بخش 2

30

از ميقات تا حرم

1 ـ در صورت امكان ، به ويژه خانم ها در هتل غسل احرام كنند و لباس احرام بپوشند ؛ چون ممكن است در ميقات فرصت اين اعمال را نيابند ، البته زائران ضمن اين كه راهنمايي مي شوند ، مجبور به اين كار نشوند ، ليكن چون به فتواي برخي از فقها ، پس از غسل تا احرام نبايد در ميقات بخوابند يا مبطلات وضو از آن ها سر بزند و مردان نبايد لباس دوخته بپوشند ، لذا يادآوري اين مطلب نيز مناسب است . هرچند به فتواي برخي از فقها ، تنها خوابيدن ناقض است و ساير نواقض وضو ناقض اين غسل نيست .

2 ـ در روزهايي از سال كه هوا گرم است ، به خصوص در ايام عمره ، كه ميقات خلوت است و فرصت بيشتري هم وجود دارد و غسل در ميقات براي زائران ممكن است ، لذا مي توان آن ها را راهنمايي كرد كه چنانچه بخواهيد مي توانيد در ميقات غسل كنيد .

3 ـ در برخي از موارد و براي برخي از زائران ، پيشنهاد يك غسل مافي الذمه مناسب است ؛ چون در برخي موارد پيش آمده كه غسل واجب ؛ مانند جنابت يا غسل مسّ ميّت بر عهده زائر بوده و از آن خبر نداشته و پس از اعمال متوجّه شده است .

4 ـ پيش از رفتن به مسجد شجره ، زائران را نسبت به جغرافياي مسجد ، محل وضو و غسل توجيه نماييد كه به راحتي بتوانند اعمال

31

را انجام دهند و زائري گم نشود و كسي در محوطه ميان وضوخانه و مسجد مُحرم نشود .

5 ـ به زائران ياد آوري شود كه هنگام پاسخ دادن به لبيك ها ، آن ها را با صداي بلند نگويند ؛ چون ضرورتي ندارد و مزاحمت به ديگران است .

6 ـ اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعتِ مسجد شجره شد ، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايي كنيد تا از تكرار لبيك به صورت دسته جمعي و با صداي بلند بپرهيزند .

7 ـ مسائلي كه درباره احرام در مسجد گفته شد ، مخصوص مسجد شجره است و در ساير مواقيت ، مسجد خصوصيت ندارد ، و احرام در ميقات ، صحيح است و بردن زائران به داخل مسجد لازم نيست ، هرچند از جهاتي بهتر است كه افراد غير معذور در داخل مسجد محرم شوند .

8 ـ در سفر عمره ، پيش از رفتن به ميقات ، چنانچه زائران ، كودك يا كودكان خود را همراه دارند ، در مورد احرام آن ها و كيفيت اعمالشان توضيح داده شود و نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند ، چون احرام آن ها مشكلاتي به همراه دارد . گفتني است كه :

الف ) كودكِ پسر بايد ختنه شده باشد .

ب ) هر كدام از اعمال را مي تواند بايد خودش به جا آورد و بقيه را كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند .

32

ج ) لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد .

د ) در حال طواف بايد با طهارت باشد .

ه ) در حال طواف و سعي بايد بيدار باشد .

و ) در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد .

9 ـ كساني كه نياز به تلقين لبيك دارند شناسايي شوند تا در ميقات جداي از جمع براي آن ها لبيك ها گفته شود .

10 ـ چنانچه زائران نماز واجب را در مسجد مي خوانند ؛ مثلا نماز مغرب و عشا را و پس از آن محرم مي شوند ، به استحباب احرام پس از نماز عمل شده ، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب ادا يا قضا از نماز مستحب افضل است .

11 ـ چون مشهور فتواي فقها لزوم احرام در داخل مسجد شجره است ، بجز بانوان معذور همه را به داخل مسجد ببريد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است .

12 ـ هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال واجب نيست ولي برخي از فقها مستحب دانسته اند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اي لازم شمرده اند ، اگر براي احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است :

« به قصد شروع اعمال عمره تمتّع و انجام آن ها و ترك محرّمات احرام ، محرم مي شوم به احرام عمره تمتّع . . . قربةً اِلي الله »

33

13 ـ براي گفتن لبيك ، چون برخي از فقها « وصل به سكون » و « وقف به حركت » را خلاف احتياط مي دانند و بعضي نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمي دانند ، اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود ، كافي است :

الف ) بار اول جمله به جمله ، هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم .

ب ) بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم .

ج ) بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت .

14 ـ چون با توسعه اخير مدينه منورّه و نزديك شدن شهر به مسجد شجره ، خارج بودن مسجد شجره از حد ترخص مشكوك است ، لذا كساني كه در مدينه منوّره با قصد عشره نماز را تمام مي خوانند ، در آنجا نيز نمازشان تمام است و مي توانند براي عمل به احتياط ، به صورت جمع بخوانند . ^{( 1 )} ولي كساني كه قصد عشره نداشتند ، نمازشان شكسته است .

15 ـ چون به فتوا يا احتياط برخي از فقها ، در شب سوار ماشين مسقف شدن جايز نيست . وجه جمع ميان فتاوا به اين است كه مقلّدان مراجعي كه عدم جواز را مبني بر احتياط مي دانند ، به فتواي جواز ساير مراجع عمل كنند و مقلّدان مراجعي كه فتوا به عدم جواز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به نظر برخي از دوستان روحاني ، مسجد شجره خارج از حد ترخّص مدينه است .

34

مي دهند ؛ چنانچه ناچار به استفاده از ماشين مسقف هستند ، كفاره بدهند .

و چنانچه مقلّدي بخواهد به احتياط مرجع خود عمل كند و چاره اي جز سوار شدن به ماشين مسقف نداشته باشد ، بايد بنابر احتياط كفاره بدهد .

16 ـ كساني كه نسبت به استطاعت خود براي حج به يقين نرسيده اند ، هر چند وظيفه آن ها حجّ واجب نيست ولي مي توان آن ها را راهنمايي كرد كه به نيّت وظيفه فعليّه مُحرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد كه مستطيع بوده اند ، اعمال انجام شده كافي باشد .

17 ـ پيش از حركت از ميقات ، در داخل اتوبوس ها از زائران پرسيده شود كه آيا همه آن ها در داخل مسجد شجره ، به نيت احرامِ عمره ، لبيك گفته اند يا نه و اگر كسي نگفته يا شك دارد كه گفته است يا نه ، همانجا بتواند به مسجد برود و مُحرم شود .

در ميقات جُحفه نيز در مورد احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات ، نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود .

برخي از محرمات احرام نيز تذكر داده شود ؛ مانند نگاه در آينه ، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياي خوشبو و پوشاندن سر براي مردان و صورت براي بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر . و نيز استحباب تكرار تلبيه تا نزديك مكّه ، عدم لزوم بيدار بودن در ميان راه ، چون برخي از زائران تصوّر مي كنند كه

35

نبايد بخوابند .

18 ـ گاهي ياد آوري در مورد نگاه به آينه در اتومبيل ضرر بيشتري دارد ، چون معمولا حركت زائران در شب است و توجهي به آينه ندارند و اگر بي توجه نگاهشان به آينه بيفتد اشكال ندارد و يادآوري آن گاهي سبب نگاه كردن مي شود . ولي نسبت به محل اسكان و هتل ، چون غالباً در سالن انتظار ، راهروها ، و دستشويي ها آينه وجود دارد ، بهتر است در بدو ورود به محل اسكان ، تذكر داده شود .

19 ـ بهتر است آقايان بر صندلي هاي جلوي اتوبوس و خانم ها بر صندلي هاي عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند .

20 ـ در ميقات يا در ميان راه و در بدو ورود به مكّه ، زمان رفتن براي اعمال تعيين و اعلان شود .

21 ـ بسيار مناسب است زمان رسيدن به مسجد تنعيم و لحظات ورود به محدوده حرم ، به زائران يادآوري گرديده و دعاي كوتاه ورود به حرم خوانده شود . همچنين بهتر است مسجد تنعيم و منطقه شهداي فخ به آن ها نشان داده شود .

22 ـ از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دو تكه است و بيشتر از آن در صورتي كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بي اشكال است ، در فصل سرما به آنان يادآوري شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام اشكال ندارد .

و نيز كشيدن پتو بر روي خود براي جلوگيري از سرما ، اشكال

36

ندارد ، ولي آقايان آن را بر سر و خانم ها بر صورت نيندازند .

البته اگر دوخته باشد ، آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند و دوخته بودن حواشي آن ، به فتواي برخي از فقها ، بي اشكال است .

23 ـ كسي كه براي عمره تمتع محرم شده ، وقتي خانه هاي مكّه را ببيند ، نبايد لبيك بگويد ، لذا اين مسأله ، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود كه پس از آن تلبيه نگويند .

24 ـ هنگام ورود به منطقه حرم ها ؛ مثلا تنعيم به زائران توجّه داده شود و دعاي آن نيز براي زائران خوانده شود .

اعمال عمره تمتّع

1 ـ اگر زمان ورود به مكّه پس از نيمه شب است ، زائران را براي انجام اعمال نبريد ، مگر كساني كه سرحال و جوان اند و آمادگي كامل دارند ؛ چون با حالت خستگي و خواب آلودگي ؛ اولا ممكن است در بين طواف يا سعي خوابشان ببرد ، افزودن بر اين كه انجام دادن اين اعمال با حالت خستگي ، حلاوت آن را از بين مي برد و حال توجه و دعا را نيز از آن ها مي گيرد و بهتر است افراد توانمند را پس از صرف صبحانه حدود ساعت شش و نيم يا هفت ، ( آنهم با لحاظ مسأله استظلال در شهر مكّه ) براي اعمال به مسجد الحرام ببريد .

2 ـ سعي كنيد زائران را در فرصتي براي اعمال به مسجد الحرام

37

ببريد كه در اثناي عمل به نماز جماعت و شستشوي مسجد برخورد نكنند . يادآوري مي شود كه فرصت نماز مغرب تا عشا و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب كوتاه است ولي فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشا تا صبح زياد است و شستشوي مسجد نيز بيشتر در وقت خلوت مطاف ، مثل ساعت يك بامداد صورت مي گيرد .

3 ـ چنانچه در اثناي طواف يا سعي ، نماز جماعت برگزار شده تا آخرين فرصت امكان به طواف يا سعي خود ادامه دهند تا اگر ممكن شد طواف يا سعي را به پايان برسانند كه براي پس از نماز نماند .

4 ـ در جلسه اول مكّه ، مطالب زير به زائران گفته شود :

الف ) هر كس نسبت به اعمالي كه انجام داده ، سؤال يا شبهه اي دارد ، بپرسد تا وظيفه اش مشخص شده و مطابق آن عمل كند .

ب ) وضع نماز قصر يا تمام در مكّه و كيفيت جمع بين فتاوا ، همان طور كه در بخش مدينه گذشت ، يادآوري شود .

ج ) چنانچه در عمره كمتر از ده روز در مكّه مي مانند مسافر هستند و در حج ، چنانچه پيش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات ، مشعر الحرام و منا و پس از بازگشت به مكّه نيز تمام است و چنانچه

38

پيش از رفتن به عرفات كمتر از ده روز در مكّه اقامت دارند ، مسافر هستند و معلوم است كه در مشاعر مقدس نيز نماز شكسته است و پس از اعمال و بازگشت به مكّه اگر حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند .

د ) اعمال مستحب مكّه ، مثل تلاوت و ختم قرآن ، طواف مستحب ، نماز در مسجد الحرام و البته تلاوت ( با حكم خاص نه مطلق تلاوت ) اختصاص به مكه دارد نه مشاعر .

هـ ) كارهاي حرام بين دو احرام ، پس از تقصير عمره تمتع تا احرام حج ، كه عبارت اند از :

* تراشيدن سر ( به فتواي برخي از مراجع ) .

* بيرون رفتن از شهر مكّه ( به فتواي برخي از مراجع ) .

* به جاي آوردن عمره مفرده .

* صيد در حرم .

* كندن و بريدن گياه و درخت حرم .

5 ـ استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و منا ، به جز مراجعي كه جايز مي دانند و آيت الله زنجاني كه جايز نمي دانند ، بقيه آقايان ؛ مانند حضرات آيات بهجت ، تبريزي ، خامنه اي ، خويي و سيستاني احتياط واجب دارند .

6 ـ چنانچه پس از طواف اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود ، سعي را شروع نكنيد و اعمال مكّه و عمره مفرده ، اگر پس از

39

سعي اذان گفته شد ، نزديك وقت نماز بود كه فرصت براي اتمام آن باقي نيست ، طواف نساء را شروع نكنيد و چنانچه در بين اعمال به نماز برخورد كرديد ، بايد زائران را توجيه كرد كه در نقطه اي مشخص طواف و سعي خود را قطع كنند و جاي آن را به خاطر بسپارند و از همان نقطه اي كه طواف يا سعي را رها مي كنند در نماز جماعت شركت كنند و سپس ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند و چنانچه فاصله زياد نشود طواف و سعي صحيح است ولي با فاصله زياد نسبت به اكتفا به آن ، تفصيل ميان تمام شدن نصف طواف ، نظر مرجع بايد لحاظ شود .

7 ـ جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاي طواف و سعي كمتر گفته شود چون همين امر سبب شك بيشتر خواهد شد و به طور كلي گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالي پيش آمد ، با ترديد ادامه ندهيد و حتماً حكم مسأله را بپرسيد و سپس مطابق وظيفه عمل كنيد و تنها اين مسأله تذكر داده شود كه اگر شك در تعداد دورهاي طواف يا سعي پيش آيد و پاي نقيصه در ميان باشد ، مبطل طواف و سعي است .

8 ـ اين مسأله نيز يادآوري شود ، چنانچه در عملي اشكالي به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد ، با اعاده كل اعمال عمره مشكل حل نشده و وظيفه تمام نخواهد شد ، بلكه بايد مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح ، تكميل يا اعاده بود ، عمل شود .

9 ـ مسجد الحرام حياط وسط ( كه كعبه در آن قرار دارد ) و

40

شبستان هاي اطراف است ، مسعي و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاي نرده اي محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد را ندارد .

10 ـ هروله براي زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعي نيست و برنگردند و نيز مردان اگر هروله را فراموش كردند ، براي به جا آوردن آن بر نگردند .

11 ـ تقصير مكانِ معيني ندارد ولي مرسوم است كه بر فراز مروه تقصير مي كنند . ياد آوري اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتي افزوده شده و مي توانيد زائران را به آن قسمت هدايت كنيد تا مزاحمتي براي ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند .

12 ـ وظيفه حائض در عمره تمتع و عمره مفرده متفاوت است :

الف ) در عمره تمتع اگر تا پيش از رفتن به عرفات پاك نمي شود وظيفه او به حجّ اِفراد تبديل مي شود و با همان احرام بايد به عرفات برود و نمي تواند براي طواف و نماز نايب بگيرد .

ب ) در عمره مفرده اگر نمي تواند تا زمان پاك شدن در مكّه بماند ، بايد براي طواف و نماز نايب بگيرد و سعي و تقصير را خودش به جا آورد .

13 ـ كساني كه براي نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب مي گيرند ، اولا بايد خودشان نماز طواف را بخوانند ، ثانياً بايد پس از

41

نماز ، خود و نايب به سعي برود ، به لحاظ آن كه ترتيب مراعات شود ولي همزمان بودن يا تقدم و تأخر نماز او با نايب اشكالي ندارد .

14 ـ كساني كه با ويلچر در طبقه دوم طواف داده مي شوند و بايد نايب نيز بگيرند ، لازم است ترتيب را مراعات كنند و در صورتي كه خود فرد بتواند نماز را در صحن مسجد بخواند ، قابل نيابت نيست و در اين صورت نماز طواف بايد پس از هر دو طواف باشد .

استفتاي طواف معذورين

س ) افراد ناتوان كه قبلا با صندلي چرخدار ( ويلچر ) يا سبد ( تخت روان ) طواف داده مي شدند ، در سال جاري از طواف در صحن مسجد الحرام منع شده اند و حتي ممكن است كسي نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل كند و طواف بدهد يا همين كار نيز ممنوع شود و چنين افرادي بايد در طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام طواف داده شوند . آيا چنين طوافي كفايت مي كند يا نه ، وظيفه آنان چيست ؟

* آيت الله بهجت : در صورت عدم امكان ، با رعايتِ الأقرب فالأقرب ، كفايت مي كند .

* آيت الله تبريزي : احتياط واجب آن است كه آن ها را از طبقه دوم طواف دهند و نايب هم برايشان يگيرند .

* آيت الله خامنه اي : طواف بايد دور كعبه معظمه ، ولو در فضاي مابين زمين تا محاذي پشت بام كعبه باشد و كف طبقه دوم

42

مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف كننده پايين تر از نقطه محاذي پشت بام كعبه نباشد ، طواف از طبقه دوم صحيح و مجزي نيست ، و كساني كه نمي توانند در صحن مسجد الحرام ، ولو بهوسيله حمل توسط شخص ديگر طواف كنند وظيفه شان نايب گرفتن در طواف است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد .

* آيت الله سيستاني : چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است ، طواف از بالا كفايت نمي كند و بايد براي طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد ، بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند .

* آيت الله شبيري زنجاني : در مورد سؤال اگر ممكن باشد كسي فرد ناتوان را بر دوش حمل كند ، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مي كند .

* آيت الله صافي گلپايگاني : در فرض مذكور اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب نايب هم گرفته تا براي آنان در صحن مسجد الحرام طواف نمايد .

* آيت الله فاضل : در فرض سؤال ، چنانچه كعبه مقدسه از

43

طبقه دوم پايين تر نباشد ، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اين كه در طبقه دوم طواف داده مي شوند ، استنابه هم بنمايد ؛ و الله العالم .

* آيت الله مكارم شيرازي : در اين گونه موارد كه راهي جز اين نيست ، طواف در طبقه بالا كفايت مي كند .

* آيت الله نوري همداني : طواف در طبقه فوقاني صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد بهوسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد ، لازم است براي طواف خود نايب بگيرند .

* آيت الله وحيد خراساني : در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و در صورتي كه متمكّن مي باشد و بر او حرجي نيست ، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد .

15 ـ نماز جماعت استداره اي در مسجد الحرام به فتواي برخي از فقها اشكال دارد ، بايد مأمومين در جهتي بايستند كه پشت سر امام جماعت باشد يا روبه روي امام جماعت نباشد ، لذا توجه داشته باشيد كه امام جماعت مسجد الحرام در نماز صبح ، مغرب و عشا نزديك مقام ابراهيم يا نزديك در كعبه به نماز مي ايستد و در نماز ظهر و عصر ، در فصل گرما ( بجز در نماز جمعه ) در نقطه مقابل ، روبه روي مستجار ، داخل شبستان كنار اتاقِ مؤذنان به نماز مي ايستد .

16 ـ كساني كه از مكّه به مسجد تنعيم ، براي احرام عمره مفرده مي روند ، پس از بازگشت از تنعيم به مسجد الحرام ، نسبت به استظلال در شب و در شهر مكّه ، سه دسته اند :

44

الف ) مقلّدان فقيهي هستند كه استظلال در شب و در شهر مكّه ( هر دو ) را جايز نمي داند ؛ اينان نمي توانند حتي در شب ، با ماشين سقف دار از تنعيم بيايند .

ب ) مقلدان فقيهي هستند كه استظلال در شهر مكّه را جايز مي داند ؛ اين دسته مي توانند شب يا روز ماشين مسقف سوار شوند و فرقي بين اين كه استظلال در شب را جايز بدانند يا ندانند نيست .

ج ) مقلدان فقيهي مي باشند كه استظلال در شهر مكّه را جايز نمي داند ولي استظلال در شب را قائل نيست ؛ اينان مي توانند در شب ، از تنعيم با ماشين مسقف به مسجد الحرام بروند .

يادآوري مي شود ، اكثر مراجع تقليد كه استظلال در شب و در شهر مكّه را جايز نمي دانند ، فتواي صريح ندارد ، بلكه احتياط فرموده اند .

17 ـ بايد توجه داشت كه به فتواي برخي از فقها ، اگر عمره در ماه قبل انجام شده باشد و در ماه جديد و لو با يك روز فاصله از حرم خارج شود ؛ مثلا به عرفات برود ، چون عرفات خارج حرم است ، بايد براي آمدن به مكّه مجدداً محرم شود .

18 ـ سعي ميان صفا و مروه بايد بين الجبلين باشد و به شهادت اهل اطلاع ، ستون هاي گنبد صفا روي كوه است و قسمت شيب دار روي مروه و آخرين در خروجي آن در سمت راست روي كوه است .

45

بنابراين ، امروزه مردم سعي را از كوه تا كوه انجام مي دهند و زدن پاشنه پا به روي صخره ضرورتي ندارد و اين مسأله مربوط به زماني بوده كه از پايين كوه حركت مي كردند ، بدين معني كه در كنار صفا اگر رو به مروه مي ايستادند ، همين كه پاشنه پايشان به صفا متصل مي شد و در نهايت همين كه نوك انگشت پايشان به مروه مي رسيد كفايت مي كرد و ضرورتي نداشت كه از كوه بالا بروند ، ولي امروزه به طور طبيعي بخشي از كوه را بالا مي روند .

19 ـ روبه روي حجرالأسود براي پوشاندن خط تيره مقابل حجرالأسود ، روي زمين را چسب زده اند كه اين قسمت چسب خورده ، به عرض حدود چهار متر تا آخر مسجد امتداد دارد كه خواندن نماز بر اين ها سجده بر سنگ نخواهد بود كه بايد زائران را به اين نكته توجه داد .

20 ـ با توجه به محو شدن خط تيره مقابل حجرالأسود ، براي نيّت آغازِ طواف ، اگر به زائران گفته شود كه از چند متر جلوتر قصدشان اين باشد كه از مقابل حجرالأسود طواف را شروع و به همان جا ختم شود ، اشكال ندارد و لازم نيست متوجه باشند كه كدام نقطه به طور دقيق مقابل حجرالأسود است .

21 ـ براي آغاز طواف ، هرگز زائران را از مقابل حجرالأسود يا نزديك آن ، به داخل صف طواف كنندگان نبريد كه موحب اذيّت و مزاحمت براي طواف كنندگان است بلكه در هر نقطه اي از مطاف مي توانيد وارد جمعيت شويد و بدون نيّت طواف به راه خود ادامه

46

دهيد تا به نقطه آغاز آن برسيد و نيز در پايان طواف براي رفتن به محل نماز طواف ( پشت مقام ابراهيم ) آرام آرام بدون نيّت طواف ، همراه جمعيت به راه خود ادامه دهيد تا به راحتي بتوانيد از صف طواف كنندگان خارج شويد .

22 ـ در حال سعي ، برخي از زائران ايراني به خصوص جوان ها هنگام ازدحام جمعيت براي آن كه سريع تر مسير را بپيمايند ، از كنار جمعيت و نرده هاي وسط حركت مي كنند و گاهي براي عبور دادن خود از فشار جمعيت متمايل به راست يا چپ مي شوند و به صورت كج به راه خود ادامه مي دهند ، اين مقدار از سعي به نظر بسياري از فقها اشكال دارد .

23 ـ ممكن است هنگام ازدحام ، افراد ناتوان را ، كه با ويلچر سعي مي كنند ، در طبقه همكف راه ندهند و آن ها را به طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام راهنمايي كنند ، بايد توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است ، سعي در آنجا كافي نيست ، بلكه اين افراد بايد براي سعي نايب بگيرند .

24 ـ برخي از زائران تا پاسي از بامداد ( پس از نصف شب ) در مسجد الحرام مي مانند و به جهت خستگي و دير خوابيدن ، براي نماز صبح بيدار نمي شوند ، تذكر اين مسأله لازم است كه چنانچه اين امور مستحب سبب تركواجب شود ، هيچ گونه ثوابي نخواهد داشت .

25 ـ اوقات اذان هاي شش گانه يوميه مكّه به زائران گفته شود ، تا در انجام فرايض دچار مشكل و اشتباه نشوند . اگر فاصله اذان تا اقامه

47

براي هر نماز هم گفته شود مناسب است . گفتني است ، اذان صبح و ظهر كه گفته مي شود ، مطابق وقت شرعي است ولي اذان مغرب ، هنگام غروب آفتاب است نه ذهاب حمره مشرقيه .

و اذان اول صبح ، كه حدود يك ساعت پيش از طلوع فجر گفته مي شود براي نماز شب است .

26 ـ چگونگي به جاي آوردن طواف مستحب براي خود و ديگران را به زائران تعليم دهيد و نيز بر تلاوت قرآن و عبادت در مكّه بهويژه در مسجدالحرام و استفاده بهتر از اوقات فراغت تأكيد كنيد .

27 ـ هرچند تلاوت قرآن در هر حال و در هر جا مستحب است ولي تأكيد بر ختم قرآن در مكّه مربوط به شهر مكّه است و شامل عرفات ، مشعر و منا نمي شود . پس اگر شخصي مقيّد باشد به اين استحباب عمل كند ، بايد تمام تلاوت را در مكّه ـ هرچند در هتل انجام دهد .

28 ـ چون جهت قبله در شهر مكّه ، در هر سوي آن تفاوت دارد ، حتي گاهي در يك هتل ، در بخش هاي مختلف آن نيز متفاوت است و بدين سبب تشخيص قبله براي زائران مشكل مي شود ، مناسب است جهت قبله يادآوري شود و چنانچه در هتل علامت مشخص وجود ندارد ، علامت هايي جهت قبله نصب شود .

29 ـ در برخي از هتل ها سنگ توالت ها رو به قبله يا پشت به آن است كه با كمي انحراف در نشستن مشكل حل مي شود . هرچند اگر زائران متوجه نباشند مرتكب گناهي نخواهند شد .