بخش 3

61

خمس و احكام آن در حج

حج يكي از عبادات است و براي قبولي اين عبادت بايد از مال حلال در اين سفر استفاده شود . و الاّ علاوه بر اينكه حج مورد قبول خداي سبحان واقع نمي شود . در بعضي از موارد موجب بطلان حج نيز مي شود . يكي از اين موارد نپرداختن خمس و زكات است كه احكام آن به تفصيل در توضيح المسائل آمده است و در اينجا به مناسبت اشاره اي به احكام آن در رابطه با حج مي شود .

مسأله 133 ـ با مال حرام يا مالي كه متعلق خمس يا زكات است و خمس يا زكات آن پرداخت نشده . جايز نيست به حج برود .

مسأله 134 ـ كسي كه خمس يا زكات بر ذمه او مي باشد ، چنانچه علاوه بر آن مخارج حج را داشته باشد مستطيع است .

62

مسأله 135 ـ مخارج حج يا زيارت ائمه جزء مخارج سال محسوب مي شود . بنابراين اگر از درآمد همان سال صرف حج يا زيارت شود لازم نيست خمس مبلغي كه صرف حج يا زيارت شده پرداخت شود . بلي اگر بخواهد از درآمد سالهاي سابق صرف كند . حتماً بايد قبل از مصرف خمس آن را بدهد .

مسأله 136 ـ كسي كه از درآمد سال خود براي حج يا عمره ثبت نام كند و در همان سال مشرف نشود ، چنانچه قبلا حج بر او مستقر نبوده بايد خمس آن را بپردازد . و همين طور است اگر با پولي كه خمس به آن تعلق گرفته و خمس آن پرداخت نشده ثبت نام كند . در اين دو فرض اگر بخواهد خمس آن را از درآمد همان سال يا سال بعد بپردازد بايد به مقدار 41 آن را بپردازد .

مسأله 137 ـ پولي كه براي ثبت نام سفر حج پرداخت شده و سال خمسي بر آن گذشته و هنوز قرعه به نام او اصابت نكرده ، چنانچه قبلا حـج بر او مستقر نبوده ، لازم است خمس آن را بپردازد .

مسأله 138 ـ اگر با پول غصبي يا پولي كه خمس و

63

زكات آن پرداخت نشده بليط هواپيما يا وسيله مسافرتي ديگر را براي حج تهيه كند . هر چند كار حرامي انجام داده و ضامن است . ولي موجب بطلان حج او نمي شود .

مسأله 139 ـ اگر با پول غصبي يا پولي كه خمس و زكات آن پرداخت نشده لباس احرام و لباسي كه در آن طواف واجب انجام مي دهد يا نماز طواف مي خواند تهيه كند . طواف او اشكال دارد و موجب بطلان عمره يا حج مي شود .

مسأله 140 ـ قرباني اگر با عين پول غصبي يا پول متعلق خمس و زكات خريده شود كفايت از قرباني در حج نمي كند . و كسي كه اين چنين قرباني كند مثل فردي است كه عمداً قرباني را ترك كرده است .

مسأله 141 ـ كسي كه تاكنون خمس مال خود را نداده است . اگر از حقوق همان سال و قبل از گذشت سال ، لباس احرام و قرباني و مصارف حج را تأمين كند مانعي ندارد ، ولي اگر از درآمد سالهاي قبل تهيه كند حكم غصب را دارد . و اگر شك دارد كه به اصل پول خمس

64

تعلق گرفته يا خير مي تواند با آن لباس احرام و قرباني تهيه كند .

مسأله 142 ـ كسي كه خمس اموال خود را نداده باشد نمي تواند فقط با پرداخت خمس مخارج حج ، حج خود را به صورت صحيح انجام دهد چون تصرف در مال متعلق خمس جايز نيست ، و همين مقدار كه مي خواهد خمس بدهد و به حج برود تصرف در مال غيرمخمس است و اين كار منع از تصرف را برنمي دارد ، چون هنوز در كل مال حق امام و سادات وجود دارد ، و تصرف در مال مشترك هم حرام است .

مسأله 143 ـ در فرض سابق اگر قدرت استنابه ولو در آينده را نداشته باشد يا قدرت پرداخت واگذاري فيش يا جلب رضايت صاحبان آن را ندارد يا براي اين امور به مشقت و حرج مي افتد در اين صورت حج بر خودش واجب نيست و بايد حج منوب عنه و صاحب فيش را بجا آورد .

مسأله 144 ـ در فرض سابق اگر امكان پرداخت خمس كل مال نباشد يا مشكل باشد مكلف مي تواند با

65

اجازه مرجع تقليد خود مقداري از مال را جدا كند و سپس خمس آن مقدار را بپردازد و با اين پول مخمس مخارج حج را بپردازد .

مسأله 145 ـ در فرض سابق مي تواند مقداري از اموال خود را به قصد خمس به مرجع تقليد يا وكيل او بدهد تا بعد از قبول به خودش قرض بدهند ، كه در اين فرض مي تواند آن مقدار را صرف مخارج حج يا عمره كند .

مسأله 146 ـ همراه داشتن پول يا اشياء متعلق خمس در حج يا عمره ، حتي در طواف و نماز طواف موجب بطلان حج يا عمره نمي شود .

مسأله 147 ـ شخصي كه در حين خريد لباس احرام نمي دانسته پولش غيرمخمس است و با آن لباس خريده و محرم شده و اعمال انجام داده اعمال او صحيح است . ولي خمس پولي را كه مصرف كرده مديون است و بايد بپردازد .

مسأله 148 ـ حاجي اگر قبل از رسيدن سال خمسي اش از درآمد سال خود سوغات خريد و پس از خريد ، سال خمسي او فرا رسيد ، چنانچه سوغات در حد شأن او باشد خمس ندارد .

66

وصيت به حج

مسأله 149 ـ كسي كه حج بر او مستقر شده باشد هرگاه در خود آثار فوت را مشاهده كند بايد وصيت كند كه حج او را انجام دهند .

مسأله 150 ـ اين فرد حتي اگر وصيت هم نكند ، بر ورثه واجب است كه از اصل تركه او يك حج نيابتي برايش بگيرند .

مسأله 151 ـ اگر وصيت كرده باشد كه از ثلث بردارند از ثلث برداشته مي شود ، و اگر ثلث كافي نبود از اصل مال جبران مي شود .

مسأله 152 ـ اگر وصيت نكرده باشد كه از ثلث بردارند از اصل مال به مقدار حج ميقاتي برداشته مي شود ، و اگر وصيت به حج بلدي كرده باشد اجرت آن از اصل مال برداشته مي شود .

مسأله 153 ـ كسي كه فوت كرده و حج بر او مستقر بوده

67

واجب است در همان سال اول براي او نيابت بگيرند . و حتي اگر نيابت از ميقات در آن سال ممكن نباشد از بلد ميت نيابت بگيرند . و در اين فرض تمام مخارج از اصل مال برداشته مي شود .

مسأله 154 ـ اگر وصيت كرده باشد كه شخص معيني براي او حج بجا آورد ، يا از مال معيني براي او حج بجاآورند لازم است طبق وصيت عمل شود .

مسأله 155 ـ كسي كه براي حج ثبت نام كرده اگر قبل از فوت فردي را اجير كند كه بعد از فوتش براي او حج بجا آورد . اگر آن شخص بعد از اجير شدن مستطيع شود ، طبق مسأله 99 عمل كند .

مسأله 156 ـ اگر قبل از فوت وصيت كند كه فرد خاصي براي او حج بجا آورد ولي او را اجير نكند ، اين فرد مي تواند طبق وصيت عمل كند و صحيح است . ولي اگر خودش ساير شرايط استطاعت را داشته باشد و با فيش حج موصي راه براي او باز شود احتياط اقتضا مي كند كه حج را براي خودش انجام دهد و براي ميت استنابه كند .

68

مسأله 157 ـ در فرض سابق اگر ورثه تنها به شرطي راضي شوند كه اين فرد حج را حتماً به نيابت از ميت انجام دهد ، اگر خودش مستطيع باشد مي تواند حج را براي خودش انجام دهد و براي صاحب فيش استنابه كند حتي اگر ورثه ندانند . و حج او صحيح است . و در اين فرض اگر ميت وصيت نكرده باشد واجب است حج خود را انجام دهد و براي ميت استنابه كند .

مسأله 158 ـ در فرض سابق اگر قدرت استنابه ولو در آينده را نداشته باشد يا قدرت پرداخت حق واگذاري فيش يا جلب رضايت صاحبان آن را ندارد يا براي اين امور به مشقت و حرج مي افتد در اين صورت حج بر خودش واجب نيست و بايد حج منوب عنه و صاحب فيش را بجا آورد .

مسأله 159 ـ اگر ورثه در گرفتن نيابت كوتاهي كنند تا اينكه مال تلف شود ضامن هستند و بايد از مال خود براي او نيابت بگيرند .

مسأله 160 ـ اگر خود ميت مال نداشته باشد بر ورثه واجب نيست از مال خود براي او نيابت بگيرند ، هر چند

69

از باب احسان سزاوار است كه براي او حج بجاآورند .

مسأله 161 ـ چنانچه شخص براي حج مستحبي مبلغ معيني را وصيت كند و آن مبلغ براي حج ـ ولو از ميقات ـ كافي نباشد وصيت باطل است . و لازم است آن مبلغ را در كارهاي خير مصرف كنند . بلي اگر بدانند وصيت مقيد به حج بوده ، با بطلان وصيت آن مبلغ طبق احكام ارث بين ورثه تقسيم مي شود .

70

نيابت در حج

نيابت يعني شخص نايب عملي را كه برعهده منوب عنه بوده انجام دهد تا منوب عنه بريءالذمه شود . چه نايب عمل را مجاني و تبرعي انجام دهد يا اجير شود يا به عقد جعاله و امثال آن انجام دهد .

مسأله 162 ـ نايب بايد در نيابت قصد امتثال امر متوجه به منوب عنه را بكند . ولي لازم نيست اسم او را به زبان بياورد . و تعيين او به نحو اجمال و اشاره كافي است .

مسأله 163 ـ نايب بايد طبق فتواي مرجع تقليد خود عمل كند ، اگر چه طبق فتواي مرجع تقليد منوب عنه عمل او اشكال داشته باشد . بلي اگر منوب عنه از او خواسته باشد كه به كيفيت خاصي عمل كند بايد به گونه اي عمل را بجا آورد كه هم وظيفه طبق نظر مرجع تقليد خودش مراعات شده باشد و هم خواسته او .

71

مسأله 164 ـ نايب بايد عمره و حج را به نيت منوب عنه انجام دهد ، و اگر به جهت فراموشي يا علت ديگري براي خود محرم به احرام عمره تمتع يا عمره مفرده شد ، بايد آن عمل را تمام كرده ، و بعد براي انجام عمره تمتع به نيت منوب عنه از يكي از مواقيت معروفه محرم شود .

مسأله 165 ـ نايب بايد طواف نساء را به قصد منوب عنه بجا آورد . ولي تا وقتي طواف نساء را به صورت صحيح انجام نداده ، همسر بر او حلال نمي شود . و منوب عنه وظيفه اي ندارد .

مسأله 166 ـ همان گونه كه نيابت در كل اعمال حج صحيح است در بعضي از اعمال حج نيز صحيح است . اما تبرّع در نيابت از فرد زنده در اجزاء كافي نيست و حتماً بايد منوب عنه وكالت دهد .

مسأله 167 ـ لباس احرام و پول قرباني و كفاره اگر واجب شود به عهده نايب است . مگر اين كه شرط كند كه مستأجر بدهد .

مسأله 168 ـ كسي كه حج بر او مستقر شده و نمي تواند

72

به مكه برود و ناچار است نايب بگيرد مي تواند از ميقات نايب بگيرد ، اگر چه نيابت از بلد بهتر است .

مسأله 169 ـ اگر نايب بعد از احرام و دخول در حرم ، در حرم بميرد كفايت از حج منوب عنه مي كند . اما اگر قبل از دخول به حرم . يا بعد از دخول و خارج از حرم بميرد كفايت از حج منوب عنه نمي كند .

مسأله 170 ـ نيابت يك شخص از چند نفر در حج واجب در يك سال صحيح نيست ، بلي شخصي كه نيابت گرفته يك حج واجب انجام دهد مي تواند در جزئيات حج ، مثل طواف ، سعي ، رمي ، ذبح و . . . از ديگران نايب شود .

مسأله 171 ـ نيابت يك شخص از ديگران و براي خود در حج استحبابي در يكسال . يا عمره مفرده يا طواف مستحبي مانعي ندارد . چه به نحو اجاره باشد يا تبرعي .

مسأله 172 ـ انجام عمره و حج مستحبي و طواف مستحبي چه تبرعي باشد يا اجير شده باشد به نيابت از كسي كه در مكه حاضر است محل تأمل و اشكال است هر چند معذور باشد .

73

مسأله 173 ـ صحت نيابت از افراد زنده براي خواندن نماز مستحبي در مسجد الحرام و مسجد النبي يا ساير اماكن مقدسه و مشاهد مشرفه مشكل است . بلكه مي توانند نماز بخوانند و ثواب آن را به هركس مايل بودند اهدا كنند .

مسأله 174 ـ نايبي كه خودش حج يا عمره بجا نياورده احتياط مستحب آن است كه بعد يا قبل از اعمال نيابت يك عمره مفرده براي خودش بجاآورد .

مسأله 175 ـ در فرض سابق چنانچه بخواهد آن عمره مفرده را مشتركاً براي خودش و منوب عنه و پدر و مادر و . . . انجام دهد صحيح است .

مسأله 176 ـ نيابت در موارد زير صحيح است :

1 ـ نيابت از ميت در حج مستحبي و واجب مطلقاً .

2 ـ نيابت از حي در حج مستحبي و واجب در بعضي موارد .

مسأله 177 ـ اگر كسي اجير شده باشد كه براي فرد ديگر حج بجاآورد واجب است طبق قرارداد اجاره عمل كرده و حج را به نيابت از او انجام دهـد .

74

مسأله 178 ـ نايب به محض اجير شدن مستحق اجرت مي باشد . و اگر حجة الاسلام را انجام ندهد يا باطل انجام دهد بايد اجرت را پس بدهد .

مسأله 179 ـ اگر اجير شود كه در سال معيني حج بجاآورد تأخير جايز نيست ، و اگر در سالهاي بعد بجا آورد هر چند ذمه منوب عنه بري مي شود . اما نايب استحقاق اجرت را پيدا نمي كند .

مسأله 180 ـ اگر اجرت در مقابل بريء الذمه شدن منوب عنه باشد و اجير بعد از محرم شدن و دخول در حرم ، در حرم بميرد چون ذمه منوب عنه بري مي شود مالك تمام اجرت مي شود . و اگر قبل از دخول در حرم يا بعد از دخول ، خارج از حرم بميرد استحقاق هيچگونه اجرتي ندارد .

مسأله 181 ـ اگر اجرت در مقابل رفت و برگشت و اعمال حج باشد ، و اجير كل اعمال را انجام دهد ، مالك تمام اجرت مي شود . اما اگر مقداري از اعمال را انجام دهد چه ذمه منوب عنه بري بشود ـ مثل اينكه بعد از احرام و دخول در حرم بميرد ـ و چه نشود ، فقط به همان

75

مقدار استحقاق اجرت دارد .

مسأله 182 ـ كسي كه براي حج بلدي اجير شده واجب است از محل زندگي منوب عنه به قصد حج حركت كند ، و لازم نيست اين سفر متصل به روز حركت به حج باشد . بلكه مي تواند به قصد حج از آنجا به وطن خود آمده و پس از مدتي به حج برود .

مسأله 183 ـ نايب حق ندارد بدون اجازه ، نيابت را به ديگري واگذار كند و اگر چنين كاري را انجام داد و شخص ثالث عمل را بجاآورد هر چند ذمه منوب عنه بري مي شود . ولي بايد پول را به صاحبش برگرداند . و اجرت وي را بايد خودش بدهد .

شرايط نايب

مسأله 184 ـ شرايطي كه در نايب معتبر است عبارتند از :

1 ـ بلوغ .

2 ـ عقل .

76

3 ـ ايمان .

4 ـ آگاهي به مناسك حج .

5 ـ معذور نبودن در اعمال حج .

6 ـ وثوق و اطمينان به انجام حج .

بلوغ

مسأله 185 ـ نيابت غيربالغ در حج هر چند مميز باشد بنابر احتياط واجب صحيح نيست و كفايت نمي كند ، و در اين مورد فرقي نمي كند كه تبرعي انجام دهد يا به اجاره .

عقل

مسأله 186 ـ نيابت مجنون ، حتي مجنون ادواري اگر در هنگام عمل مجنون شود صحيح نيست و كفايت نمي كند .

مسأله 187 ـ نيابت مجنون ادواري اگر مطمئن باشد در طول اعمال حالت جنون بر او عارض نمي شود صحيح است ، و همچنين نيابت سفيه نيز صحيح است .

77

ايمان

مسأله 188 ـ نايب بايد مؤمن باشد . يعني علاوه بر اعتقاد به خدا ، نبوت ، معاد ، شيعه دوازده امامي نيز باشد . و نيابت مسلمان غيرشيعه كفايت نمي كند .

آگاهي به مناسك حج

مسأله 189 ـ نايب هنگام اجير شدن بايد اجمالا احكام حج را بداند تا اجاره او صحيح باشد . و لازم نيست تفصيلا تمام مناسك حج را بداند . بلكه اگر بتواند با ارشاد ديگري مناسك را به طور صحيح انجام دهد كافي است .

معذور نبودن در اعمال حج

مسأله 190 ـ نيابت شخص معذور صحيح نيست . حتي اگر تبرعي باشد . و اگر اجير شده باشد مالك مال الاجاره نشده و بايد پول را به صاحبش برگرداند .

مسأله 191 ـ كسي كه نتواند اعمال اختياري حج را انجام دهد . مثلا شب عيد مجبور باشد همراه معذورين

78

به مني رفته و وقوف اختياري مشعر را درك نكند يا نتواند رمي جمره انجام دهد نمي تواند نايب شود . بلي نايب تنها مي تواند در ذبح ديگري را وكيل كند .

مسأله 192 ـ افرادي كه مي دانند بايد شب عيد همراه زنان يا جهت انجام امور خدماتي حجاج قبل از طلوع فجر وارد مني شوند چنانچه بتوانند بين الطلوعين به مشعر برگردند و وقوف اختياري را درك كنند مي توانند نيابت قبول كنند . و الا نيابت آنان صحيح نيست .

مسأله 193 ـ افرادي كه مجبورند قبل از ايام تشريق ( روزهاي يازدهم ، دوازدهم و سيزدهم ذي الحجه ) جهت آماده سازي مني و عرفات يا تهيه اتوبوس به خارج مكه بروند و برگردند مي توانند نيابت قبول كنند ، و از اين جهت مانعي ندارد .

مسأله 194 ـ كسي كه نماز او صحيح نيست ، مثلاً در قرائت مشكل دارد ، يا نمي تواند مستقيم بايستد ، يا نمي تواند به صورت صحيح ركوع و سجود بجا آورد ، نمي تواند نايب شود . و حتي اگر تبرعاً براي كسي حج بجا آورد مجزي نيست .

79

مسأله 195 ـ كسي كه نماز او صحيح نيست اگر مطمئن باشد مي تواند نماز خود را تصحيح كند يا به هر صورت نماز خود را صحيح بجاآورد ـ اگر چه با تلقين ديگري ـ نيابت وي صحيح است .

مسأله 196 ـ نيابت كسي كه لال است ، يا كسي كه در هنگام اجير شدن مي داند كه هنگام اعمال نمي تواند وضو بگيرد صحيح نيست . و همچنين نيابت كسي كه دست يا پاي مصنوعي دارد صحيح نيست .

مسأله 197 ـ نيابت كسي كه از راه رفتن معذور است و براي طواف و سعي ناچار است از تخت روان يا ويلچر استفاده كند صحيح نيست .

مسأله 198 ـ نيابت كسي كه به جهت ضيق وقت يا علت ديگري بايد حج إفراد انجام دهد از كسي كه وظيفه او حج تمتع است صحيح نيست .

مسأله 199 ـ نيابت كسي كه بداند ناچار است اعمال مكه را بر وقوفين مقدم مي دارد صحيح نيست . بلي اگر عذر طاري باشد اشكال ندارد و صحيح است .

مسأله 200 ـ كسي كه حج بر او واجب است نبايد نيابت

80

قبول كند . ولي اگر اجير شد هر چند معصيت كرده است ولي حج نيابي او صحيح است و مبرئ ذمه منوب عنه مي باشد و استحقاق اجرت المسمي را دارد . هر چند حج بر خودش مستقر مي شود .

مسأله 201 ـ نيابت زني كه در موارد ذيل معذور است صحيح است :

1 ـ به جهت عادت ماهانه مجبور شود حج إفراد انجام دهد يا اعمال حج را مقدم بر وقوفين كند .

2 ـ وقوف اختياري بين الطلوعين مشعر را درك نكند و بعد از نيمه شب به مني برود يا شب رمي كند .

3 ـ به جهت عادت ماهانه از انجام طواف معذور باشد و استنابه كند .

مسأله 202 ـ در نايب شرط نيست كه همجنس منوب عنه باشد . لذا نيابت مرد از زن يا زن از مرد صحيح است .

مسأله 203 ـ نيابت صروره ، يعني كسي كه سال اول حج او است صحيح است .

مسأله 204 ـ نذر قبل از ميقات عذر محسوب

81

نمي شود . لذا نيابت كسي كه مي خواهد با نذر صحيح قبل از ميقات محرم شود ، صحيح است .

مسأله 205 ـ شخصي كه به نيابت وارد جده شده اگر نگذارند به مواقيت معروفه برود عذر طاري محسوب شده و نيابتش صحيح است . و در فرض مزبور با نذر از جده محرم شود و در ادني الحل احتياطاً تجديد احرام كند .

مسأله 206 ـ اگر نايب از روي جهل از مكه خارج شد و براي احرام مجدد نتوانست به مواقيت معروفه برود بايد از ادني الحل به نيابت از منوب عنه محرم شود و حج تمتع را انجام دهد . اما كفايت آن از منوب عنه مشكل است .

مسأله 207 ـ اگر نايب در ارتكاب بعضي از محرمات احرام مضطر باشد يا حتي با اختيار انجام دهد نيابتش صحيح است . ولي كفاره آن به عهده خودش مي باشد .

مسأله 208 ـ شخصي كه فكر مي كرد معذور است اگر از روي جهل به مسأله يا عصيان براي انجام اعمال حج اجير شود ، اگر در هنگام اعمال عذر او برطرف شده و

82

بتواند حج كامل انجام دهد صحيح است ، و استحقاق اجرت المسمي را دارد .

مسأله 209 ـ كسي كه هنگام قبول نيابت اطمينان داشته كه مي تواند حج را به صورت صحيح انجام دهد ، هر چند بعد از آن جزء معذورين قرار گيرد نيابت او صحيح و ذمه منوب عنه بري مي شود . و به عبارت ديگر عذر طاري ضرري ندارد .

مسأله 210 ـ كسي كه از ابتدا مطمئن بوده مي تواند حج تمتع انجام دهد و نايب شده نيابت او صحيح است ، اگر چه بعداً به واسطه عذري كه اتفاقاً پيش آمده مجبور شود حج إفراد انجام دهد . كه در اين صورت ذمه منوب عنه بري مي شود .

مسأله 211 ـ كسي كه معذور است و نمي تواند حج نيابي انجام دهد اگر بخواهد براي كسي حج استحبابي بجاآورد مي تواند حج را به نيت خودش انجام دهد و ثوابش را به آن فرد هديه كند .

مسأله 212 ـ كسي كه عمره تمتع را براي خودش بجاآورد واجب است حج تمتع را نيز براي خود بجاآورد .

83

و اين شخص نمي تواند عمره تمتع انجام شده را براي فردي منظور و به نيابت از او حج تمتع بجا آورد .

مسأله 213 ـ در فرض سابق اگر عصياناً بخواهد به نيابت از ديگري حج تمتع انجام دهد بايد به يكي از مواقيت پنجگانه برود و از آنجا به نيابت از منوب عنه براي عمره تمتع مجدداً محرم شود ، و پس از انجام عمره تمتع حج تمتع را به نيابت او بجا آورد ، كه در اين صورت نيابت صحيح و مجزي از منوب عنه است .