بخش 1

مناسك حـج

مطابق با فتواي حضرت آيت الله فاضل لنكراني

19

بسم اللّه الرحمن الرحيم

حج يكي از اركان دين و از ضروريات اسلام مي باشد ، و بر هر فرد مكلفي كه جامع شرايط آن باشد واجب است ، و اگر آن را با اعتقاد به وجوب ترك كند مرتكب گناه كبيره شده است ، و اگر اصل وجوب حج را انكار كند چنانچه به انكار رسالت برگشت كند كافر مي شود . خداي سبحان در قرآن مجيد مي فرمايد :

( وَلِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إلَيْهِ سَبِيلاً وَمَنْ كَفَرَ فَإنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمينَ ) . ^{( 1 )}

شيخ كليني ( قدس سره ) در روايت معتبري از حضرت صادق ( عليه السلام ) نقل مي كند :

« كسي كه بميرد در حالي كه حجة الاسلام را انجام نداده به دين يهود يا نصرانيت مي ميرد . مگراينكه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران 2 : 97 .

20

انجام ندادن به جهت نياز شديدي كه او را مستأصل كرده ، يا بيماري و علتي كه توانايي حج را از او گرفته يا ممانعت حكومت باشد » ^{( 1 )} .

تنظيم اين مناسك با نظارت بخش استفتاآت دفتر حضرت آية الله العظمي فاضل لنكراني ، توسط آقايان حاج شيخ محمد عطايي و حاج شيخ محمد فرقاني زيدعزهما ، انجام گرفته است .

اميد است مورد استفاده كامل حجاج بيت الله الحرام قرار گيرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي : ج4 ، ص268 ، باب من سوّف الحج ، ح او 5 .

21

اقسام حج و عمره

حج سه نوع است : حج تمتع ، حج قران و حج إفراد .

و عمره دو نوع است : عمره مفرده و عمره تمتع .

ابتدا اجمالا احكام حج قران و إفراد و عمره مفرده را متذكر مي شويم ، و سپس تفصيلا به بيان مسائل عمره و حج تمتع خواهيم پرداخت .

حج قران و إفراد

مسأله 1 ـ حج قران و حج إفراد وظيفه كساني است كه منزل آنان مكه يا در كمتر از شانزده فرسخي ( 48 ميلي ) مكه باشد .

مسأله 2 ـ كسي كه وطن او مكه يا در كمتر از شانزده فرسخي مكه باشد يا در آنجا دو سال يا بيشتر مانده باشد و در اين مدت مستطيع شده باشد بايد حج قران

22

يا إفراد انجام دهد . و نمي تواند حج تمتع بجا آورد . و اگر حج تمتع بجا آورد كفايت از حجة الاسلام او نمي كند .

مسأله 3 ـ كسي كه وظيفه اصلي او حج تمتع است چنانچه حجة الاسلام خود را انجام داده باشد ، يا مستطيع نباشد ، مي تواند حج إفراد بجا آورد . بر چنين فردي انجام عمره مفرده بعد از حج إفراد واجب نيست .

مسأله 4 ـ حج قران و إفراد مانند حج تمتع است . مگر در سه مورد :

1 ـ محل احرام حج تمتع فقط مكه است ، و محل احرام حج قران و إفراد يكي از مواقيت معروفه يا منزل شخص كه داخل محدوده شانزده فرسخي مكه است مي باشد .

2 ـ در حج تمتع در حال اختيار طواف و سعي بايد بعد از وقوفين و اعمال روز عيد انجام شود ، ولي در حج قران و إفراد در حال اختيار هم مي شود طواف و سعي را مقدم داشت .

3 ـ در حج تمتع قرباني واجب است ، ولي در حج إفراد مستحب است .

23

عمره مفرده

همانگونه كه حج به واجب و مستحب تقسيم مي شود ، عمره نيز مانند حج به واجب و مستحب تقسيم مي شود .

مسأله 5 ـ كسي كه وظيفه او حج إفراد يا قران است چنانچه داراي شرايط استطاعت آن نباشد و فقط استطاعت عمره مفرده را داشته باشد واجب است عمره مفرده انجام دهد .

مسأله 6 ـ كسي كه وظيفه اصلي او حج تمتع است اگر به جهت عذري حج او بدل به إفراد شده واجب است بعد از آن يك عمره مفرده بجا آورد . و اگر انجام ندهد عمره مفرده بر او مستقر مي شود .

مسأله 7 ـ عمره مفرده بر اهالي مكه و كساني كه فاصله منزلشان تا مكه كمتر از شانزده فرسخ باشد در طول عمر به شرط دارا بودن شرايط آن يكبار واجب

24

مي شود . و براي افراد ديگر كه وظيفه آنها حج تمتع است عمره تمتع كفايت از عمره مفرده مي كند . بنابراين عمره مفرده بر آنها واجب نيست هر چند داراي شرايط آن باشند .

مسأله 8 ـ بر كسي كه قصد ورود به مكه را داشته باشد اگر نخواهد حج قران يا إفراد يا عمره تمتع انجام دهد واجب است عمره مفرده انجام دهد . و در ميقات به نيت انجام آن محرم شود .

مسأله 9 ـ اگر بخواهد از طريق هوايي از فضاي مكه عبور كند لازم نيست محرم شود .

مسأله 10 ـ عبور از ميقات بدون احرام جايز نيست . ولي كسي كه قصد ورود به مكه را ندارد يا در همان ماه قمري عمره مفرده يا حج بجا آورده است يا شغلش ايجاب مي كند مكرراً به مكه رفت و آمد كند مي تواند بدون احرام از ميقات عبور كند .

مسأله 11 ـ كودك ، مجنون ، بيهوش ، و كساني كه شرعاً مكلف نيستند لازم نيست براي ورود به مكه محرم شوند و وليّ آنها در اين مورد وظيفه اي ندارد .

25

مسأله 12 ـ كسي كه عمره و حج بر او واجب نيست اگر عصياناً بدون احرام وارد مكه شد گناهكار است ، ولي بعد از ورود به مكه تكليف خاصي ندارد ، و ماندنش در مكه بي اشكال است .

مسأله 13 ـ كسي كه عصياناً از مواقيت معروفه بدون احرام گذشت و وارد مكه شد گرچه معصيت كرده ولي براي عمره مفرده احرام از ادني الحل ^{( 1 )} صحيح است ، و رفتن به يكي از مواقيت لزومي ندارد .

مسأله 14 ـ كسي كه مي خواهد از جده براي عمره مفرده به مكه برود چون از مواقيت پنجگانه عبور نمي كند مي تواند از حديبيه ، جعرانه يا تنعيم محرم شود و معصيتي نيز مرتكب نشده است .

مسأله 15 ـ تكرار عمره مفرده مانند تكرار حج مستحب است . ولي يك فرد در يك ماه قمري نمي تواند بيش از يكبار براي خود يا براي فرد ديگري عمره مفرده انجام دهد . ولي بعد از حج انجام عمره در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ادني الحل يعني نزديكترين نقطه به محدوده حرم كه حدود آن به صورت يك چند ضلعي نامنظم در اطراف مكه تعيين شده است .

26

همان ماه اشكالي ندارد . و همين طور است اگر در يك ماه چند عمره براي چند نفر بجا آورد .

مسأله 16 ـ انجام عمره مفرده در طول سال حتي در ماههاي حج مانعي ندارد . چه اينكه قصد انجام حج تمتع را داشته باشد يا خير .

مسأله 17 ـ كسي كه در ماههاي حج ( شوّال ، ذي القعده ، ذي الحجّه ) عمره مفرده انجام دهد اگر تا ايام حج در مكه بماند و بخواهد حج تمتع انجام دهد آن عمره كفايت از عمره تمتع مي كند و مي تواند حج تمتع بجا آورد .

اعمال عمره مفرده

مسأله 18 ـ عمره مفرده شامل هفت عمل مي باشد :

1 ـ احرام

2 ـ طواف

3 ـ نماز طواف

4 ـ سعي بين صفا و مروه

27

5 ـ تقصير يا حلق

6 ـ طواف نساء

7 ـ نماز طواف نساء

1 ـ احرام

مسأله 19 ـ محل احرام عمره مفرده علاوه بر مواقيت پنجگانه كه در عمره تمتع ذكر خواهد شد ادني الحل نيز مي باشد ، ولي كسي كه در خارج از حرم قصد عمره مفرده دارد و از يكي از مواقيت عبور مي كند بايد از آن ميقات محرم شود ، و جايز نيست تا ادني الحل احرام را تأخير بيندازد .

مسأله 20 ـ كيفيت احرام عمره مفرده همانند عمره تمتع مي باشد كه شرح آن در جاي خود خواهد آمد . و تنها در نيت تفاوت دارد . و با احرام آن كليه چيزهايي كه بر محرم حرام مي شود بر اين شخص نيز حرام مي شود .

28

2 و 3 و 4 ـ طواف و نماز طواف و سعي

مسأله 21 ـ طواف و نماز طواف و سعي عمره مفرده بايد با تمام شرايطي كه در طواف و نماز طواف و سعي عمره تمتع بيان مي شود انجام گردد .

مسأله 22 ـ كسي كه عمره يا حج مستحبي بجا مي آورد چنانچه طواف و سعي آن را به نيت وجوب بجا آورد اشكالي ندارد ، هر چند قصد وجه لازم نيست .

5 ـ تقصير يا حلق

مسأله 23 ـ در عمره مفرده بعد از سعي محرم مخيّر است با تقصير يا حلق از احرام خارج شود ، بر خلاف عمره تمتع كه تنها مي تواند تقصير كند . و كيفيت تقصير همانند عمره تمتع است كه شرح آن در جاي خود خواهد آمد .

29

6 و 7 ـ طواف نساء و نماز طواف نساء

مسأله 24 ـ در عمره مفرده با تقصير يا حلق تمام محرمات احرام بجز همسر حلال مي شود . و حليت آن نيز متوقف بر انجام طواف نساء و نماز آن است كه شرح آن در حج تمتع خواهد آمد . البته حرمت صيد حرم مادامي كه فرد در حرم باشد باقي است خواه محرم باشد يا از احرام خارج شده باشد .

بنابر آنچه كه ذكر شد عمره مفرده با عمره تمتع در سه چيز با هم فرق مي كنند :

1 ـ ميقات

2 ـ تقصير يا حلق

3 ـ طواف نساء

30

حج تمتّع

مسأله 25 ـ كسي كه وطن او مكه يا در كمتر از شانزده فرسخي آن نيست و دو سال هم در آنجا نمانده است وظيفه اش حج تمتع است ، و اگر حج قران يا إفراد بجا آورد كفايت از حجة الاسلام او نمي كند .

مسأله 26 ـ كسي كه شرايط وجوب حج را ندارد يا حج واجب خود را بجا آورده حج بر او مستحب است .

مسأله 27 ـ ترك حج استحبابي براي كسي كه توانايي انجام آن را دارد بيش از 5 سال مكروه است .

مسأله 28 ـ مستحب است انسان در صورت توانايي ، آشنايان و بستگان خود را به حج بفرستد . همان طوري كه مستحب است براي آنها حج بجا آورد .

مسأله 29 ـ كسي كه مخارج حج را ندارد مستحب است با قرض كردن يا حتي اجير شدن براي حج و نيابت از ديگري حج بجا آورد .

31

مسأله 30 ـ اهداي ثواب حج استحبابي قبل از عمل يا هنگام آن يا بعد از آن براي ديگري حتي چهارده معصوم ( عليهم السلام ) مستحب است . همان طوري كه انجام حج مستحبي براي خود و به نيابت از چهارده معصوم ( عليهم السلام ) و همچنين به نيابت از پدر و مادر و خويشان و برادران ديني خود چنانچه غايب باشند صحيح است و نيابت براي كسي كه در مكه حاضر است ولي معذور مي باشد محل اشكال است .

مسأله 31 ـ زن شوهردار يا زني كه در عده طلاق رجعي است بدون اجازه شوهر خود نمي تواند حج مستحبي بجا آورد .

مسأله 32 ـ اگر زن بدون اجازه شوهر به عربستان رفت و ناچار بود كه همراه كاروان به مكه برود ـ چون ورود به مكه بدون احرام حرام است ـ مي تواند به نيت عمره مفرده رجاءاً محرم شود و اعمال عمره مفرده را انجام دهد . ولي نمي تواند حج تمتع بجا آورد .

مسأله 33 ـ براي انجام حج مستحبي اجازه پدر و مادر شرط نيست . بلي اگر رفتن به حج موجب اذيت و

32

آزار آنها شود . و آنها نهي كنند جايز نيست . و در اين صورت سفرمعصيت محسوب مي شود و حج او باطل است .

مسأله 34 ـ شخصي كه حج واجب خود را انجام داده اگر احتمال خللي در آن بدهد ، يا احتمال بدهد كه آن هنگام مستطيع نبوده ، يا بدون دليل بخواهد اعاده كند مي تواند به قصد ما في الذمه ^{( 1 )} بجا آورد .

مسأله 35 ـ شخصي كه اجير شده يا به عنوان خدمه اعزام شده مشروط بر اينكه فقط عمره مفرده انجام دهد اگر از روي غفلت يا عمداً عمره تمتع انجام داد عمره او صحيح است . و اگر شرط كننده اجازه داد واجب است محرم به حج تمتع شود و حج بجا آورد . ولي اگر اجازه نداد حج تمتع واجب نيست و به همان عمره اكتفا كند . و احتياط مستحب آن است كه يك طواف نساء بجا آورد . و اگر بدون اجازه محرم به حج تمتع شد نيز صحيح است و بايد حج را تمام كند ، و در اين فرض طرف قرارداد حق فسخ قرارداد را دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يعني قصد امتثال مطلق امر متوجه به او .

33

عمره و حج كودكان

مسأله 36 ـ بر كودك مميز مستحب است عمره و حج بجا آورد ، و عمل او صحيح است هر چند بدون اجازه وليّ او باشد .

مسأله 37 ـ مستحب است وليّ ، كودك غيرمميّز خود را محرم كند ، يعني اگر كودك پسر است او را از لباس دوخته برهنه كند و لباس احرام به او بپوشاند ، و اگر دختر است در همان لباسي كه پوشيده او را محرم كند و نيت كند : « اين كودك را به عمره مفرده يا غير آن محرم مي كنم قربة إلي الله » . سپس اگر كودك مي تواند تلبيه را اگر چه با تلقين بگويد ، و الاّ وليّ به جاي او تلبيه بگويد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ با توجه به اينكه انجام اعمال كودك به صورت صحيح نوعاً مشكل است و شبهه مي شود كه در احرام باقي بماند ، لذا در اين صورت بهتر است او را محرم نكنند .

34

مسأله 38 ـ وليّ طفل طبق فتواي مجتهدي كه خودش از او تقليد مي كند اعمال را بجا آورد ، و در موارد اختلافي بهتر است احتياط كند .

مسأله 39 ـ مقصود از « وليّ » در مسأله قبل وليّ شرعي مي باشد ، و در اين مورد مادر كودك ملحق به وليّ شرعي است .

مسأله 40 ـ بعد از آنكه كودك محرم شد وليّ بايد او را از محرمات احرام باز دارد . و اگر مميز نيست رعايت محرمات احرام او بر عهده وليّ است .

مسأله 41 ـ يكي از محرمات احرام كه سايه قرار دادن است ، و احكام آن در جاي خود خواهد آمد ، اختصاص به مردان دارد ، و اين حكم شامل كودكان نمي شود ، هرچند مميز باشند .

مسأله 42 ـ كفاره محرمات احرام كودك غيرمميز بنابر اقوي در صيد و بنابر احتياط واجب در غير صيد بر ولي كودك است .

مسأله 43 ـ وليّ پس از احرام كودك بايد او را وادار كند كه تمام اعمال عمره و حج را انجام دهد ، و در اعمالي

35

كه نياز به طهارت و وضو دارد احتياطاً بايد كودك را وضو بدهد و پاك نگاه دارد .

مسأله 44 ـ ظاهراً تمام مستحبات مربوط به اعمال در مورد كودكان نيز جاري است .

مسأله 45 ـ اگر كودك در اثناي طواف بخوابد يا محدث شود ، بنابر احتياط پس از تطهير و وضو دادن كودك طبق مسأله 526 عمل شود .

مسأله 46 ـ اگر بعد از طواف متوجه شوند كه كودك محدث شده ، ولي ندانند كه حدث در حال طواف بوده يا بعد از طواف ، اعتنا نكنند و طواف صحيح است .

مسأله 47 ـ اگر در اثناي طواف يا بعد از آن يقين كنند كه كودك در بين طواف محدث شده ، ولي ندانند دور چندم بوده ، احتياطاً طواف باطل است ، و بنابر احتياط واجب پس از تطهير و وضو دادن كودك ، دوباره او را طواف دهند .

مسأله 48 ـ طواف دادن كودك غيرمميز چند شوط آن توسط پدر و و چند شوط باقيمانده توسط مادر خلاف احتياط است ، بلكه يك نفر نيت كند و عهده دار طواف

36

دادن تمام اشواط شود و نماز طواف را هم شخص طواف دهنده بخواند ، و اگر قرائتش صحيح نيست بنابر احتياط واجب نايب هم بگيرد كه نماز را بطور صحيح بخواند .

مسأله 49 ـ احتياط واجب بلكه اقوي اين است كه كودك مميزي را كه قدرت و تمكن از راه رفتن دارد وادار به انجام طواف و سعي كنند ، و در آغوش گرفتن يا به دوش گرفتن او يا سوار كردن بر ويلچر جايز نيست . بلي چنانچه راه رفتن بر او عسر و حرج باشد به مقدار رفع عسر و حرج اشكالي ندارد .

مسأله 50 ـ اگر كودك غيرمميز در حال سعي خوابش ببرد مانعي ندارد ، و مي توانند در همان حال سعي او را اتمام كند ، چون نيتِ سعيِ كودك با سعي دهنده است ، و طهارت نيز در سعي شرط نيست .

مسأله 51 ـ قرباني حج كودك بر عهده وليّ اوست . و اگر تمكن نداشت از طرف كودك روزه بگيرد . حتي اگر وليّ كودك نيز حج تمتع انجام مي دهد و فقط تمكن از يك قرباني دارد بايد آن را براي كودك قرباني كند و خودش روزه بگيرد .

37

اقسام حج تمتع ( واجب و مستحب )

1 ـ حجة الاسلام .

2 ـ حجي كه با نذر و عهد و قسم انجام آن واجب مي شود .

3 ـ حجي كه با اجير شدن انجام آن واجب مي شود .

4 ـ در غير موارد مذكور حج مستحب است .

38

حجة الاسلام

مسأله 52 ـ بر هر فردي كه مستطيع باشد ، يعني شرايط وجوب حج را داشته باشد در مدت عمر يكبار حج واجب مي شود . كه آن را « حجة الاسلام » مي گويند .

مسأله 53 ـ مستطيع بايد حج را فوراً انجام دهد . يعني در اولين سال استطاعت بجاآورد . و اگر تأخير انداخت معصيت كرده ، و واجب است در سال بعد انجام دهد .

مسأله 54 ـ بر مستطيع واجب است مقدمات انجام حج از قبيل تهيه وسايل و اسباب سفر را ـ به طوري كه بتواند در همان سال حج انجام دهد ـ فراهم كند . و چنانچه كوتاهي كند و نتواند در آن سال حج بجا آورد حج بر او مستقر مي شود و بايد در سالهاي بعد آن را انجام دهد هر چند استطاعت او از بين برود ، مگر اينكه انجام حج براي او حرجي باشد .

مسأله 55 ـ كسي كه حج بر او مستقر شده اگر انجـام

39

حـج براي او حرجي باشد بايد استنابه كند ، واگر استنابه نكـرد بايد بعد از فوتش يك حج نيـابتي ـ ولــو ميقـاتي ـ از تــركه او بگيـرند .

مسأله 56 ـ چنانچه فردي با صيغه صحيح نذر كند يا عهد كند يا قسم بخورد كه حج تمتع انجام دهد به خاطر وفاي به نذر يا عهد يا قسم بايد حـج را بجـا آورد . و اگـر عمداً آن را ترك كند بايد كفـاره نـذر يا عهـد يا قسـم خــود را بدهــد .

مسأله 57 ـ كليه شرايط نذر و عهد و قسم كه در توضيح المسائل آمده از جمله اجازه شوهر براي نذر ، و انحلال نذر با نهي پدر در مسائل حج نيز جاري است .

40

شرايط وجوب حجة الاسلام

مسأله 58 ـ حج با چهار شرط واجب مي شود :

1 ـ بلوغ .

2 ـ عقل .

3 ـ حرّيت و برده نبودن .

4 ـ استطاعت .

بدون هر يك از اين شرايط حج واجب نيست ، و اگر انجام شود كفايت از حجة الاسلام نمي كند . بنابراين اگر بعد از بلوغ مستطيع شد واجب است به حج برود .

1 ـ بلوغ :

مسأله 59 ـ اگر كودك حج بجا آورد حج او صحيح است . ولي كفايت از حجة الاسلام نمي كند . بنابر اين اگر بعد از بلوغ مستطيع شد واجب است به حج برود .

مسأله 60 ـ اگر كودك مميز براي حج محرم شود و

41

قبل از درك مشعرالحرام بالغ شود كفايت از حجة الاسلام مي كند . ولي احتياط مستحب تكرار حج در صورت استطاعت است .

مسأله 61 ـ كسي كه گمان مي كرد بالغ نشده و قصد حج استحبابي كرد و بعد معلوم شد كه بالغ بوده حج او كفايت از حجة الاسلام نمي كند . مگر اينكه قصد حجي را كه به عهده اوست كرده باشد ولي فكر مي كرده حج استحبابي است .

مسأله 62 ـ كودك نابالغ قبل از اينكه در ميقات محرم شود اگر بالغ شد چنانچه از همان جا مستطيع باشد حج بر او واجب مي شود و كفايت از حجة الاسلام مي كند .