بخش 4

67

بخش دوّم :

راهنماي فقهي ، اجرايي عمره و حج

( ويژه عوامل اجرايي كاروان ها )

69

راهنماي فقهي اجرايي حج

فراگيري احكام و مناسك حج ، براي تمام زائران بيت الله الحرام امري ضروري و اجتناب ناپذير است ؛ چرا كه انجام درستِ اعمال حج ، بدون شناخت احكام و مناسك آن ، غير ممكن است و كسي كه به جهت عدم آگاهي به مسائل شرعي ، خللي در اعمال وي پيش آيد ، علاوه بر آن كه هرگز به مراتب معنوي حج نمي رسد ، به جهت باطل شدن عمره يا حج يا ارتكاب محرمات احرام ، مشكلات فراواني برايش پديد خواهد آمد .

اين معنا براي حجاج ، درحدّ فراگيري مسائلي كه غالباً بدان نياز پيدا مي كنند ، تحقّق مي پذيرد و حتي در بسياري موارد با مراجعه به روحاني كاروان يا راهنمايي او مي توانند نياز خود را برطرف كنند ، ولي دست اندركاران امور اجرايي كاروان ها ، مديران ، معاونان و خدمه محترم كه كار آن ها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجيان دارد و زائران عزيز را راهنمايي مي كنند ، يادگرفتن مسائل شرعي

70

بهويژه مناسك حج براي آن ها ضروري تر مي باشد ، و چون گاهي بر اثر پيش آمدن مشكلاتي براي روحاني كاروان يا جدايي برخي از زائران از جمع آن ها ، مدير يا معاون يا خدمه بايد با آگاهي كامل به مناسك حج ، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند ، به عنوان مثال : هنگام حركت زائران از ميقات به مكه ، يا از مكه به عرفات ، يا از عرفات به مشعر ، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت مي كنند ، روحاني كاروان تنها همراه يكي از آن هاست ، درنتيجه بقيه اتوبوس ها را بايد مسؤولان كاروان همراهي كنند و چنانچه براي آن ها مسأله اي پيش آيد ، انتظار اين است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرايطي ، آن ها را راهنمايي كنند .

بنابراين ، آگاهي مديران ، معاونان و خدمه كاروان ها نسبت به مناسك حج بايد در حد بالاتري از آنچه براي زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومي حج ، آشنايي با برخي از احكام فقهي ، كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرايي حج دارد ، نيز لازم است .

اخلاص در عمل

مديريت كاروان حج و خدمت به زائران بيت الله الحرام ، از اعمالي است كه رنگ عبادت دارد ، از اين رو ، به جز اعمال عمره و حج ، اگر اينگونه فعاليت ها نيز با قصد قربت و براي رضاي خداوند انجام پذيرد ، اجر اخروي فراواني نيز خواهد داشت .

71

تنظيم برنامه هاي آموزشي حج

بر مسؤولان كاروان لازم است برنامه هاي آموزشي حج را به گونه اي تنظيم كنند كه زائران آن ها بتوانند به نحو شايسته اي در آن برنامه ها شركت كرده و خود را آماده اين سفر عظيم بنمايند ؛ يعني با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعيت شغلي زائران ، جلسات آموزشي در وقت مناسب تشكيل گردد و از نظر مكاني نيز محل برگزاري آن ها در جايي باشد كه تمام زائران يا درصد بالايي از آن ها بتوانند شركت كنند .

تشويق زائران

مسؤولان كاروان ، زائران خود را به شركت در كلاس هاي آموزشي مناسك ، كه توسط روحانيون معظم كاروان ها برگزار مي گردد و استفاده از برنامه هاي صدا و سيما كه ويژه حج تهيه و پخش مي شود و مطالعه كتاب هايي كه در اين زمينه منتشر شده است تشويق كنند ، چون هر چه سطح آگاهي زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد ، اداره كاروان نيز راحت تر است .

استطاعت

كساني كه حج واجب خود را به جا نياورده اند ؛ يعني سال اوّل تشرّف آن هاست يا تاكنون استطاعت نداشته اند و الآن با هزينه سازمان حج و زيارت به حج مشرف مي شوند ، چنانچه به غير از

72

مخارج سفر ، ساير شرايط استطاعت حج را داشته باشند ، بايد حَجة الاسلام به جا آورند . و ساير شرايط عبارت اند از :

1 . آنچه در زندگي بدان نياز است ؛ مانند مسكن ، فرش ، لوازم ديگر منزل و . . . داشته باشد و از اين جهت برايش مشكلي نباشد و چنانچه با منزل اجاره اي و اشيا و وسايل زندگي عاريه اي نيازشان برطرف گردد و به سختي نيفتند ، استطاعت حاصل است .

2 . در مدت سفر ، مخارج زن و فرزند و ساير افرادي كه تحت تكفّل آن ها هستند را داشته باشند .

3 . پس از سفر نيز شغل يا حرفه مناسبي داشته باشند كه زندگي شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه اي نزند .

مسأله : خدمه كاروان ها كه وارد جدّه مي شوند ، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند ؛ از قبيل داشتن وسايل زندگي ، بالفعل يا بالقوه و رجوع با كفايت ؛ مثلاً كار و صنعت و غير آن ، كه با آن ها مي توانند پس از مراجعت ، ادامه زندگي مناسب خود را بدهند مستطيع هستند و بايد حَجّة الاسلام به جا آورند و كفايت از حج واجب آنان مي كند و چنانچه ساير شرايط را ندارند به مجرد امكان حج براي آنان ، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابي است وچنانچه بعداً استطاعت پيدا كردند بايد حج واجب را به جا آورند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 58 ـ يادآوري مي شود ، تمام مسائل از مناسك محشي ، نشر مشعر ، چاپ سوم ، 1384 آورده شده است .

73

نيـابـت

كسي كه در حج نيابت مي پذيرد ، بايد داراي شرايطي باشد كه از جمله آن هاست :

1 . واجب نبودن حج بر نايب .

2 . آشنايي به افعال و احكام حج ( هر چند با ارشاد كسي در هنگام عمل ) .

3 . معذور نبودن در ترك برخي از افعال حج . ^{( 1 )}

بنابراين ، افرادي كه حج واجب خود را به جا نياورده اند و مستطيع هستند ، نمي توانند نيابت بپذيرند و كساني كه از انجام دادن كامل اعمال حج معذور باشند و از ابتدا مي دانند كه بايد وظيفه معذور را انجام دهند ، نمي توانند نيابت بپذيرند ، مانند آن عده از خدمه كاروان كه شب عيد قربان با انجام دادن وقوف اضطراري مشعر ، همراه با بانوان به منا مي روند .

و به فتواي برخي از فقها ، اگر انسان از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذري برايش پيش آيد ، نيابت او صحيح نيست ، بنابراين ، بهتر است كه مديران ، معاونان و خدمه كاروان ها نيابت نپذيرند ، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال مشكلي براي كاروان پيش آيد كه به ناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند ، پس در صورتي كه يكي از خدمه ، نيابت پذيرفته باشد ، بهتر است به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 107

74

اطلاع مدير كاروان برساند ، تا در هنگام اعمال و پذيرفتن كارهاي اجرايي كاروان با مشكل مواجه نشود .

ياري روحاني

مديران و معاونان و خدمه كاروان بايد در انجام هرچه بهتر مناسك و اعمال حج ، روحاني كاروان را ياري دهند ولي هرگز در كار وي دخالت نكنند و از پاسخگويي به مسائل شرعي حج بپرهيزند و سؤال كننده را به روحاني كاروان ارجاع دهند ، چون احكام حج ، بسيار پيچيده و دقيق است و موارد مشابه بسيار دارد كه تشخيص آن موارد و يافتن حكم شرعي آن ، كار دشواري است و چنانچه به مسأله اي پاسخ اشتباه داده شود ، گاهي پيامدهاي بسياري به دنبال دارد ، لذا تمام مسؤولان كاروان ؛ اعم از مدير ، معاون ، خدمه و روحاني كاروان بايد با هماهنگي كامل و تفاهم و انجام وظايف خود ، زائران را در انجام صحيح اعمال ياري دهند .

دخالت سابقه داران

گاهي ديده مي شود افرادي كه سابقه تشرف به حج را دارند ، بر اثر غرور يا اطمينان به آگاهي خود ، به صورت انفرادي عمل مي كنند و تعدادي از كساني را كه سابقه تشرف ندارند براي انجام اعمال و مناسك به همراه خود مي برند و به جهت اشتباه در اعمال ، سبب زحمت خويش و همراهان مي گردند . مسؤولان كاروان اين مسأله را

75

به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگي با مسؤولان كاروان اقدام به عملي ننمايند و كسي را با خود به اعمال نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود يا ديگران گردند .

روزي در حال سعي ، وقتي به مروه رسيدم ، ديدم فردي براي همراهان نيت سعي را آموزش مي دهد و آن ها نيز آماده شده اند كه پس از نيت سعي را از مروه شروع كنند ، از او پرسيدم : آيا مي داني اينجا مروه است و سعي بايد از صفا شروع شود ؟ پرسيد ، مگر فرق مي كند ؟ به او گفتم : آري ، سعي بايد از صفا آغاز شود و اينجا مروه است و صفا در مقابل قرار دارد ، پس از پرس و جو متوجه شدم كه سال دوّم تشرف اوست !

مواظبت بر وقت نماز

در تمام مواقع ، برنامه هاي حركت كاروان طوري تنظيم شود كه زائران بتوانند نمازهاي واجب خود را به موقع به جا آورند ، و هرگز نماز كسي قضا نشود ، و نيز به زائران يادآوري شود كه : آخر شب به زيارت يا خريد نروند كه نماز صبح شان قضا شود .

نماز تمام يا شكسته

چون مسؤولان كاروان از مدت اقامت زائران در مدينه و مكه مطلع هستند ، لازم است در اولين فرصت ، مدت اقامت كاروان در مدينه و مكّه ( قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا )

76

را به اطلاع روحاني كاروان برسانند كه اين مسأله را براي زائران بگويد ، تا تكليف خود را نسبت به تمام يا شكسته بودن نماز بدانند .

قبــله

چون جهت قبله در شهر مكه در هر سوي آن تغيير پيدا مي كند و حتي گاهي در يك هتل نيز ، قسمت هاي مختلف آن ممكن است به يك سمت نباشد و بدين سبب تشخيص جهت قبله براي زائران مشكل شود ، مناسب است جهت قبله بر كاغذي نوشته شود و بر ديوار شُقّه ها يا اتاق ها نصب گردد كه در نماز مراعات شود ، علاوه بر اين ، متأسفانه برخي از دستشويي ها در دو شهر مكه و مدينه به سمت قبله است و چون در آن حال ، رو به قبله يا پشت به قبله بودن حرام است ، لازم است مسؤولان كاروان نسبت به تغيير آن ها يا مسدود كردن و يا آگاه كردن زائران اقدام نمايند .

تشويق زائران براي شركت در نماز

گرچه روحانيون معظم كاروان ها ، هر لحظه به زائران تذكر مي دهند كه در نماز جماعت شركت كنند ، ليكن از آنجا كه يكي از مشكلات اساسي در حج ، پرسه زدن زائران ايراني در خيابان ها هنگام نماز جماعت يا بازگشت به محل اسكان مي باشد و اين مسأله زمينه توهين به پيروان مكتب اهل بيت را فراهم مي آورد ، لازم است

77

مسؤولان محترم كاروان ها ، اين مسأله را به زائران گوشزد كنند و آن ها را به شركت در نماز جماعت ، بهويژه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجد النبي تشويق كنند و برنامه هاي زيارتي و پذيرايي را طوري تنظيم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهاي خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند . مواردي مشاهده مي گردد كه شام كاروان ها پس از نماز مغرب داده مي شود و زائراني كه عصر به حرم يا بازار رفته اند ، چون خوف دير رسيدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زياد است ، به جاي رفتن به نماز ، برخلاف مسير حركت حجاج كه جملگي براي شركت در نماز جماعت به سوي مسجد مي روند ، آن ها به سوي محل استراحت در حركتند و اين عمل بسيار ناپسند و خلاف شؤون شرعي است .

يادآوري وضـو

هنگام بردن زائران به اماكن مقدس يا طواف و ساير اعمال ، بسيار مناسب است قبل از حركت به زائران يادآور شويد كه وضو بگيرند و آماده حركت شوند ، تا هنگام زيارت كسي براي وضو گرفتن از جمع جدا نشود كه سبب معطل ماندن سايرين و گاهي گم شدن آن فرد مي شود و بسيار مشاهده شده است كه حاجي به سبب غفلت از وضو ، طواف را بدون ضو انجام داده و اين امر مشكلاتي براي كاروان و خودش پديد آورده است .

78

احـرام در ميقات

تلاش بيوقفه مسؤولان كاروان با شروع اعمال و احرام در ميقات آغاز مي شود ، كه از آنجا به بعد ، دقّت بسيار زياد و مديريت كامل ، ضامن پيشبرد كارها خواهد شد .

كساني كه مدينه بعد هستند و براي احرام به « جُحفَه » مي روند ، نسبت به احرام مشكل خاصي ندارند ، چون ميقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جُحفه ، ميقات است و بردن زائران به داخل مسجد بهويژه در مواقع ازدحام و زيادي جمعيت ، ضرورتي ندارد و براي خانم هايي كه از رفتن به مسجد معذورند مشكلي وجود ندارد . ^{( 1 )} ولي كساني كه مدينه قبل هستند و براي احرام به مسجد شجره مي روند ، چون به فتواي بسياري از فقها تنها مسجد شجره ميقات است و بنابر احتياط واجب بايد احرام در مسجد واقع شود ^{( 2 )} توجه به نكات زير لازم است :

1 . پيش از رفتن به مسجد ، زائران را نسبت به جغرافياي مسجد ، محل وضو و غسل احرام توجيه نماييد كه به راحتي بتوانند اعمال را انجام دهند و زائري گم نشود و در حياط اوّلي كه پس از دستشويي ها و قبل از مسجد است نمانند ، چون برخي از حجاج خيال مي كنند آنجا نيز جزو مسجد شجره است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، سؤال 236

2 . مناسك ، مسأله 202

79

2 . خانم ها را راهنمايي كنيد كه پس از رفتن به مسجد ، در قسمتي تجمع كنند تا خواهران راهنما ، نيّت و لبيك را براي آن ها بگويد ، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حتي روحاني كاروان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بين قسمت مردانه و زنانه ، حفاظ چوبي بلندي قرار دارد . در اين قسمت ، وظيفه « خانم دستيار » نيز سنگين تر خواهد بود .

3 . خانم دستيار بايد نسبت به شناسايي و انجام احرام خانم هايي كه از رفتن به مسجد معذورند روحاني كاروان را ياري دهد .

4 . اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد ، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمايي نماييد و از تكرار لبيك ، به صورت دسته جمعي و با صداي بلند بپرهيزند .

6 . زائران را نسبت به نبردن ساك ها به داخل حياط اوّلي مسجد توجيه كنيد ، چون ممكن است گم شود و يا بر اثر مشابه بودن ساك ها اشتباه شود و مشكلاتي پديد آورد .

7 . شايسته است چند دمپايي مناسب ، جزو اثاث كاروان باشد ، كه اگر دمپايي كسي گم شد ، بتواند با عاريه گرفتن آن ، به راه خود ادامه دهد و اين مسأله را به زائران گوشزد كنيد كه هنگام رفتن به مسجد شجره يا مسجد الحرام ، محل گذاشتن دمپايي خود را به خوبي به خاطر بسپارند تا به اشتباه نيفتند ، يا آن را در پاكتي گذاشته و همراه خود ببرند .

80

نذر احرام قبل از ميقات ( براي بانوان )

چون به فتواي برخي از فقها ، نذر زن بدون اجازه شوهر صحيح نيست و ممكن است براي بانواني كه از رفتن به مسجد معذورند ، اين مسأله مورد نياز باشد تا قبل از ميقات ؛ مثلاً در مدينه منوّره با نذر محرم شوند ، و نيازي به وارد شدن به مسجد نباشد ، مناسب است مدير كاروان اين مسأله را قبل از سفر ، به روحاني كاروان يادآوري كند تا او هم خانم هايي را كه به تنهايي مشرّف مي شوند ، راهنمايي كند كه از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگيرند .

س ـ در مناسك مرقوم است كه زن هاي حائض بايد در حال عبور از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمي توانند ، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذي جُحفه تجديد احرام كنند ، چون اين كار مشكل است و مُحاذي جُحفه معلوم نيست ، آيا حضرت امام اجازه مي فرمايند كه اينگونه اشخاص در مدينه با نذر محرم شوند ؟

ج ـ چون احرام قبل از ميقات با نذر صحيح است ، زن هاي حائض كه عذر شرعي از دخول مسجد دارند ، مي توانند در مدينه با نذر براي عمره محرم شوند و در اين صورت لازم نيست به مسجد شجره بروند ، ولي نذر زن بايد با اذن شوهر باشد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، سؤال 232

81

داشتن حوله اضافي

مديران كاروان ، زائران را راهنمايي كنند تا يك يا دو تكه پارچه سفيد يا دو حوله اضافه همراه داشته باشند كه اگر لباس احرامشان گم شد ، از آن استفاده كنند و اگر نجس شد و امكان تطهير آن نبود به راحتي بتوانند تعويض كنند و چنانچه چند حوله اضافي جزو اثاث كاروان باشد تا هنگام نياز مورد استفاده قرار گيرد مناسب است .

زير سايه رفتن

يكي از محرمات احرام براي مردان ، زير سايه رفتن است ، لذا توجه شما را به مسائل زير جلب مي كنيم :

1 . حرمت زير سايه رفتن اختصاص به حال حركت بين دو منزل دارد ؛ مانند پيمودن مسافت جُحفه به مكه ، يا مدينه به مكه و مكه به عرفات . بنابراين در حال توقف براي غذا خوردن ، استراحت و توقف ماشين زير سقف پمپ بنزين يا عبور از زير پل و داخل تونل همچنين در جايي كه منزل كرده اند ، زير سايه رفتن مانع ندارد . ^{( 1 )}

2 . وقتي كه زائران به مكه ، عرفات ، منا وارد مي شوند ، اين اماكن حكم منزل را دارد و به فتواي برخي از فقها زير سايه رفتن اشكال ندارد ، بنابر اين ، مي توانند با ماشين سقف دار مسافت منزل تا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 438

82

مسجدالحرام را طي كنند ولي به نظر عده اي ديگر از فقها ، در آنجا نيز بنابر احتياط ماشين سقف دار سوارشدن و چيز بر سر گرفتن و امثال آن جايز نيست . لذا براي بردن زائران به مسجدالحرام جهت اعمال و حركت به عرفات و مشعر و منا با روحاني كاروان مشورت و هماهنگي شود . ^{( 1 )}

3 . چنانچه تعداد زيادي از مردان كاروان مقلّد كساني بودند كه استفاده از اتومبيل مسقف ( حتي در شب ) را جايز نمي دانند ، بايد با هماهنگي روحاني كاروان ، نسبت به اين مسأله اقدام لازم انجام گيرد .

4 . زمان حركت زائران از جحفه يا مدينه به مكه ، طوري تنظيم شود كه به طلوع آفتاب برنخورد . متأسفانه گاهي برخي از كاروان ها به سبب تأخير در حركت يا اهمال و سستي مسؤولان كاروان و گاه بر اثر پديد آمدن نقص فني براي اتومبيل ، به صبح برخورده و با مشكل استظلال مواجه مي شوند .

قسـم خـوردن

يكي ديگر از محرمات احرام ، قسم خوردن به نام خداوند است . بنابر اين ، مسؤولان اداره كاروان ، در مواقع شدت كار و برخورد با ديگران ، اعصاب خود را كنترل كرده و از جدال بپرهيزند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 438 و سؤال 508

83

نگاه در آينه

بسيار بعيد است كه زائران ، عمداً به آينه نگاه كنند ولي از جمله مواضعي كه نگاه در آينه اتفاق مي افتد ، يكي در اتومبيل و ديگري در هتل است .

نسبت به محل اسكان و هتل ، چون غالباً در سالن انتظار ، راهروها ، دستشويي ها و آسانسورها آينه وجود دارد ، بهتر است دست اندركاران اداره كاروان در مدتي كه زائران محرم هستند ، آينه ها را با روزنامه يا كاغذي يا پارچه اي بپوشانند ، تا حجاج راحت تر باشند و به مشكلي دچار نشوند .

حرام بودن مرد بر زن و زن بر مرد

در مدتي كه زائران در حال احرام هستند ، ترتيبي اتخاذ گردد كه تماس همسران با يكديگر كمتر باشد ، چون برخي از زائران به جهت جهل به مسأله يا غفلت از آن ، متوجه حرمت نيستند ، در حالي كه نگاه با شهوت و لمس بدن يكديگر با لذّت نيز حرام است .

غـذاي خوشبـو

آشپز محترم كاروان و همكاران وي ، در مدتي كه زائران در احرام عمره يا حج هستند ، چون نمي توانند غذاي خوشبو بخورند ،

84

از طبخ غذاهاي خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزي هاي خوشبو به زائران خودداري كنند . ^{( 1 )}

قطع تلبيه

كسي كه براي عمره تمتّع محرم شده ، وقتي خانه هاي مكه را ببيند ، نبايد لبيك بگويد ، ^{( 2 )} لذا اين مسأله را هنگام رفتن به مكه ، بجز اتومبيلي كه روحاني كاروان در آن حضور دارد كه او تذكر خواهد داد ، در ساير اتومبيل ها كه مدير و معاون يا خدمه حضور دارند ، بجاست كه اين مسأله براي زائران يادآوري شود .

دعاي ورود به حرم

بجاست در ابتداي ورود به منطقه حرم و شهر مكّه ، مثل تنعيم ، زائران را توجّه داده و دعاي آن نيز خوانده شود .

طواف و نماز طواف

طهارت

چون طواف و نماز آن بايد با طهارت انجام شود ، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام براي طواف ، يادآوري شود كه وضو بگيرند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 338 و 339

2 . مناسك ، مسأله 302 ، بند 7

85

تا نزديك مسجد يا هنگام شروع طواف كسي به دنبال وضو نرود كه از جمع جدا مي ماند و مشكل ايجاد مي كند .

غسل مستحبي براي رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولي از وضو كفايت نمي كند و وضو هم لازم است .

زمان طواف

براي بردن زائران به طواف ، وقت مناسبي در نظر گرفته شود كه زياد شلوغ نباشد و حتي المقدور به شستشوي مسجد و نماز جماعت برخورد نكند ، چون ممكن است سبب قطع طواف يا سعي بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممكن است مشكلاتي براي كاروان پيش آيد .

شك در طواف يا قطع آن

در طواف لازم است تعدادي از دست اندركاران كاروان ، زائران را همراهي كنند ، تا بتوانند طواف را به خوبي به جا آورند و شك و شبهه اي پيش نيايد ولي چنانچه فردي در تعداد شوط هاي طواف يا سعي شك كرد و يا به جهتي طواف را قطع كرد ، حتماً مسأله را با روحاني كاروان در ميان بگذارد تا با راهنمايي وي بتواند ، اعمال را به پايان ببرد .

86

نيابت در نماز طواف

دست اندركاران كاروان ، نيابت درنمازطواف را از كسي نپذيرند ، چون از وظايف اصلي خودشان باز مي مانند و به فتواي بسياري از فقها نيابت كفايت نمي كند بلكه خودش نيز بايد نماز را بخواند . ^{( 1 )}

تقصيـر

لازم نيست تقصير پس از اتمام سعي ، فوراً انجام شود و لازم نيست بر مروه باشد . شلوغي مروه بيشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصير است ، مناسب است كه زائران توجيه شوند تا پس از سعي ، محل را ترك كنند و در فضاي باز سمت چپ مروه با خيال راحت تقصير را انجام دهند ، حتي گاهي مشاهده مي شود كه خانم ها در همان محل شلوغ براي تقصير موي خود را بيرون آورده اند تا قدري از آن را بچينند در حالي كه مردان نامحرم مي بينند .

بيـن الاحـرامين

پس از اتمام عمره تمتع و قبل از احرام حج به فتواي بعضي از مراجع تقليد ، بيرون رفتن از شهر مكه جايز نيست .

بنابراين ، گرچه اين مسائل را روحاني كاروان يادآوري خواهد كرد ، ولي نظارت بر رفتار زائران تا حدي برعهده مدير ، معاون و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 789

87

خدمه خواهد بود و گاهي زائران كاروان از مدير يا ديگران نسبت به رفتن به جدّه يا عرفات يا تنعيم براي عمره مفرده سؤال مي كنند .

ولي چنانچه بيرون رفتن از شهر مكّه براي آماده سازي محل اسكان در عرفات و منا از شهر مكه بيرون روند و يا براي تحويل اثاثيه يا جنس از انبارهايي كه بيرون شهر است ، لازم شد ، با روحاني كاروان مشورت شود چون به فتواي برخي از فقها در صورت امكان بايد محرم شوند به احرام حج و در همين احرام بمانند تا وقتي كه براي وقوف و انجام اعمال حج به عرفات مي روند ولي چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشكال ندارد هر چند برخي ديگر از فقها بيرون رفتن از شهر را در صورت نياز و اطمينان به بازگشت براي احرام حج ، جايز مي دانند . ^{( 1 )}

س ـ خدمه كاروان ها كه پس از انجام عمره تمتع بايد به عرفات و منا بروند ، براي ديدن چادرها و كارهاي ديگر و برگردند به مكه ، وظيفه آنان چيست ؟

ج ـ بنابر احتياط واجب ، نمي توانند از مكه خارج شوند مگر در مورد ضرورت و در اين صورت بايد براي حج مُحرم شوند و بيرون بروند . بلي اگر احرام براي آنان حَرَجي باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد ، مي توانند بدون احرام به آنجا بروند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، سؤال 918 و 919 و 920

2 . مناسك ، مسأله 911

88

يادآوري :

اكنون بر اثر توسعه شهر مكه ، « جبل النور » كه غار حِرا در آن قرار دارد و « جبل الثور » ، كه غار ثور در آن است ، جزو شهر به حساب مي آيد .

احـرام حـج

محل احرام حج ، شهر مكه است . برخي از فقها ؛ مثل حضرت امام ( قدس سره ) تمام شهر مكه فعلي را براي احرام كافي مي دانند و برخي ديگر مي فرمايند : احرام حج بايد در مكه قديم واقع شود ، در اين مورد هم با هماهنگي روحاني كاروان نسبت به احرام آن ها اقدام شود و بهتر آن است كه در مسجدالحرام محرم شوند . اگر در روز هشتم يا حتي قبل از آن هم محرم شوند اشكال ندارد ، بنابر اين ، در صورت لزوم مي توان آن ها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند .

تقديم اعمال مكّه

افرادي كه پس از بازگشت از منا از به جا آوردن طواف حج و سعي طواف نساء عاجزند ، يا خوف دارند مي توانند اين اعمال را پيش از وقوف به عرفات به جا آورند ، كه اين افراد توسط روحاني كاروان شناسايي مي شوند و با برنامه ريزي صحيح در وقت مناسب ، پيش از نهم ذي حجّه اعمال خود را به جاي مي آورند كه در اين امر بايد آنان و روحاني كاروان را ياري داد .

89

زمان حركت به عرفات

وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مي شود . بنابراين ، زمان حركت به سوي عرفات به گونه اي بايد تنظيم شود كه حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكي هوا و همچنين نبود مشكل استظلال وقت مناسبي است .

چون در وقت وقوف ( از ظهر تا مغرب ) حاجيان بايد در صحراي عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند ، بنابراين ، بايد نسبت به حدود عرفات ، كه امروزه با تابلوهاي بزرگ زرد رنگ مشخص شده است ، توجيه شوند وحتي المقدور از تردد در جاهاي مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آن ها زياد است و در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند .

از عرفات تا مشعر الحرام

يكي از لحظات حساس در مدت فعّاليّت مديران و معاونان و خدمه كاروان ها ، از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است كه بايد با تلاش و تدبير ، زائران را به طور كامل و سالم به مقصد برسانند ، گرچه در سال هاي اخير به سبب وجود راه هاي متعدد ، امكان نرسيدن به موقع تا مشعرالحرام بعيد به نظر مي رسد ، ليكن بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از 4 تا

90

6 كيلومتر مي باشد . بنابر اين از دورترين راه هم اگر به سمت مشعر مي روند ، فاصله بيش از 6 كيلومتر نيست . پس اگر در بين مسير دچار مشكلي شدند كه نتوانستند با اتومبيل حركت كنند ، براي آن كه از وقوف بازنمانند مي توانند زائران را پياده ببرند و چنانچه در اين مدت براي زائري مشكل خاصي پيش آمد كه بايد به بيمارستان منتقل شود ، حتماً اين مسأله را با روحاني كاروان در ميان بگذاريد ، تا با راهنمايي وي و انجام وقوف اضطراري بتواند اعمال را به پايان ببرد .

در مشعر الحرام

حاجيان شب عيد قربان را در مشعر الحرام ( مزدلفه ) به سر مي برند و پس از طلوع آفتاب براي انجام اعمال روز عيد قربان روانه منا مي شوند .

حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهاي بزرگي مشخص شده است و از سوي منا تا ابتداي وادي محسّر كه فاصله اش تا منا حدود 300 متر است ، ادامه دارد ، ولي برخي از افراد به غلط تصوّر مي كنند نهايت منا تا پلي است كه وسط منا زده شده است و اين امر سبب تراكم بسيار زياد جمعيت ، قبل از پل مي شود ، بنابر اين دست اندركاران كاروان مي توانند براي وقوف قسمت هاي بعد از پل را اختيار كنند كه گاهي خلوت تر و براي حركت صبح هم مناسب تر است .

91

وقوف اضطراري براي بانوان

بانوان و افراد ناتوان مي توانند شب عيد قربان ، پس از آن كه مقداري بعد از نصف شب در مشعر الحرام ماندند ، به منا بروند و اين همان وقوف اضطراري مشعر الحرام است و بهتر آن است كه مسؤولان كاروان ترتيبي اتخاذ كنند كه بانوان ، بهويژه سالمندان ، بتوانند اعمالشان را به راحتي انجام دهند .

پس از رفتن به منا ، بانوان به طور مطلق مي توانند رمي روز عيد را در شب انجام دهند ، البته غير از بانوان ، كساني كه نمي توانند روز رمي كنند ، اشكال ندارد رمي را در شب انجام دهند و بايد توجه داشت كه رمي در شب براي بانوان ( به طور مطلق ) اختصاص به رمي روز عيد قربان دارد ، ولي نسبت به روزهاي 11 و 12 ذي حجه تنها بانواني كه نمي توانند در روز رمي كنند ، رمي شبانه براي آن ها جايز است ولي كساني كه بتوانند در روز خودشان انجام دهند ، نمي توانند شب رمي كنند .

س ـ آيا مي شود زن ها را در شب دهم ، بعد از نصف شب ، از مَشْعَر به منا بياورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمي كنند و بعد به خيمه برگردانند و نزديك غروب روز يازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند ، تا شب دوازدهم هم رمي روز يازدهم را انجام دهند و هم رمي روز دوازدهم را ، با توجه به ازدحام و خطرهاي احتمالي ؟

92

ج ـ براي زن ها رمي جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد ، ولي رمي روز يازدهم و دوازدهم در صورتي براي آنان در شب صحيح است كه از رمي روز معذور باشند . ^{( 1 )}

قربانگاه

يكي از اعمال روز عيد و از جمله حساس ترين اعمال حج ، « قرباني » است . چند سالي است كه تمام افراد نمي توانند به قربانگاه بروند ، چون بانوان را مطلقاً به قربانگاه راه نمي دهند و بسياري نيز توان اين كار را ندارند . بنابر اين ، لازم است مسؤولان كاروان ها ، ترتيبي اتخاذ كنند ، كه قربانيِ تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عيد قربان به تأخير نيفتد و كساني كه از طرف سايرين به قربانگاه مي روند ، به نكات زير توجه داشته باشند .

1 . حتماً از كساني كه بناست برايشان قرباني را انجام دهند ، نيابت بگيرند و صِرف اين كه او هم بايد قرباني كند و خوشحال مي شود ، كافي نيست .

2 . در انتخاب گوسفندان دقت كنيد كه داراي شرايط لازم باشد و مهمترين شرايط لاغر نبودن و ناقص نبودن حيوان است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، سؤال 1305

93

3 . در ذبح حيوان نيّت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن « بسم الله . . . » فراموش نشود .

4 . چون به فتواي برخي از فقها ؛ از جمله حضرت امام خميني ( قدس سره ) ذبح با چاقوي استيل صحيح نيست ، چاقويي كه مورد استفاده قرار مي گيرد آهن باشد .

5 . به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) ذابح حيوان بايد مؤمن باشد ، لذا اين مسأله هم مورد توجه قرار گيرد .

افرادي كه به قربانگاه مي روند و خودشان نيز محروم اند و بايد اعمال را به جاآورند ، توجّه داشته باشند كه مسلخ هاي جديد كلا خارج از مناست و حلق يا تقصير در آنجا و اطراف آن صحيح نيست بلكه بايد براي حلق يا تقصير به منا بيايند و چنانچه نيمه اوّل شب را بيتوته مي كنند ، بايد قبل از غروب به منا برسند .

بيتوته در منا

در شب هاي 11 و 12 ذي حجه حاجيان بايد به نيت يكي از اعمال حج ، در منا بمانند ، وقت بيتوته از غروب آفتاب تا نيمه شب است و برخي از فقها بيتوته در نيمه دوم را نيز جايز مي دانند . بنابراين ، خدمه محترم اگر براي انجام كاري از منا خارج شدند توجه داشته باشند كه بايد هنگام بيتوته در منا باشند و چنانچه دير برسند ، اگر در حج نيابت داشته باشند نيابت آن ها اشكال پيدا مي كند .

94

بيرون رفتن از منا

بيرون رفتن از منا در روزهاي دهم و يازدهم اشكال ندارد و همچنين روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد كه بعد از ظهر از منا كوچ كند اشكال ندارد . ولي در شب هاي 11 و 12 پس از غروب آفتاب ، به فتواي كساني كه بيتوته در نيمه شب اوّل را واجب مي دانند جايز نيست ، امّا پس از نصف شب بيرون رفتن از منا اشكال ندارد ، ولي بايد توجه داشت كه نيمه شب ، ساعت 12 نيست و محاسبه آن براي بيتوته با محاسبه براي تعيين آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد ، چون در اينجا بايد شب را از اوّل غروب تا طلوع آفتاب حساب كرد . ^{( 1 )}

اگر مسؤولان كاروان تصميم دارند در شب هاي 11 و 12 يا روزهاي 11 و 12 زائران خود را براي طواف به مكه ببرند ، بايد به مسائلي كه بيان شد توجه داشته باشند ، كه بيتوته را به وقت انجام دهند و رمي جمرات در روزهاي 11 و 12 را به وقت خود كه از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند .

گرچه ترك بيتوته براي كساني كه تمام شب را در مكه به عبادت مشغول باشند ، مانعي ندارد ^{( 2 )} و مي توانند طواف و سعي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 1226

2 . مناسك ، مسأله 1222 و 1228

95

ساير اعمال را انجام دهند ولي اگر اعمال تمام شد نمي توانند آن شب را به منا برگردند بلكه بايد در مكّه بمانند و تا صبح عبادت كنند .

برگشت از منا

همانگونه كه گذشت ، حجاج در بعد از ظهر روز دوازدهم مي توانند از منا خارج شوند . مسؤولان كاروان توجه داشته باشند پيش از اذان ظهر نبايد از حدود منا بگذرند و كساني كه براي رمي جمرات مي روند و لحظاتي همانجا توقف مي كنند تا پس از اذان از منا خارج شوند ، بايد توجه داشته باشند كه جمره عقبه ، آخرين حدّ منا است و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند .

اعمال مكه

به فتواي بسياري از فقها اعمال بعد از منا تا آخر ذي حجه وقت دارد ، ^{( 1 )} بنابر اين ، كساني كه از انجام اعمال معذورند و در شلوغي نمي توانند اعمال را به جا آورند ، صبر مي كنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را به جا مي آورند .

ولي بايد توجه داشت : تا وقتي كه طواف حج و سعي را به جا نياورده اند ، بوي خوش همچنان حرام است و تا وقتي كه طواف نساء

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 1172

96

و نماز آن را به جا نياورده باشد ، زن و مرد به يكديگر حرام هستند . ^{( 1 )}

عمره مفرده پس از اعمال

در حدّ امكان زائران به انجام عمره مفرده پس از اعمال حج تشويق نشوند ، چون احتمال آن هست كه اعمال را به طور صحيح انجام ندهند و همچنان در احرام باقي بمانند ، به علاوه كه مراعات فاصله با عمره قبلي نيز لازم است ، كه به فتواي حضرت امام خميني ( قدس سره ) در فاصله كمتر از يك ماه به قصد رجاء مي توان به جا آورد . ^{( 2 )}

بيماران و مجروحان

اگر براي حاجي بر اثر بيماري يا تصادف يا حادثه ديگر ، مشكلي پيش آمد و نتوانست اعمال را ادامه دهد ، در اوّلين فرصت روحاني كاروان را مطلع كنيد تا با نشان دادن راه صحيح شرعي ، بقيه اعمال را به پايان ببرد ، چون در احكام شرعي وظيفه تمام افراد مشخص شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك ، مسأله 1179

2 . مناسك ، مسأله 1311