بخش 4

79

نماز مستحبي پيش از ظهر

از جمله مواردي كه غالباً در موسم حج خصوصاً در حرم رسول خدا موجب مشاجره مي گردد ، خواندن نماز مستحبي پيش از ظهر است . عده اي از اهل سنت آن را حرام مي دانند ، و در مواردي عملاً از انجام آن جلوگيري مي نمايند كه متقابلاً برخي از حاجيان خشمگين و عصباني مي شوند و مي پرسند : « چرا نماز خواندن در حرم پيامبر حرام است ؟ ! » .

البته اين مشكل ، بيشتر در محل محراب مسجد اصلي پيامبر پش مي آيد كه حجاج به نيابت از پدر و مادر و گذشتگان با به نيت خود ، چند ركعت نماز مستحبي مي خوانند .

بايد توجه داشته كه اين اعتراض آنان ، برخاسته از يك اختلاف نظر فقهي ميان ما و آنان است ، بدين معنا كه فقهاي اهل سنت ، در گزاردن نماز در سه وقت از روز ، اختلاف نظر دارند : 1 ـ بعد از نماز صبح تا طلوع

80

آفتاب . 2 ـ هنگام طلوع آفتاب . 3 ـ هنگام غروب آفتاب . ^{( 1 )}

در اين رابطه يادآور مي شويم كه :

1 ـ اكثر فقهاي اهل سنت فتوا به كراهت نماز مستحبي ( ابتدايي و بدون سبب ) بعد از نماز صبح و عصر مي دهند .

2 ـ شافعي ها هر نمازي كه سبب و مناسبتي داشته باشد ، مثل نماز ، « تحيت مسجد » و نماز « استسقاء » ( طلب باران ) و مانند اينها را در اين سه وقت جايز مي دانند . ^{( 2 )}

3 ـ حنفيها خواندن هيچ نمازي را در اين اوقات جايز نمي دانند ، چه نماز قضا و چه نماز مستحبي . ^{( 3 )}

با توجه به نظريه هاي فقهي مذكور ، آنان خواندن نمازهاي مستحبي پيش از ظهر را حرام يا مكروه مي دانند و از اين جهت است كه اعتراض يا جلوگيري مي نمايند .

در اينجا براي آگاهي بيشتر خوانندگان گرامي ، نظر فقهي شيعه را به طور اختصار ذكر مي كنيم : اصولاً بايد توجه داشته كه فقها نمازهاي مستحبي را به دو دسته تقيم نموده اند :

1 ـ نافله مُرَتَّبه ( نمازهاي استحبابي كه پيش از يكي از نمازهاي يوميه يا بعد از آنها خوانده مي شود ) .

2 ـ نافله غير مُرَتَّبه ( نمازهاي مستحبي ديگر ، غير از نافله هاي ياد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابن رشد قطبي ، بداية المجتهد ، ط نهم ، بيروت ، 1409 هـ . ق ، ج1 ، ص 101 .

2 ـ وزارة الاوقاف والشئون الإسلامية ، الموسوعة الفقهية ـ الكويت ـ ط 2 ، 1406هـ . ق ، ج 7 ، ص 183 ( باب اوقات الصلاة ) .

3 ـ ابن رشد قرطبي ، بداية المجتهد ، ط نهم ، بيروت ، دارالمعرفة ، 1409 ، ج1 ، ص103 .

81

شده ) كه آن نيز دو قسم است :

الف : نافله اي كه به جهت چيزي ، و مناسبت خاصي خوانده مي شود كه آن را اصطلاحاً « ذات السبب » گويند مثل نماز تحيت مسجد و نماز زيارت كه به جهت زيارت خوانده مي شود ، و نماز اول ماه ، نمازهاي ايام و ليالي ماه رمضان . فقهاي شيعه در مورد اين دسته از نمازها گفته اند : هنگام طلوع و غروب خورشيد و هر وقت ديگري خوندان آن جايز است . ^{( 1 )} چنانكه شافعي از فقهاي اهل تسنن نيز همين فتوا را داده است . ^{( 2 )}

همچنين فقهاي معاصر مكه و مدينه نيز به اين دو معنا فتوا داده اند . ^{( 3 )}

ب : نماز نافله اي كه سبب و علت خاصي ندارد ، ولي از آنجا كه نماز بهترين عبادت ، و معراج مؤمن است ، شخص مسلمان بدون آن كه مناسبت خاصي داشته باشد ، چند ركعت نماز مي خواند . شكي نيست كه خواندن چنين نمازي در اصل اشكالي ندارد ، و اكثر فقهاي شيعه خواندن آن را در هر زمان از شبانه روز جايز دانسته اند ، اگرچه در صبح يا عصر باشد ، ولي برخي از آنان گفته اند شروع به خواندن آنها در چند وقت ياد شده در زير كراهت دارد :

1 ـ بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب .

2 ـ از هنگام طلوع خورشيد تا هنگام بالا آمدن و گسترده شدن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد كاظم يزدي ، عروة الوثق ، تهران ، دراالكتب الإسلامية ، ص 176 .

2 ـ ابن رشد قطبي ، بداية المجتهد ، ط نهم ، بيروت ، دارالمعرفه ، 1409هـ . ق . ، ج1 ، ص 103 .

3 ـ عبدالعزيز بن عبدالله بن باز ، فتاوا و تنبيهات و نصايح ، ط 1 ، قاهره ، مكتبة السنة ، 1409هـ . ق ، ص 292 ، فتاوي هيئة كبار العلماء ، قاهره ، مكتبة التراث الإسلامي ، ج 1 ، ص 292 .

82

نور آن .

3 ـ از هنگام بالا آمدن خورشيد تا ظهر . ^{( 1 )}

از مجموع آنچه گفته شد به اين نتيجه مي رسيم كه اعتراض به خواندن نمازهاي مستحبي تنها بر اساس نظر فقهي برخي از فقهاي اهل تسنن مثل « ابوحنيفه » مي تواند درست باشد ، زيرا چنانكه گفته شد تنها اوست كه اقامه نماز در اين اوقات را حرام مي داند ، اما اكثر فقهاي اهل سنت فتوا به كراهت مي دهند نه حرمت ، و همه فقها با نظر ابوحنيفه موافق نيستند و چنانكه گفتيم شافعي نمازهاي مستحبي داراي سبب و مناسبت را بعد از طلوع آفتاب جايز مي داند ، معلوم است كه كراهت در اين گونه موارد به معناي اين است كه ثواب عمل ، نسبت به انجام آن در ساير موارد ، كمتر است ، نه اين كه بدعت و حرام باشد .

بنابراين در برابر اعلام تحريم اين گونه نمازها در حرم پيامبر ، بايد فتواي شافعي را گوشزد كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سيد كاظم يزدي ، عروة الوثقي ، تهران ، دارالكتب الإسلاميه ، ص 176 . مرحوم سيد كاظم يزدي كراهت خواندن نماز در اين اوقات را مورد اشكال مي داند ، ولي مرحوم آية الله العظمي بروجردي در حاشيه بر نظرية او اشكال را ضعيف دانسته قائل به كراهت نماز در اوقات مذكور شده است .

83

نماز طواف از ديدگاه فقهاي شيعه و سني

از جمله واجبات عمره و حج در فقه شيعه ، نماز طواف است . طواف كننده بعد از اتمام عمره و طواف حج ، دو ركعت نمازا ـ مثل صبح ـ مي خواند و احوط آن است كه بعد از طواف بلافاصله نماز بخواند . ^{( 1 )}

اما فقهاي اهل تسنن در مورد حكم نماز طواف دو نظريه مختلف داده اند :

الف ـ « شافعيها » و « حنبليها » نماز طواف را از مستحبات طواف مي دانند . ^{( 2 )}

بنابراين نه تنها واجبي به نام نماز طواف را در حج قبول ندراند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 149 .

2 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي مذاهب الاربعة ، بيروت ، دارالفكر ، ج1 ، ص 658 ـ 657 .

84

بلكه استحباب آن را در ضمن طواف مي دانند و لذا مي گويند : از جمله مستحبات طواف ، خواندن دو ركعت نماز است .

شافعيها معتقدند كه آن دو ركعت نماز هم لازم نيست حتماً به نيت نماز طواف باشد بلكه هر نمازي اگرچه نماز واجب ( مثلاً نماز صبح ) يا نماز نافله باشد ، كافي است . ولي در هر حال مستحب است بلافاصله بعد از طواف بخواند . ^{( 1 )}

« ابن رشد » مي گويد : فقها اجماع دارند بر اينكه : از مستحبات طواف است كه بعد از آن ، دو ركعت نماز خوانده شود و در اين باره استناد كرده اند به عمل رسول خدا كه دور كعبه طواف ( هفت شوط ) كرد و در پشت مقام ابراهيم دو ركعت نماز خواند و فرمود : حج خود را از من ياد بگيريد . ^{( 2 )}

ب ـ « مالكيه » و « حنفيه » خواندن دو ركعت نماز ، بعد از طواف را از واجبات طواف مي دانند . « مالكيه » تصريح مي نمايند كه : نماز طواف جزئي از « طواف » است و لذا فتوا داده اند كه اگر وضو يا غسل كسي بعد از طواف و قبل از نماز آن ، باطل شود بايد بعد از گرفتن وضو يا انجام غسل ، دوباره طواف كند و بلافاصله نماز طواف را بخواند تا بين اين دو ، فاصله ايجاد نشود .

از آنچه گفته شد معلوم مي شود كه در اصل وجوب نماز طواف ، بين فقهاي اهل سنت اختلاف نظر هست . از فتاواي برخي از فقهاي فعلي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الجزيري ، همان كتاب ، ص 656 .

2 ـ بداية المجتهد ، بيروت ، دارالوفاء ، ج1 ، ص 341 .

85

عربستان برمي آيد كه آنان در اين مسأله تابع فقه حنبلي و شافعي هستند و لذا فتوا به استحباب نماز طواف داده اند و گفته اند : اگر نماز طواف را فراموش نمود اشكال ندارد زيرا كه سنت است و واجب نيست . ^{( 1 )}

دلائل وجوب نماز طواف در فقه شيعه

روايات فراواني از پيشوايان ما رسيده است كه به روشني ، وجوب نماز طواف را نشان مي دهد . و در برخي از آنها به آيه شريفه ( وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَ هِيمَ مُصَلًّي ) ^{( 2 )} استناد شده است . اينك به عنوان نمونه ترجمه سه حديث را در اينجا مي آوريم :

1 ـ امام صادق ( ع ) فرمود : « وقتي كه از طواف فارغ شدي به مقام ابراهيم برو ، آن را رو به روي خود قرار داده و دو ركعت نماز بخوان . . . و اين دو ركعت واجب است . . . » ^{( 3 )}

2 ـ همچنين امام صادق ( ع ) فرمود : « خواندن دو ركعت نماز طواف عمره و طواف حج و طواف نساء نزد مقام ابراهيم واجب است » . ^{( 4 )}

3 ـ باز امام ششم فرمود : « طواف كننده ، بايد نماز طواف را پشت مقام ابراهيم بخواند ، زيرا خداوند فرموده است : « مقام ابراهيم را نمازگاه خويش قرار دهيد » ^{( 5 )} و اگر نماز طواف را در جاي ديگر خواندي بايد آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بن باز ، الفتاوي المهمة ، ص 41 .

2 ـ بقره : 125 .

3 ـ جامع احاديث الشيعة ، ج11 ، ص 375 ، از باب 53 ؛ فيض كاشاني ، الوافي ، مكتبة اميرالمؤمنين ، اصفهان ، ج 13 ، ص 905 .

4 ـ جامع احاديث الشيعة ، ج 11 ، ص 379 .

5 ـ بقره : 125 .

86

را دوباره در پشت مقام بخواني . ^{( 1 )}

محل نماز طواف

نماز طواف در كدام نقطه از مسجد الحرام خوانده شود ؟

فقهاي شيعه كه قائل به وجوب آن هستند ، گفته اند : واجب است اين نماز نزد مقام ابراهيم خوانده شود و احتياط واجب آن است كه آن را پشت مقام ابراهيم به جا آورد به طوري كه « سنگي » كه « مقام » است بين او و خانه كعبه واقع شود ، و بهتر آن است كه هر چه ممكن باشد نزديكتر بايستد ، البته نه به طوري كه مزاحمت براي سايرين ايجاد كند ^{( 2 )} ليكن فقهاي اهل سنت ، چه آنان كه نماز طواف را واجب مي دانند و چه آنان كه مستحب مي دانند ، خواندن آن را پشت مقام ابراهيم ، افضل و مستحب مي دانند نه واجب ، و مي گويند : اگر نزد مقام ممكن نشد در « حجر اسماعيل » زير ناودان ، و اگر در حجر هم ممكن نبود در جايي نزديك كعبه بخواند ^{( 3 )} برخي از فقهاي معاصر عربستان سعودي نيز عيناً همين گونه فتوا داده اند . ^{( 4 )}

اگر در موسم حج ديده مي شود كه برخي از مسلمانان غير شيعي نيز پشت مقام ابراهيم نماز طواف مي خوانند ، از اين جهت است كه فقهاي آنان خواندن اين نماز را در پشت مقام افضل مي دانند و آنان كه توجه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 125 .

2 ـ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 147 .

3 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي المذاهب الاربعة ، بيروت ، دارالفكر ، ج1 ، ص 658 .

4 ـ بن باز ، الفتاوي المهمة ، رياض ، ص 41 ـ 40 .

87

دارند ، به اين استحباب عمل مي نمايند .

گاهي در موسم حج مشاهده مي شود كه تجمع نمازگزاران پشت مقام ابراهيم براي طواف كنندگان ايجاد مزاحمت مي نمايد و احياناً با اعتراض آنان روبه رو مي شود . بايد توجه داشت كه اين موضوع نيز ريشه در فتواي فقهاي آنان دارد كه يا نماز طواف را واجب نمي دانند ، يا اگر واجب هم بدانند خواندن آن را در پشت مقام واجب نمي دانند ، ولي به اين نكته نيز بايد توجه نمود كه اگرچه فقهاي شيعه طبق حكم قرآن و روايات ، خواندن نماز طواف در پشت مقام را واجب مي دانند ليكن فرموده اند : « اگر كسي به واسطه زيادي جمعيت نتوانست پشت مقام بايستد به طوري كه گفته شود نزد مقام نماز مي خواند به واسطه دوري زياد ، در يكي از دو جانب به جا آورد ، در جايي كه گفته شود نزد مقام نماز مي خواند » . ^{( 1 )}

در اين مورد كه بايد نماز طواف را پشت مقام ابراهيم خواند ، علاوه بر رواياتي كه نقل شد ، ترجمه دو روايت را نيز در ذيل مي آوريم :

1 ـ امام رضا ( ع ) فرمود : « جايز نيست كسي نماز طواف را جز پشت مقام ـ همين جايي كه امروز هست ـ بخواند » . ^{( 2 )}

2 ـ امام صادق فرمود : « بعد از هر طواف به دور كعبه ( طواف عمره ، طواف حج ، طواف نساء ) بايد دو ركعت نماز نزد مقام ابراهيم بخواند » . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 150 .

2 ـ جامع احاديث الشيعه ، ج 11 ، ص 276 .

3 ـ بقره : 125 .

89

رمي جمره از ديدگاه فقهاي

شيعه و اهل سنت

يكي از احكام « مني » و از جمله واجبات حج در روز عيد قربان ( دهم ذيحجه ) به اتفاق فقهاي شيعه و سني ، رمي جمره عقبه است ، و همه مسلمانان اتفاق دارند بر اين كه : پيامبر اسلام ( ص ) بعد از وقوف در مشعر ( در شب دهم ذيحجه ) و پس از گزاردن نماز صبح ، قبل از طلوع خورشيد به جانب مني حركت كرد و در روز دهم ذيحجه رمي جمره عقبه نمود ، و نيز اتفاق دارند كه هر كس بعد از طلوع خورشيد تا هنگام ظهر ـ و به نظر شيعه تا غروب خورشيد ـ رمي جمره كند صحيح است و آن را در وقتش انجام داده است ، همچنين اجماع مسلمانان بر اين است كه رسول خدا ( ص ) در روز عيد قربان تنها جمره عقبه را رمي نموده

90

است . ^{( 1 )}

در كتب فقهي شيعه ، در اين مورد چنين آمده است : چهارم از اعمال حج تمتع ، انداختن سنگ ريزه به جمره عقبه در مني مي باشد . ^{( 2 )} و در واجبات مني ـ كه سه امر است ـ گفته اند : اول : « رمي جمره عقبه » يعني ريگ انداختن به جمره كه نام محلي است در « مني » . ^{( 3 )}

در روايات آمده است : سنگ ريزه ها را برگير و نزد « جمره عقبه » برو و آن را از روبه رو بيانداز . ^{( 4 )} بنابراين ، همه فرق اسلامي قبول دارند كه روز عيد قربان در مني انجام « رمي عقبه » واجب است و فقهاي چهارگانه اهل تسنن همچون فقهاي شيعه آن را از جمله واجبات حج مي دانند و اين نيز نزد آن ان مسلّم است كه بايد هفت ريگ انداخته شود ، و بايد به طور « رمي » يعني « انداختن » باشد نه اين كه آن را به جمره بگذارد . ^{( 5 )}

گذشته از اين موارد اتفاق ، در كيفيت انداختن ريگ ها به جمرة و وقت انداختن آن ميان فقهاي شيعه و سني اختلاف نظر هست كه شناختن موارد اختلاف نظرها براي « رمي نمودن » در موقع مناسب راه گشا خواهد بود ، از اين رو در اين موارد ذيلاً توضيح مي دهيم :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابن رشد قرطبي ، بداية المجتهد ، بيروت ، دارالوفاء ، ج1 ، ص 350 .

2 ـ امام خميني ( ره ) مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 47 ـ 203 .

3 ـ همان .

4 ـ وسايل الشيعه ، تهران ، مكتبة الإسلامية ، ج1 ، ص 71 ، باب 3 ، ( ابواب رمي جمرة العقبة ) .

5 ـعبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي المذاهب الاربعة ، بيروت ، ج1 ، ص665 ؛ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 204 .

91

زمان رمي جمره عقبه

گفته شد كه رمي « جمره عقبه » بايد در روز عيد انجام پذيرد ولي فقهاي اهل سنت در اين نكته اتفاق نظر دارند كه پيش از ظهر روز عيد ـ از طلوع خورشيد تا ظهر ـ وقت مستحب آن است . ^{( 1 )} « حنفيه » كه وقت اداي آن را از طلوع فجر روز عيد تا فجر روز بعد مي دانند ، انجام دادن آن را در پيش از ظهر مستحب ، بعد زا ظهر « مباح » و در شب مكروه مي دانند ^{( 2 )} چنانكه « مالكيه » نيز تأخير آن را از ظهر روز عيد مكروه مي شمارند . ^{( 3 )} فقهاي معاصر « حنبلي » نيز گفته اند : سزاوار است كه رمي جمره عقبه در روز انجام گيرد ـ نه در شب ـ و مدت آن تمام روز است تا غروب . ^{( 4 )}

اما وقت انداختن ريگ بر « جمره عقبه » نزد فقهاي شيعه ، از طلوع آفتاب روز دهم است تا غروب آن و اگر فراموش كرد ، تا روز سيزدهم مي تواند به جا آورد . ^{( 5 )} اين معنا از روايات رسيده از امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ استفاده مي شود ، چنانكه روايت شده است : مابين طلوع خورشيد و غروب آن « رمي جمرة » نماييد . ^{( 6 )}

بنابر آنچه گفته شد شيعيان مي توانند برا سهولت كار ، رمي جمره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابن رشد قرطبي ، بداية المجتهد ، بيروت ، دارالوفاء ، ج1 ، ص 351 ؛ وزارة الأوقاف والشئون الاسلامية الكويتية ، موسوعة الفقهية ، جزء 15 ، ص 279 .

2 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي مذاهب الاربعة ، بيروت ، دارالفكر ، ج1 ، ص666 .

3 ـ همان ، ص 668 .

4 ـ فتاوي هيئة كبار العلماء ، قاهرة ، مكتبة التراث الاسلامي ، ج1 ، ص 491 .

5 ـ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 203 ، مسأله 5 .

6 ـ شيخ حرّ عاملي ، وسايل الشيعة ، ج10 ، باب 13 حج ، ص 78 ، ح2 .

92

عبة را در روز دهم ، بعد از ظهر انجام دهند ، زيرا بيشتر اهل تسنن ، پيش از ظهر كه وقت استحبابي آن است « رمي » مي نمايند و اطراف جمره تا حدّي خلوت است .

كيفيت انداختن ريگ

اهل سنت در كيفيت « انداختن » ريگ گفته اند : لازم است به طور « خَذْف » باشد ؛ يعني سنگ را روي انگشت ابهدام بگذارد ، و سپس با ناخن انگشت سبابه آن را پرتاب كند . ^{( 1 )} اما از نظر فقهاي شيعه كيفيت انداختن سنگ به جمرات به شكل مزبور ؛ يعني انداختن سنگريزه به كمك انگشت ابهام و سبابه ، مستحب است نه واجب . ^{( 2 )} و در اين باره رواياتي از طريق شيعه رسيده است ، از جمله از امام موسي بن جعفر ( ع ) نقل شده كه فرمود : سنگ ها را به گونه « خذف » رمي كنيد ؛ يعني بر انگشت ابهام گذارده و با « سبابه » بياندازيد . ^{( 3 )} ولي گويا فقهاي شيعه اين گونه روايات را به معناي استحباب گرفته اند ؛ چنانكه امام خميني ( ره ) در مستحبات « رمي » مي فرمايد :

سنگ ريزه را بر انگشت ابهام گذارده و با ناخن انگشت شهادت ( سبابه ) بياندازد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمن الجزايري ، الفقه علي المذاهب الأربعة ، بيروت ، دارالفكر ، ج1 ، ص 668 .

2 ـ شيخ طوسي ، نهاية ( ضمن ينابيع الفقهية ، قسم الحج ) تهران ، ط 1 ، ص 199 .

3 ـ شيخ حر عاملي ، وسائل الشيعة ، تهران ، دارالكتب الاسلامية ، ج10 ، باب 7 ( استحباب الرمي خذفاً وكيفيته ، ص 73 .

4 ـ امام خميني ( ره ) مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 206 .

93

رمي در ايام تشريق ( 11 ، 12 ، 13 ذيحجه )

شبهايي كه واجب است « حاج » در « مني » بيتوته كند بايد در روز آنها « رمي » جمرات سه گانه كند ؛ يعني سنگ ريزه بزند به سه محل كه آنها را « جمره اولي » ، « جمره وسطي » و « جمره عقبه » گويند . و اشخاصي كه شب سيزدهم را در مني مي مانند ، واجب است روز سيزدهم نيز « رمي جمرات » كنند . ^{( 1 )} در مورد تعداد سنگ ريزه هايي كه بايد به جمره ها بياندازد ، فقهاي شيعه و اهل سنت اتفاق دارند كه در روز 10 و 11 و 12 ذيحجه بايد جمعاً « چهل و نه » سنگ ريزه بزند ، هفت عدد آن در روز عيد به جمره عقبه و بقيه را در روز 11 و 12 به سه جمره ( هر كدام هفت عدد ) بزند . و اگر به عللي شب سيزدهم در مني ماند ، بايد در روز آن 21 عدد سنگ به سه جمره بزند كه جمعاً تعداد سنگها در اين صورت به هفتاد خواهد رسيد . ^{( 2 )}

و بعد از آنكه روز دوازدهم به جمرات سه گانه « رمي » نمود مي تواند بعد از ظهر از « مني » به سوي مكه كوچ نمايد ، و اين معنا نزد فقهاي شيعه و سنّي مسلم است ^{( 3 )} زيرا قرآن در اين مورد چنين مي گويد :

( وَاذْكُرُواْ اللَّهَ فِي أَيَّام مَّعْدُودَ ت فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 245ع ، مسأله 1 ـ 2 .

2 ـ .

3 ـ ابن رشد قرطبي ، بداية المجتهد ، بيروت ، دارالمعرفة ، ج1 ، ص 352 ؛ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 243 .

94

تَأَخَّرَ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَي وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ) ^{( 1 )}

« خداوند را در روزهايي چند ( 11 ، 12 ، 13 و ذيحجه ) ياد كنيد و هر كه در « دو روز » شتاب كند ( و از مني به مكه برود ) مرتكب گناهي نشده است . و هر پرهيزگاري كه تأخير كند ( وشب سيزدهم نيز در مني بماند ) گناهي نكرده است ، از خدا بترسيد و بدانيد كه همگان به پيشگاه وي گرد مي آييد » .

در تفسير آيه آمده است كه معناي آن رخصت در جواز كوچ كردن در روز دوم از ايام تشريق ( روز داوزدهم ذيحجه ) مي باشد ، اگرچه بهتر آن است كه شب سيزدهم را نيز در مني بماند و در روز آن به سوي مكه كوچ كند تا اين كه عبادت همه سه شبانه روز بيتوته در مني را به دست آورده باشد . ^{( 2 )}

وقت رمي در ايام تشريق

در وقت رمي در روز 11 و 12 ذيحجه اختلاف نظر وجود دارد . فقهاي شيعه در مورد وقت آن چنين فرموده اند : وقت انداختن سنگ از اول طلوع آفتاب تا غروب آفتاب روزي است كه شب آن روز را بيتوته كرده است . و در شب جايز نيست . ^{( 3 )}

اما فقهاي مذاهب چهارگانه اهل سنت در اين مورد اتفاق نظر دارند كه بايد رمي جمرات سه گانه بعد از زوال خورشيد ( ظهر شرعي
انجام پذيرد . « حنفيه » و « مالكيه » گفته اند : اگر قبل از ظهر « رمي » نمايند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 203 .

2 ـ شيخ طبرسي ، مجمع البيان ، بيروت ، دار احياء التراث العربي ، ج1 ، ص 299 ؛ مقدس اردبيلي ، زبدة البيان في احكام القرآن ، تهران ، مكتبة المرتضوية ، ص 281 .

3 ـ امام خميني ( ره ) ، مناسك حج ، قم ، پاسدار اسلام ، ص 245 .

95

جايز نيست . به فتواي مالكيه : اگر پيش از ظهر انجام دهد و بعد از ظهر دوباره انجام ندهد ، بايد يك قرباني بكشد . ^{( 1 )} از اين گفته معلوم مي شود « رمي در ايام تشريق » را در پيش از ظهر كافي نمي دانند .

تذكر : چنانكه معلوم شد فقهاي اهل تسنن وقت « رمي » در ايام تشريق را از ظهر تا غروب مي دانند و پيش از ظهر جايز نمي دانند ، ولي فقهاي شيعه پيش از ظهر را نيز جايز مي دانند ، بنابراين حجاج شيعه براي سهولت كار مي توانند « رمي » روز 11 و 12 ذيحجه را پيش از ظهر انجام دهند تا با ازدحام جمعيت روبه رو نشوند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمن الجزيري ، الفقه علي مذاهب الاربعة ، بيروت ، دارالفكر ، ج1 ، ص 204 .