بخش 2

29

فضيلت نماز جماعت

فقهاي شيعه بر اساس رواياتي كه در باب « نماز جماعت » از پيشوايان اسلام رسيده ، اقامه نمازهاي يوميه به صورت جماعت را مستحب مؤكد و داراي ارزش و پاداش بـزرگ مي دانـند . از فقـهاي معاصر ، امام خميني ـ ره ـ در اين زمينه چنين فتوا داده است :

با جماعت خواندن همه نمازهاي واجب ، بخصوص نمازهاي مستحب مؤكد است و در نمازهاي صبح ، مغرب و عشاء استحباب تأكيد بيشتري دارد . ^{( 1 )}

در « منهاج الصالحين » مي خوانيم :

با جماعت اقامه كردن تمام نمازهاي واجب ـ جز نماز طواف ـ مستحب است ، و استحباب آن در نمازهاي يوميه ، بخصوص در نماز صبح ، مغرب و عشاء مؤكد است . نماز جماعت ثواب زيادي دارد و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تحريرالوسيله ، مؤسسة النشر الاسلامي ( التابعه ) لجماعة المدرسين ، قم ، ص 24 .

30

تشويق به اقامه جماعت و نكوهش ترك آن ، اخبار فراواني با مضامين بلندي نقل شده است ، كه چنين تأكيد و اجر و فضيلتي در مورد بيشتر مستحبات ديگر نشده است . ^{( 1 )}

در فقه اهل سنت نيز بر اقامه نماز جماعت ، تأكيد شده است . بر اساس فقه مذهب « حنبلي » و « شافعي » نماز جماعت واجب و هر كس بدون عذر آن را ترك كند ، گناهكار است و بايد تعزير شود و شهادتش در دادگاه پذيرفته نيست . ^{( 2 )}

براي آنكه به اهميت و فضيلت نماز جماعت از نظر شيعه ، بيشتر توجه كنيم ، ترجمه چند حديث از پيشوايان معصوم را در اين باره مي آوريم :

1 ـ فضيل و زراره ( دو تن از ياران امام صادق ـ عليه السلام ـ ) مي گويند : به امام عرض كرديم : آيا نماز جماعت واجب است ؟

حضرت فرمود : « نماز ، واجب است ولي بپا داشتن آن با جماعت مستحب مي باشد ، منتهي اگر كسي بدون عذر و از روي بي اعتنايي و بي رغبتي به نماز و اجتماع مسلمانان ، در آن شركت نكند ، نمازش كامل نيست . ^{( 3 )}

2 ـ پيامبر اسلام ـ ص ـ فرمود : هر كس نمازهاي پنج گانه را به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ منهاج الصالحين ، آية الله خويي ـ ره ـ ط 28 ، قم ، مدينة العلم ، 1410 هـ . ق ، ص 210 .

2 ـ فتاوي هيئت كبار العلماء ، مكتبة التراث الاسلامي ، القاهره ( بي تا ) ، ص 249 ، وزارة الأوقاف و الشئون الاسلامية ، الموسوعة الفقهية ، ط 2 ، ج 15 ، ص 281 .

3 ـ شيخ حر عاملي ، وسائل الشيعه ، بيروت ، دار احياء تراث العربي ، ج 5 ، باب 1 ، ابواب صلاة الجماعة ، ح 2 ، 4 ، 7 ، 9 .

31

جماعت بخواند ، به او گمان نيك بريد . ^{( 1 )}

3 ـ باز رسول خدا ـ ص ـ فرمود : هر كس در جستجوي جماعت به مسجدي برود ، براي هر قدم او هفتاد هزار حسنه نوشته مي شود و به همان مقدار ( در پيشگاه خدا ) ارتقاي رتبه مي يابد . و اگر در آن حال بميرد ، خداوند هفتاد هزار فرشته را مأمور مي كند كه در قبر به ديدار او بروند و به او مژده ( بهشت ) دهند و در تنهايي همنشين او گردند و تا روز قيامت براي او طلب آمرزش نمايند . ^{( 2 )}

4 ـ امام رضا ـ ع ـ فرمود : نماز جماعت تشريع گشته است تا اينكه اخلاص و يكتاپرستي و اسلام بندگان و عبادت آنان براي خدا آشكار و روشن و هويدا گردد ؛ زيرا اظهار آن خود حجت و دليلي از طرف خداي يگانه بر مردم شرق و غرب است . و نيز براي اين است كه منافق و آن كس كه نماز را سبك مي شمارد ، آنچه را كه اقرار نموده ادا كند و پايبندي خود به اسلام و وظايف ديني را به اين وسيله آشكار سازد . و همچنين براي اين است كه مسلمانان بتوانند درباره يكديگر شهادت بدهند .

از اين گذشته اقامه جماعت ، كمك به نيكي و تقوا و بازدارنده از بسياري از گناهان است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان مدرك .

2 ـ همان مدرك .

3 ـ همان مدرك .

33

شكوه نماز جماعت در حرمين

نماز جماعت ، يكي از جلوه گاههاي اتحاد و همبستگي مسلمانان و لغو امتيازهاي طبقاتي است . اين مراسم عبادي ـ سياسي بويژه در موسم حج در مسجد الحرام و مسجد النبي ـ ص ـ با شكوه و عظمت بيشتري برگزار مي گردد ؛ زيرا مسلمانان كه از سراسر جهان ، براي انجام اعمال و مناسك حج به مكه و مدينه روي مي آورند ، و انگيزه اي جز عبادت نداشته و فراغت كامل براي انجام آن دارند ، ساعتها پيش از آغاز نماز جماعت همچون سيلي خروشان به سوي مسجد سرازير مي شوند و با برگزاري اين فريضه ، شكوه ، عظمت ، اتفاق ، اتحاد و برادري در جهان اسلام را به نمايش مي گذارند و بدين وسيله گوشه اي از عظمت و شكوه كنگره بزرگ حج به نمايش درمي آيد .

در اين مراسم پرشكوه ، هر نمازگزار گرچه بيش از قطره اي در درياي بزرگ نيست ، اما چون به دريا مي پيوندد و موج به وجود مي آورد ، در خود احساس قدرت مي كند .

34

از سوي ديگر چون در اين مراسم باشكوه ، پيروان همه فرقه ها و مذاهب اسلامي شركت مي كنند ، بديهي است كه گاهي موارد اختلاف فقهي جزئي پيش مي آيد ؛ چنانكه گروهي از اهل سنت با دست بسته نماز مي خوانند و عده اي ديگر همچون مالكيها ، بدون بستن دست ، نماز مي گزارند . يا گروهي ـ مانند حنفيها ـ در قنوتهايي كه هنگام بروز مشكل و گرفتاري براي مسلمانان ( عند النازلة ) خوانده مي شود ، اگر در نماز مغرب باشد ، همراهي نمي كنند ، چون قنوت را در اين نماز جايز نمي دانند . ولي اين اختلاف جزئي موجب عدم شركت آنان در نمازهاي جماعت نمي شود و آنان به وحدت و همبستگي ، بيشتر فكر مي كنند تا موارد اختلاف !

اهميت شركت در نماز جماعت اهل سنت

امام خميني ـ ره ـ بر اساس همين حفظ وحدت و ناديده گرفتن موارد اختلاف جزئي فتوا داده است كه :

« در وقتي كه در مسجد الحرام يا مسجد النبي نماز جماعت منعقد شد ، مؤمنين نبايد از آنجا خارج شوند و بايد از جماعت تخلف نكنند و با ساير مسلمين به جماعت ، نماز بخوانند » . ^{( 1 )}

حضرت آية الله العظمي اراكي ـ مد ظله العالي ـ در پاسخ اين استفتاء كه « آيا نماز خواندان با جماعت اهل تسنن در مسجد الحرام و مسجد النبي ـ ص ـ مجزي است يا خير ؟ » ، فرموده اند : « بلي مجزي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مناسك حج ، قم ، چ 4 ، پاسدار اسلام ، ص 257 ، مسائل متفرقه ، مساله 1 .

35

است » . ^{( 1 )}

روايات متعددي در تشويق به شركت در نماز جماعت اهل سنت از پيشوايان معصوم رسيده است كه ظاهراً مبناي فتاواي فقهاي شيعه در اين باره ، همين روايات است و ما به عنوان نمونه ، ترجمه چند حديث را مي آوريم :

1 ـ امام ششم ـ عليه السلام ـ فرمود : هر كس با آنان ( اهل سنت ) در صف اول ، نماز جماعت بخواند ، همچون كسي است كه در صف اول همراه رسول خدا نماز خوانده است . ^{( 2 )}

2 ـ امام صادق ـ ع ـ از « اسحاق بن عمار » پرسيد : آيا با آنان ( اهل سنت ) نماز مي خواني ؟ عرض كرد : بلي . فرمود : با آنان نماز بگزار زيرا كسي كه در صف اول با آنان نماز مي گزارد ، همچون كسي است كه شمشير به دست گرفته ، در راه خدا پيكار مي كند . ^{( 3 )}

3 ـ حضرت صادق ـ ع ـ يكي از يارانش را كه در مورد نماز خواندن با اهل سنت ترديد داشت ، تشويق به شركت در نماز آنان كرد و فرمود : تو ، به مسجد از آنان سزاوارتري ، نخستين كسي باش كه وارد مسجد مي شود و آخرين كسي باش كه از مسجد بيرون مي رود ، با مردم خوش اخلاق باش و سخن نيك بگو . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ علي افتخاري ، آراء المراجع في الحج ، قم ، دارالقرآن الكريم ، چاپ سوم ، 412 هـ . ق ، ص 416 .

2 ـ شيـخ حـر عـاملي ، وسائل الشيعه ، ج 5 ، ابواب صلاة الجماعه ، ح 1 ، 6 ، 7 ، ص 382 ـ 381 .

3 ـ همان مدرك .

4 ـ همان مدرك .

36

نظم صفها در نماز جماعت

از جمله مستحبات نماز جماعت در فقه شيعه ، مستقيم بودن صفها و پر كردن جاهاي خالي آن به وسيله نمازگزاران ، و شانه به شانه ايستادن آنها است .

پر كردن صفها و خودداري از تشكيل يك صف به تنهايي ، چنان اهميت دارد كه به فتواي فقهاي شيعه مكروه است كه كسي با وجود جاي خالي در صفها ، به تنهايي يك صف تشكيل بدهد ، بلكه بهتر است در يكي از صفهايي كه هنوز تكميل نشده ، قرار بگيرد . ^{( 1 )} در اين زمينه رواياتي نقل شده است كه ترجمه دو نمونه از آنها را مي آوريم :

1 ـ پيامبر اسلام ـ ص ـ فرمود : « وقتي كه به نماز ايستاديد ، صفوف خود را مستقيم و منظم ، و جاهاي خالي آن را پركنيد . . . » ^{( 2 )}

2 ـ باز آن حضرت فرمود : « مردم ! صفوف خود را ( در نماز جماعت ) منظم كنيد و شانه هايتان را به هم بچسبانيد تا بين صفها فاصله نباشد . . . » ^{( 3 )}

از ديدگاه فقه تسنن

اين مسأله از نظر فقه اهل تسنن نيز از اهميت ويژه اي برخوردار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد محمد كاظم يزدي ، العروة الوثقي ، ص 282 .

2 ـ شيخ حر عاملي ، وسائل الشيعه ، بيروت ، دار احياء التراث الاسلامي ، ج 5 ، ص 472 ( باب استحباب اقامة الصفوف و اتمامها و المحازاة بين المناكب و تسوية الخلل ) .

3 ـ همان مدرك .

37

است چنانكه مشاهده مي شود كه در نماز جماعتهاي مسجد الحرام و مسجد النبي ، امام جماعت قبل از تكبيرة الاحرام با جملاتي مانند : « سوّوا صفوفكم » ^{( 1 )} يا « استووا » ^{( 2 )} نمازگزاران را دعوت به منظم و مستقيم بودن صفها مي كند . فقهاي اهل تسنن در اين زمينه به روايتي استناد مي كنند كه از پيامبر اسلام به اين مضمون نقل شده است :

« صفوف نماز را منظم كنيد زيرا منظم بودن صفها از شروط نماز است » . ^{( 3 )}

بايد توجه داشت كه گرچه اكثر فقهاي اهل سنت ، روي پر كردن صفها تأكيد كرده و ايستادن به تنهايي در يك صف را مكروه دانسته اند ، اما در عين حال ، نماز چنين شخصي را ـ جز حنبليها ^{( 4 )} بقيه فرقه ها ـ صحيح مي دانند . ^{( 5 )}

در بعضي از كتب فقهي اهل تسنن در اين زمينه آمده است :

اگر كسي در صفوف نماز جماعت جا پيدا نكرد و هيچ جاي خالي بين صف ها وجود نداشت ، تكبيرة الاحرام را بگويد و خود را به يكي از نمازگزارها بچسباند ، و بر آن شخص مستحب است با وي ( شخص فاقد جا ) موافقت كند . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صفهاي خود را راست و منظم كنيد .

2 ـ مستقيم و منظم بايستيد .

3 ـ عبدالقادر الرحباوي ، الصلوة علي المذاهب الاربعة ، ط 2 ، قاهره ، دار السلام للطباعة و النشر و التوزيع ، 1403 هـ . ق . ص 193 .

4 ـ بهاءالدين عبدالرحمن المقدسي ، العدة في شرح العمدة في فقه احمد بن حنبل ، ص 97 .

5 ـ ابن رشد ، بداية المجتهد ، بيروت ، دارالمعرفة ، ص 149 .

6 ـ بهاءالدين المقدسي ، همان كتاب ، ص 193 .

38

اگر در موسم حج ـ كه مسجدها پر از جمعيت مي شود ـ مشاهده مي گردد كه گاهي شخصي هنگام نماز جماعت ، جاي خالي نمي يابد و تكبير مي گويد و در كنار يكي از افراد صف جلو قرار مي گيرد ، بر اساس همين فتواست .

البته همه اينها در صورتي است كه نمازگزار مرد باشد ، و اگر زن باشد ، حكم ديگري دارد كه فعلاً مورد بحث ما نيست .

لزوم اتصال در نماز جماعت ( اتحاد مكاني )

يكي از شروط صحت نماز جماعت ، اتصال بين مأموم و امام و بين صفهاي مأمومين است ، بطوري كه اگر اتصال رعايت نشود ، نماز باطل خواهد بود ، ولي در جزئيات اين مسأله بين فقه شيعه و اهل تسنن اختلافهايي هست كه توضيح مي دهيم :

نظر فقه شيعه

از نظر فقه شيعه بايد مأموم از امام بيش از حد معمول و عادي دور نباشد ، و لازم است كه فاصله بين محل سجده نمازگزار با صف جلو بيش از مقدار يك قدم متعارف نباشد بلكه احتياط و بهتر آن است كه فاصله بين دو نمازگزار ( دو صف ) بيش از مقدار « انساني در حال سجده » نباشد بطوري كه هرگاه سجده كردند ، سجده گاه نمازگزار صف بعدي ، نزديك جاي ايستادن نمازگزار صف جلو ، بدون فاصله باشد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد محمد كاظم يزدي ، العروة الوثقي ، ص 272 .

39

نظر فقهاي اهل سنت

فقهاي اهل سنت بصورت كلي ، امكان آگاهي مأموم از نماز امام را ـ چه از راه رؤيت وي و چه از راه شنيدن صدايش ـ شرط صحت اقتداء مي دانند مگر آنكه اتحاد مكاني بين امام و مأموم وجود نداشته باشد ، ولي اتحاد مكاني را هر كدام به نحوي تفسير كرده اند كه موجب اختلاف فتاواي آنان در اين زمينه شده است كه ذيلاً فتاواي پيشوايان اهل تسنن توضيح داده مي شود :

1 ـ شافعي

اگر امام و مأموم در مسجد نماز بگزارند ، محل نماز ، يك مكان محسوب مي شود و حتي اگر فاصله بين آنان بيش از سيصد ذراع هم باشد ، اشكال ندارد ( زيرا اتحاد مكاني بين مأموم و امام حفظ شده است ) به شرط اينكه حايلي كه مانع از امكان دسترسي مأموم به امام ، بدون پشت كردن به قبله باشد ـ مانند در بسته شده ـ وجود نداشته باشد . بنابر اين اگر امام در آخر مسجد ، و مأموم در اول مسجد قرار بگيرد نماز وي صحيح است .

اما اگر در خارج مسجد نماز بگزارند ، در صورتي كه فاصله بين آن دو ، بيش از سيصد ذراع تقريبي نباشد ، نماز صحيح است اگر چه رود قابل كشتيراني ، يا راه پر رفت و آمد ، بين آنها فاصله باشد ( مشروط بر اينكه حايلي از نوع آنچه گفته شد در بين نباشد ) .

ولي اگر يكي در مسجد ، و ديگري در خارج باشد ـ مانند نمازهاي مسجد الحرام و مسجد النبي و اطراف آنها ـ اگر فاصله انتهاي مسجد ، با

40

نمازگزاري كه بيرون مسجد ايستاده بيش از سيصد ذراع نباشد و حايلي ـ از قبيل آنچه گفته شد ـ بين آنان نباشد ، نماز صحيح وگرنه باطل است . ^{( 1 )}

2 ـ ابو حنيفه

اختلاف مكاني بين مأموم و امام موجب بطلان نماز است . چه از حال امام ( قرائت ، ركوع ، سجود و . . . ) آگاه باشد و چه نباشد . بنابر اين اگر كسي در خانه اش كه بوسيله راه و امثال آن از مسجد جدا شده است ، اقتدا كند نمازش باطل است ، چون در دو مكان نماز خوانده اند . اما اگر خانه اش متصل به مسجد باشد بطوري كه فاصله اي بين آن دو ، جز ديوار نباشد ، يا در پشت بام متصل به مسجد اقتدا كند ـ در صورتي كه حال امام بر او پوشيده نباشد ـ نمازش صحيح است زيرا در اين دو صورت ، هم اتحاد مكاني محفوظ است و هم حال امام را مي داند . همچنين اگر مكان نماز جماعت ، واحد اما وسيع باشد مانند مساجد بزرگ ، به شرط اينكه از حال امام ـ از راه رؤيت يا شنيدن صداي او يا رؤيت ديگر اقتدا كنندگان ـ آگاه باشد و فاصله اي در حد عبور و مرور ماشين يا رودخانه قابل كشتيراني در بين نباشد ، نماز صحيح است .

اما در بيابان يا مساجد بزرگ ـ مانند مسجد الأقصي ـ اگر بين مأموم و امام ، فاصله اي به اندازه دو صف باشد ، نماز باطل است . ^{( 2 )}

3 ـ مالـك

اختلاف مكاني ، موجب بطلان نماز جماعت نمي شود ، بنابر اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمن الجزيري ، كتاب الفقه علي المذاهب الاربعة ، بيروت ، دارالفكر ، ج 1 ، ص 415 .

2 ـ عبدالرحم الجزيري ، همان كتاب ، ص 416 ـ 415 .

41

اگر بين مأموم و امام ، ديوار ، راه و خيابان و رود قابل كشتيراني فاصله باشد ، نماز صحيح است به شرط اينكه مأموم از حال امام باخبر شود ، اگر چه به وسيله مكبر باشد . ^{( 1 )}

اختلاف مكاني ، موجب بطلان نماز مي گردد ، مثلاً اگر بين امام و مأموم رود قابل كشتيراني عبور كند ، نماز مأموم باطل مي شود .

اگر امام و مأموم هر دو در مسجد باشند ، در صورتي كه تكبيرة الاحرام امام را بشنود ، اقتدا صحيح است اگر چه بين آن دو ، حايلي باشد . و چنانكه امام در مسجد ، و مأموم در خارج آن باشد ، اقتدا صحيح است به شرط اينكه مأموم ، خود امام يا كسي را كه پشت سر اوست ، ببيند ، اگر چه در بعضي از حالات نماز يا از ميان نرده و ميله و امثال اينها بوده و فاصله بين آنان بيش از سيصد ذراع باشد . ^{( 2 )}

با توجه به آنچه از فتاواي فقهاي اهل سنت گفته شد ، روشن مي گردد كه در نماز جماعتهاي مسجد الحرام و مسجد النبي كه گاهي صفوف نمازگزاران تا بيرون مسجد و خيابانهاي اطراف كشيده مي شود ، در برخي از حالات نماز مأمومين باطل است . مثلاً بر اساس فتواي « ابوحنيفه » اگر بين برخي از صفهاي بيرون مسجد ، با امام يا صفهاي متصل به امام ، راه يا خيابان فاصله باشد ، نماز صفهاي بريده از امام يا از صفهاي قبلي ، باطل خواهد بود .

در هر حال عمل عوام كه غالباً از احكام و مسائل ديني آگاهي لازم را ندارند ، نمي تواند ملاك باشد ، و بايد فتاواي فقها مبناي عمل و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان كتاب .

2 ـ همان كتاب .

42

مورد توجه قرار گيرد . از اين نظر است كه امام خميني ـ ره ـ در پاسخ اين استفتاء كه : « اگر انجام نماز به كيفيتي باشد كه معلوم نيست موافق نظر اهل سنت باشد ، مانند سجده بر پشت نمازگزاران صف جلو ، عدم رعايت اتصال و . . . آيا نماز در اين گونه موارد بايد اعاده شود ؟ »

فرموده اند : اعاده دارد . ^{( 1 )}

مأموم نبايد جلوتر از امام بايستد

يكي از شروط صحت اقتدا ، اين است كه مأموم نبايد در نماز جماعت جلوتر از امام بايستد وگرنه نمازش باطل خواهد بود . اما اگر مساوي با امام بايستد ، به فتواي برخي از فقهاي شيعه نمازش صحيح است . ^{( 2 )}

« امام خميني » ـ ره ـ در اين زمينه چنين فتوا داده است : « از شروط صحت نماز جماعت ، يكي اين است كه مأموم جلوتر از امام نايستد و احوط اين است كه حداقل اندكي عقب تر بايستد . اما اگر با امام مساوي ايستاد ولي به علت طول قد ، در ركوع و سجود ، از امام جلوتر قرار گرفت ، اشكال ندارد ، اگر چه احوط اين است كه طوري بايستد كه در تمام حالات نماز ، از امام جلوتر قرار نگيرد ، بخصوص موقع نشستن ، زانوي او از زانوي امام جلوتر نباشد . ^{( 3 )}

فقهاي اهل سنت نيز جلوتر ايستادن مأموم را موجب بطلان نماز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مناسك حج ، مسائل متفرقه ، ص 261 .

2 ـ السيد محمد كاظم اليزدي ، العروة الوثقي ، ص 272 .

3 ـ تحرير الوسيله ، ج 1 ، ص 244 .

43

مي دانند ، تنها « مالك » ( پيشواي فرقه مالكي ) آن را مكروه مي داند و مي گويد : اگر همه مأمومين جلوتر از امام بايستند ، باز نماز آنان اشكال ندارد . ^{( 1 )}

در موسم حج گاهي مشاهده مي شود كه گروهي از مأمومين طوري صف مي بندند كه از امام جلوتر قرار مي گيرند . طبعاً همه آنهاپيرو « مالك » نيستند كه تقدم امام را لازم نمي داند ، بلكه بسياري از آنان به اين حكم فقهي ( كه هم در ميان شيعيان و هم در ميان اهل تسنن مسلم است ) توجه ندارند .

نماز جماعت استداره اي پيرامون كعبه

در رابطه با مسأله لزوم تقدم امام بر مأموم ، مسأله نماز استداره اي در اطراف كعبه در كتب فقهي مطرح شده است . مقصود از نماز استداره اي اين است كه امام جماعت در مسجد الحرام ، در يك طرف كعبه به نماز بايستد ، و مأمومين از چهار طرف ( به صورت دايره اي ) به او اقتدا كنند . اين گونه نماز كه در زمان ما به ويژه در موسم حج برگزار مي گردد ، از نظر فقهاي شيعه و سني ، هر دو مورد اختلاف است : آن دسته از فقهاي اهل تسنن كه تقدم مأموم بر امام را جايز ندانسته اند ، نماز استداره اي در اطراف كعبه را استثنائاً صحيح دانسته اند . تنها فقهاي شافعيه مي گويند : اگر مأموم در همان طرف كه امام ايستاده ، جلوتر از او بايستد ، نمازش باطل است ، ولي اگر در طرفهاي ديگر ( مانند روبرو ) قرار بگيرد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي المذاهب الاربعة ، ج 1 ، ص 414 ؛ عبدالقادر الرحباوي ، الصلوة علي المذاهب الاربعة ، ص 191 .

44

نمازش صحيح است . ولي اگر ( به خاطر ضرورت ، مانند تنگي مسجد ) ناگزير نباشد ، مكروه است . ^{( 1 )}

نماز استداره اي از ديدگاه فقه شيعه

مرحوم « سيد محمد كاظم يزدي ـ ره ـ » نماز استداره اي را صحيح مي داند ، ^{( 2 )} و امام خميني ـ ره ـ در پاسخ به اين استفتاء كه : « كسي كه نماز را در مسجد الحرام به نحو استداره اي خوانده است ، بطوري كه رو در روي امام جماعت و يا طرفين او ايستاده بوده است ، آيا اين نماز احتياج به اعاده دارد ؟ » نوشته اند :

« با وضع فعلي نياز به اعاده ندارد » . ^{( 3 )} ولي فقهاي معاصر نوعاً در صحت نماز استداره اي اشكال مي كنند . ^{( 4 )} اساس فتاواي مراجع معظم احتياط كند ، بايد در همان طرفي كه امام جماعت در آن سمت نماز مي خواند ، نماز بخواند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي المذاهب الاربعة ، ج 1 ، ص 414 .

2 ـ سيد محمد كاظم يزدي ـ ره ـ ، العروة الوثقي ، ص 214 .

3 ـ امام خميني ـ ره ـ ، مناسك حج ، مسائل متفرقه ، ص 260 .

4 ـ علي افتخاري گلپايگاني ، آراء المراجع في الحج ، چ 3 ، 1412 هـ . ق ، ص414 .

45

سجده بر پشت نمازگزار ؟ !

يكي از شروط سجده اين است كه « محل سجده » ( جايي كه پيشاني نمازگزار روي زمين قرار مي گيرد ) از محل قرار گفتن زانو بلندتر يا پست تر نباشد ولي مقدار بلندي يا پستي كه موجب باطل شدن نماز است از نظر فقها مورد اختلاف است . فقهاي شيعه گفته اند : بايد مقدار بلندي يا پستي آن بيش از ضخامت يك خشت يا بيش از مقدار چهار انگشت بسته نباشد . ^{( 1 )}

از ميان فقهاي اهل سنت ، فرقه « حنفيه » گفته اند : آن مقدار بلندي سجده گاه كه موجب باطل شدن نماز است ، در صورتي است كه بيش از نصف « ذراع » باشد . و بيش از اين در صورتي صحيح است كه زيادي و ازدحام جمعيت موجب گردد نمازگزار در جماعت بر پشت نمازگزار ديگري سجده كند ، كه اين سجده با سه شرط صحيح است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام خميني ـ ره ـ ، تحرير الوسيلة ، مؤسسة النشر الإسلامي ( التابعة ) لجماعة المدرسين ـ قم ، ج 1 ، ص 157 .

46

الف : نمازگزار جاي خالي روي زمين براي سجده نيابد .

ب : هر دو نمازگزار در يك نماز باشند .

ج : زانوهايش روي زمين باشد و اگر زانوها روي زمين نباشد نمازش باطل خواهد بود . ^{( 1 )}

ريشه تاريخي حكم فوق

در زمان خلافت خليفه دوم در اثر مهاجرت مسلمانان به مدينه و كثرت جمعيت آن شهر ، مسجد النبي ـ ص ـ گنجايش همه نمازگزاران را نداشت ، لذا بعدها خليفه مجبور گشت كه آن را توسعه دهد . « سيّار بن معرور » مي گويد : روزي عمربن خطاب براي ما خطبه خواند و ضمن آن گفت : اي مردم ! اين مسجد را پيامبر بنا فرموده است و همه انصار و مهاجران در ساختن آن همراهي كرده ايم ، در اين مسجد نماز بگزاريد و اگر جايي براي سجده نيافتيد ، بر پشت برادران مسلمان خود سجده كنيد . ^{( 2 )}

سجده بر پشت نمازگزار به شكلي كه گفته شد ، از نظر فقه شيعه ، نه تنها از نظر ارتفاع محل سجده از محل زانو باطل است ، بلكه اگر ـ فرضاً ـ اين مقدار مرتفع هم نباشد از اين نظر باطل است كه سجده تنها بر زمين ( مانند خاك ، سنگ و . . . ) و نباتات ( غير مأكول و ملبوس ) صحيح است و بر انواع ملبوس و مأكول انسان و نيز بر معادن صحيح نيست . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي مذاهب الأربعة ، ج 1 ، ص 233 .

2 ـ ابوبكر احمد بن حسين بيهقي ، دلائل النبوة ، ترجمه مهدوي دامغاني ، مركز انتشارات علمي و فرهنگي ، ج 2 ، ص 191 .

3 ـ امام خميني ـ ره ـ ، تحرير الوسيله ، ج 1 ، ص 135 .

47

عبور از مقابل نمازگزاراز جمله مسائلي كه در محيط زيارتي مكه و مدينه مشهود بوده و جلب توجه مي كند ، اين است كه اگر كسي از مقابل نمازگزاري بگذرد ، مورد اعتراض او ، يا ديگران قرار مي گيرد . لذا افرادي كه متوجه اين معنا هستند ، اگر در مسير حركت خود متوجه نمازگزاري بشوند ، از چند قدم جلوتر از او و يا اگر در صف نماز جماعت باشد از صف جلوتر عبور مي كنند ، يا اينكه صبر مي كنند تا نماز تمام شود و بعد حركت كنند . البته شك نيست كه خودداري از عبور از مقابل نمازگزار بسيار پسنديده و مطلوب است و رعايت ادب نسبت به نماز محسوب مي شود ، چنانكه در روايات ما نيز وارد شده است . ^{( 1 )} برخي از مسلمانان و حجاج ، پا را از اين فراتر نهاده در مواردي عبور از مقابل نمازگزار را حرام ، حتي نماز او را نيز باطل مي دانند !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ شيخ حر عاملي ، وسائل الشيعة ، چ 2 ، تهران ، دارالكتب الإسلامية ، ج 2 ، باب 11 ، ح 10 ، ص 436 .

48

اين فتوا در ميان اهل سنت از صدر اسلام تا كنون وجود داشته و گاهي موافقت و مخالفت با آن به زد و خورد منجر شده و به دادرسي نزد والي و حاكم مي رسيده است . نظر به اهميت اين موضوع و براي روشن شدن حجاج بيت الله الحرام ، بايد به سراغ احاديث و فتاواي اهل سنت و روايات شيعه برويم تا از كيفيت و چگونگي آن به خوبي با خبر شويم : نخست بايد توجه داشته باشيم كه به اعتقاد شيعه و سني مستحب است نمازگزار در مقابل خود ( بعد از محل سجده ) چيزي قرار دهد ( مثل عصا ) تا حجابي باشد ميان او و كسي كه از مقابلش عبور مي كند . ^{( 1 )} كتابهاي هر دو مذهب روايتي از پيامبر اكرم ـ ص ـ به اين مضمون نقل شده است كه : پيامبر هنگام نماز « عصا » يا چيزي نظير آن را بين خود و قبله قرار مي داد ، تا فاصله باشد ميان او و كسي كه از مقابلش مي گذرد . ولي اهل تسنن به دنبال اين حكم گفته اند : « اگر كسي چنين حايلي بين خود و قبله قرار دهد ، در صورتي كه از مقابلش بگذرد تا جايي كه مي تواند بايد مانع از عبور او شود ، و اگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مسلم ، صحيح مسلم ، تحقيق دكتر هاشم و دكتر لاشين ، ط 1 ، بيروت ، مؤسسه عزالدين ، 1407 ، ج 1 ، ص 450 ، باب سترة المصلي ، آية الله خويي ـ ره ـ منهاج الصالحين ، چ 28 ، قم ، نشر مدينة العلم ، ج 1 ، ص 150 ، مسأله 68 ( ترجمه عبارت منهاج ) : « اگر نمازگزار در معرض عبور شخصي از مقابل خود باشد مستحب است كه حايلي بين خود و او قرار دهد ، اگر چه به وسيله عصا يا طناب يا مقداري خاك باشد » .

49

عابر در رفتن اصرار كرد ، با او بجنگد ، زيرا او شيطان است » . ^{( 1 )} مواردي از جمله عبور زن نماز را باطل مي دانند . ^{( 2 )} از آنجا كه آنان اين حكم را بسيار جدي مي گرفتند ، در گذشته زد و خــوردهـايي مـيـان نمازگزاران و عابران در مسجدالحرام و مسجدالنبي ـ ص ـ به وجود مي آمده ، و گاهي ماجرا حتي تا محكمه و دارالاماره كشيده مي شده است ، چنانكه نمونه اي از آنها را شخصي به نام « صالح بن سمان » نقل مي كند . وي مي گويد : « يك روز جمعه من همراه « ابو سعيد » بودم ، او نماز مي خواند و چيزي در مقابل خود گذاشته بود كه ميان او و مردم حايل و مانع باشد ، كه ناگهان جواني ( از قبيله ابي معيط ) آمد ، و خواست از برابر « ابو سعيد » بگذرد ، « ابو سعيد » به گلوي او زد تا برگردد ، مرد جوان نگاه كرد و ديد هيچ راهي جز عبوراز پيش روي « ابو سعيد » ندارد ، دوباره برگشت « ابوسعيد » اين بار شديدتر از دفعه گذشته بر سينه او كوفت ، جوان به « ابو سعيد » بد گفت ، و سپس جمعيت را شكافت و از مسجد خارج شد و نزد « مروان » ( حاكم مدينه ) رفت و از آنچه بر سرش آمده بود به مروان شكايت كرد ، ابوسعيد نيز نزد مروان رفت . « مروان » به وي گفت : با برادر زاده ات ( برادر ايماني ) چه كرده اي كه از تو شكايت مي كند ؟ « ابو سعيد » در پاسخ اين حديث را خواند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مسلم ، صحيح مسلم ، ط 1 ، بيروت ، مؤسسه عزالدين ، ج 1 ، ص 455 ، باب منع المار بين يدي المصلي . 2 ـ عثيمين ، دروس و فتاوي ، ط 2 ، مكتبة اولي النهي ، رياض ، دارالخضر ، بيروت ، 1411 هـ . ق ، ص 109 .

50

« از پيامبر شنيدم كه گفت : هرگاه يكي از شما نماز مي خواند و چيزي به عنوان مانع بين خود و مردم قرار داده و كسي خواست بين او و حايل حركت كند ، به گردنش بزند ، و اگر خودداري كرد با او بجنگد زيرا او شيطان است » ^{( 1 )} البته با وجود اين روايت اكثر فقهاي اهل سنت فتوا داده اند كه عبور از مقابل نمازگزار و حايل ، يا از بين نمازگزار و محل سجده ، نماز را باطل نمي كند ؛ زيرا روايت ديگري نقل شده حاكي از آن كه پيامبر اسلام اين كار را ديده و نهي نفرمودند . ^{( 2 )} جواز دانسته اند . ولي با اين حال برخي از آنان در جلوگيري از عبور افراد از مقابل نمازگزار سخت اصرار ميورزند و برخي از فقهاي فعلي عربستان فتوا داده اند كه عبور زن از مقابل نمازگزاري كه حايل در مقابل خود قرار نداده ، يا عبور وي از بين نمازگزار و محل سجده او ، موجب بطلان نماز مي شود ، و بايد نمازگزار نماز خود را اعاده كند ، اگر چه در ركعت آخر نماز خود باشد ، اين حكم را در مسجد الحرام نيز نافذ مي دانند . ^{( 3 )} عبور از مقابل نمازگزار از ديدگاه شيعهآنچه از فتاوا و عمل اهل تسنن در مورد عدم جواز عبور از مقابل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مسلم ، صحيح مسلم ، تحقيق دكتر هاشم و دكتر لاشين ، بيروت ، مؤسسه عزالدين ، 1407 هـ . ق ، ج 1 ص 455 . 2 ـ ابن رشد قرطبي ، بداية المجتهد ، بيروت ، دارالمعرفة ، 1409 ، ج 1 ، ص180 . 3 ـ محمد بن صالح عثيمين ، دروس و فتاوي في الحرم المكي ، ط 2 ، رياض ، بيروت ، مكتبه اولي النهي و دارالخضر ، 1411 هـ . ق ، ص 110 ـ 109 .

51

نمازگزار استفاده مي شود ، اين است كه آنان از اين نهي چنين استفاده كرده اند كه : با گذشتن شخص يا حيواني از مقابل نمازگزار ، نماز او قطع و ارتباطش با خدا بريده مي شود ! گويي اينان ارتباط نمازگزار ( بوسيله نماز ) با خدا را ، يك ارتباط مادي ( مانند ارتباط تلفني ) پنداشته اند در صورتي كه چنين نيست ، چرا كه ارتباط نمازگزار با خدا ، ارتباطي معنوي است ، و با عبور كسي قطع نمي شود . از بررسي روايات شيعه ، چنين برمي آيد كه امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ با اين فكر ابتدايي مخالف بوده اند . گواه اين معنا اين است كه بعد از عصر رسول خدا ـ ص ـ تا عصر امام حسن عسكري ـ ع ـ از امامان شيعه در ردّ اين فكر ، رواياتي نقل شده است ، و اين نشان مي دهد كه اين فكر در دوران ( 250 ساله ) امامت آنان وجود داشته است ، همچنان كه اكنون نيز وجود دارد . و ما براي نمونه ، سه روايت را كه در سه مقطع : آغاز ، ميانه و پايان اين تاريخ 250 ساله نقل گرديده ، يادآوري مي نماييم : 1 ـ امام چهارم مي فرمايد : « پدرم نماز مي خواند ، شخصي از مقابلش گذشت ، يكي از همراهان پدرم او را از اين كار بازداشت ، چون امام از نماز فارغ گشت ، فرمود : چرا مانع از عبور او شدي ؟ پاسخ داد : به علت اين كه ميان تو و محراب نماز فاصله انداخت ، امام فرمود : « واي بر تو ، خداوند به من نزديك تر از اين است كه كسي بتواند با عبور خود بين من و او جدايي بيندازد » . ^{( 1 )} از اعتراض آن شـخص و توضيح امام ـ ع ـ روشن مي شود كه اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ شيخ حر عاملي ـ ره ـ وسايل الشيعة ، چ 2 ، تهران ، دارالكتب الأسلاميه ، ج 2 ، ص 436 ، ح 4 .

52

فكر از بعد از وفات پيامبر ـ ص ـ و جود داشته است . 2 ـ روزي ابوحنيفه برامام صادق ـ ع ـ وارد شده و به آن حضرت گفت : فرزندت موسي ( امام هفتم ) را ديدم كه نماز مي خواند ، مردم از مقابلش مي گذشتند ولي او آنان را باز نمي داشت ، مي داني چنين كاري يعني چه ؟ ! ( نماز باطل مي شود ) . امام صادق ـ ع ـ فرمود : موسي را بخوانيد . او را خواستند . امام ـ ع ـ فرمود : فرزندم ! ابوحنيفه مي گويد : تو در حالي كه مشغول نماز بودي مردم از برابرت عبور مي كردند و تو از رفت و آمد آنان جلوگيري نمي كردي ؟ موسي ـ ع ـ : آري اي پدر ! كسي كه براي او نماز مي گزارم به من نزديكتر است از آنان كه از مقابل من مي گذرند . خداوند فرموده است : « ما به انسان از رگ گردنش نزديكتريم » . ^{( 1 )} ( چون داستان به اينجا رسيد ) امام صادق ـ ع ـ فرزندش را در آغوش گرفت و فرمود : پدر و مادرم فداي تو اي گنجينه رازها . ^{( 2 )} 3 ـ « ابو سليمان » ( يكي از ياران امام يازدهم ) مي گويد : در محفلي كه من نيز حضور داشتم ياران حضرت امام حسن عسكري ـ ع ـ از او پرسيدند : آيا چيزي نماز را قطع مي كند ؟ ( عبور اشخاص از مقابل نمازگزار موجب قطع نماز مي شود ؟ ) حضرت فرمود : نه ، چنين نيست كه نماز از مقابل نمازگزار عبور كند ، بلكه نماز از آن سمت و جهتي مي گذرد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ نحن اقرب اليه من حبل الوريد ، سوره ق : آيه 16 . 2 ـ شيخ حر عاملي ـ ره ـ وسائل الشيعة ، ج 12 ، ص 436 ، ح 11 .

53

كه نمازگزار بدان رو نموده است ^{( 1 )} جهت و سمت خدا است و از مقابل او نمي گذرد كه اگر كسي از آنجا گذشت قطع گردد ) . نكته قابل توجه اين است كه : جمله اي كه در رد اين فكر و بي پايه بودن آن آمده است از امامان متعدد ، در اعصار مختلف ، از راويان متعدد ، در قالب يك جمله نقل شده است ، و آن ، جمله زير است : « الّذي اصلّي له اقرب اليَّ من الذي مرّ قُدّامي » . ^{( 2 )} « آن كس كه براي او نماز مي گزارم به من نزديكتر از كسي است كه از مقابل من مي گذرد » . و اين حاكي از اين است كه امامان در مقابل آن انديشه ابتدايي كه فقهاي عامه مطرح مي كردند ، موضع واحدي اتخاذ نموده اند ، تا اين فكر را از جامعه مسلمان بزدايند . آري در برخي از روايات ما نيز وارد شده كه خوب و نيكو است كه نمازگزار حايل و مانع بين خود و عابرين قرار دهد ، و شايسته است كه مانع از عبور از مقابل نماز شود ، و فقهاي شيعه هم به اين معنا فتوا داده اند ، ولي روايات اين را نوعي ادب و احترام براي نماز معرفي كرده اند ، ^{( 3 )} نه از آن جهت كه ارتباط نمازگزار با خدا قطع مي شود ! و آنچه در كتب حديث اهل سنت نقل شده كه پيامبر اسلام هنگام نماز در مقابل

خود حايل و مانعي ( ولو عصا ) قرار مي داد ، در روايات شيعه هم آمده كه پيامبر چنين كاري انجام مي داده ، ولي علت و حكمت آن قطع ارتباط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ شيخ حر عاملي ـ ره ـ وسائل الشيعة ، تهران ، دارلكتب الإسلامية ، چ 2 ، ج 2 ، ص 434 ، ح 5 . 2 ـ همان مدرك . جمله فوق در احاديث : 3 ، 5 ، 6 ، 10 ، 11 ، به همان تعبير يا با اندك تفاوتي ذكر شده است . شيخ حر عاملي ـ ره ـ وسائل الشيعه ، تهران ، دارلكتب الاسلاميه ، چ 2 ، ج 2 ، ص 434 ، ح 5 . 3 ـ مدرك فوق ، ص 436 ، ح 10 « ولكن ذلك ادب الصلاة و توقيرها » .

54

نمازگزار با خدا نيست ، بلكه از باب ادب و احترام به نماز است . با توجه به آنچه در اين باب گفته شد ، به حجاج محترم ايراني بويژه بانوان توصيه مي شود كه در مسجد الحرام و مسجد النبي و اصولاً هر جايگاه نماز ، از مقابل نمازگزاران ، تا پايان نماز عبور نكنند .