چيزي را كه غصب كرده ، تغييري در آن داده كه از اولش بهتر شده باشد ؛ مثل اينكه دوچرخه را تعمير كرده ، اگر صاحب مال بگويد ، آن را به همين صورت بده ، بايد به او بدهد ، و نمي تواند براي زحمتي كه كشيده مزد بگيرد ، و حق ندارد آن را تغيير دهد كه مثل اولش بشود . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ( همان مدرك ) . 2 . ( همان مدرك ، م 3 ) . 3 . توضيح المسائل ، م 2553 . 4 . توضيح المسائل ، م 2554 .

213

دروغ گفتن1 ـ دروغ گفتن از كارهاي حرام و از گناهان بزرگ است . ^{( 1 )} 2 ـ اگر امر بسيار مهمي در پيش باشد ، مثل كشته شدن يك فرد و يا بهم خوردن نظام خانواده ، گفتن دروغي كه از آن جلوگيري كند ، اشكال ندارد . ^{( 2 )} غيبتتعريف غيبتاگر صفتي ناروا در شخصي باشد ، يا كاري انجام داده باشد ، كه خلاف است و ديگران از آن بي اطلاعند و دوست ندارد كسي آن را براي ديگران بازگو كند ، بازگو كردن آن پشت سر او پيش ديگران ، « غيبت » است . ^{( 3 )} احكام غيبت1 ـ غيبت ، هم براي گوينده و هم براي شنونده حرام است . ^{( 4 )} 2 ـ اگر كسي ، از شخصي غيبت كرده ، بايد از آن گناه توبه كند ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . استفتاءات ، ج 2 ، ص 616 ، س 4 . 2 . ( همان مدرك ـ سؤال 1 ) . 3 . استفتاءات ، ج 2 ، ص 618 ، س 9 . 4 . ( همان مدرك ) .

214

لازم نيست به او بگويد . ^{( 1 )} 3 ـ اگر شخصي نماز نمي خواند ولي اين گناه خود را آشكار نمي كند ، غيبت او جايز نيست [ گرچه بايد او را امر به معروف كرد ] . ^{( 2 )}

قَسم خوردن1 ـ اگر كسي به يكي از اسامي خداوند عالم ؛ مانند « خدا » و « الله » قسم بخورد كه كاري را انجام دهد ، يا ترك كند ، مثلاً سوگند بخورد كه روزه بگيرد يا سيگار نكشد ، واجب است به آن عمل كند . ^{( 3 )} 2 ـ اگر عمداً به سوگندي كه خورده است عمل نكند ، بايد كفّاره بدهد و كفّاره آن يكي از اين سه چيز است : * آزاد كردن يك برده . * سير كردن ده فقير . * پوشاندن ده فقير . و اگر هيچكدام از اينها را نتواند انجام دهد ، بايد سه روز روزه بگيرد . ^{( 4 ) ( 5 )} 3 ـ كسي كه قسم مي خورد ، اگر حرف او راست باشد ، قسم خوردن او مكروه است و اگر دروغ باشد ، حرام و از گناهان بزرگ است . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ( همان مدرك ، ص 620 ، س 15 و 16 ) . 2 . ( همان مدرك ، س 18 ) . 3 . توضيح المسائل ، م 2670 و 2671 . 4 . ( همان مدرك ) .

5 ( گلپايگاني ) و بايد سه روز روزه ، پي درپي باشد . ( مسأله 2679 ) .

6 . توضيح المسائل ، م 2675 .

وصيّت ، زيارت

وصيّت

يكي از مسائلي كه قبل از سفر عمل به آن مستحب مي باشد وصيت است ، بنابر اين جهت آشنايي شما زائران عزيز ، برخي از مسائل وصيّت ، در اين قسمت آورده مي شود .

تعريف وصيّت

وصيّت آن است كه انسان سفارش كند بعد از مرگش براي او كاري انجام دهند ، يا بگويد بعد از مرگش چيزي از اموال او براي كسي باشد ، يا براي فرزندان خود قيّم ( سرپرست ) مشخص كند . ^{( 1 )}

چگونگي وصيّت

* با گفتار ؛ يعني وصيّت خود را بگويد .

* با نوشته اي كه مقصود وصيّت كننده را برساند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 2694 .

* با اشاره اي كه مقصود را بفهماند . ^{( 1 )}

كسي كه انسان به او وصيّت مي كند « وَصيّ » نام دارد .

وصيّ بايد مسلمان ، عاقل ، بالغ و مورد اطمينان باشد ، بنابر اين انسان نمي تواند فرزند غير بالغ خود و يا كسي را كه به او اطمينان ندارد ، وصيّ خود قرار دهد . ^{( 2 ) ( 3 )}

متن وصيتنامه

آنچه بايد بر آنها وصيت كرد بدين شرح است :

1 ـ نماز و روزه هاي قضا شده ( در صورتي كه خودش نتواند آنها را بجا آورد ) و چنانچه پسر بزرگ داد كه پس از مرگ بر وي واجب مي شود ، بايد به او اطلاع دهد .

2 ـ خمس و زكات و ساير بدهكاريها ( در صورتي كه نمي تواند بپردازد ) چنانچه از خودش مال دارد و يا احتمال مي دهد كه كسي آنها را پرداخت مي كند .

3 ـ اگر حج بر او واجب شده و نتواند آن را بجا آورد .

4 ـ اگر فرزندانش نياز به سرپرست دارند كه بدون سرپرست اموالشان از بين مي رود يا خودشان ضايع مي شوند ، بايد براي آنها قيّم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 2695 و 2696 .

2 . توضيح المسائل ، م 2704 .

3 ( خوئي ) وصي بايد عاقل باشد و احتياط آن است كه بالغ نيز باشد و لازم است وصيِّ مسلمان ، مسلمان باشد و در اموري كه راجع به شخص وصيّت كننده نيست لازم است مورد اطمينان باشد .

اميني قرار دهد . ^{( 1 )}

وصيّت مالي

وصيتي كه انسان نسبت به اموالش دارد ؛ يعني مصرفي را براي آن مشخـص كـرده و يا گفتـه است كـه بـه كسي بدهند ، چنانچه بيش از 31 كل اموالش نباشد بايد مطابق وصيّت عمل كنند و اگر بيش از 31 اموال وي باشد ، وصيّت او در بيش از ثُلث در صورتي صحيح است كه ورثه او ، حرفي بزنند يا كاري كنند كه معلوم شود عملي شدن وصيّت را اجازه داده اند و تنها راضي بودن آنها كافي نيست . و اگر بعد از مردن او هم اجازه بدهند صحيح است . ^{( 2 ) ( 3 )}

آداب زيارت

زيارت اولياي خدا و بزرگان دين را آدابي است كه مراعات آنها ثواب زيارت را افزون كرده و سبب تأثير بيشتر آن ، بر شخص زائر مي گردد . اكنون با برخي از آنها آشنا مي شويم : ^{( 4 )}

1 ـ مستحب است انسان قبل از مشرف شدن به حرم ، غسل كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 2700 تا 2703 .

2 . توضيح المسائل ، م 2721 .

3 ( خوئي ) اگر بعضي از ورثه اجازه دهند و بعضي ردّ كنند ، تنها نسبت به سهم آنهايي كه اجازه داده اند صحيح است .

4 اين بخش ، از كتاب شريف مفاتيح الجنان آورده شده است .

2 ـ براي تشرف به حرم پاكيزه ترين لباسها را بپوشد وخود را خوشبو كند . ( بجز در حرم امام حسين ( ع ) كه خوشبو كردن خود مستحب نيست )

3 ـ مستحب است با وضو به حرم مشرف شود .

4 ـ هنگام تشرف به حرم گامها را كوتاه بردارد و باوقار و آرامي حركت كند .

5 ـ در راه به ذكر الهي مشغول باشد .

6 ـ هنگام ورود به حرم اذن دخول بخواند .

7 ـ با پاي راست وارد حرم شود .

8 ـ هنگام ديدن قبر تكبير بگويد .

9 ـ اگر مزاحم ديگران نيست ، به ضريح حضرت نزديك شود ، بطوري كه بتواند خود را به آن بچسباند .

10 ـ زيارتهايي كه از ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ رسيده است بخواند ؛ از جمله زيارت جامعه .

11 ـ هنگام خواندن زيارت رو به قبله بايستد .

12 ـ پس از خواندن زيارت ، ابتدا ، گونه راست و سپس گونه چپ را بر ضريح بگذارد و دعا بخواند .

13 ـ پس از زيارت دو ركعت نماز زيارت بخواند .

14 ـ پس از نماز براي خود و ديگران دعا كند ؛ بويژه دعا براي ستمديدگان و عليه ستمگران .

15 ـ از گناهان خود توبه و استغفار كند .

16 ـ و نيز خواندن قرآن و هديه كردن آن به صاحب مزار مستحب است بويژه سوره قدر .

سجده كردن براي صاحب قبر جايز نيست ، ولي اگر سجده شكر الهي باشد اشكال ندارد . ^{( 1 )}

يادآوريآنچه در اين كتاب آمده است ، تمام مسائل احكام نيست ، بلكه بسياري از قسمتهاي احكام را كه در درجه اوّل نياز زائران عزيز نبوده ، در اين كتاب نياورديم ، ولي افراد علاقه مند مي توانند براي آشنايي بيشتر به مسائل شرعي ، به رساله توضيح المسائل يا كتابهاي ديگر فقهي مراجعه كنند . والحمدلله اولاً و آخراً

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 1090 .