بخش 6

133

فصل سوم

كيفيت طواف

گونه دومِ واجبات طواف ، واجبات مرتبط با كيفيت آن كه هفت مورد و به شرح ذيل است :

1 و 2 ـ ابتدا و ختم به حجرالاَسود

370 634 ـ عبور تمام اجزاي بدن طواف كننده از تمام حجرالاَسود ، لازم نيست ؛ ^{( 1 )} بلكه شروع از حجرالاَسود ، هر جاي آن كه باشد ، و ختم به همان جا ، ^{( 2 )} كفايت ميكند .

لزوم پرهيز از وسواس

371 635 ـ طواف بايد همان طوري كه همه مسلمين انجام مي دهند ، بدون دقت هاي صاحبان وسوسه ، از محاذات حجرالاَسود ، آغاز شود ؛ و در دورهاي ديگر ، در نزد حجرالاَسود ، توقف و عقب و جلو رفتن ـ كه برخي از روي جهل ، به خيال درست كردن محاذات انجام مي دهند ـ لازم نيست و موجب اشكال ^{( 3 )} و گاهي هم حرام است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خامنه اي ، خويي ، سيستاني ، صافي ، گلپايگاني ، فاضل : همين كه نيت داشته باشد با نيّتِ شروعِ طواف از حجرالاسود ، از آن عبور كند ، و نيز نيت داشته باشد كه طواف را به همان جا كه شروع كرده ختم كند ، كافي است . ( مقدار زياده از باب مقدمه علميه محسوب مي شود ) .

آية الله مكارم : دقت در محاذي بودنِ اجزاي بدن با اجزاي حجرالاَسود لازم نيست همين اندازه كه عرفاً محاذات صدق كند كافي است .

2 . آية الله خامنه اي : و مانعي ندارد كه مقداري هم اضافه كند از باب احتياط تا يقين كند كه از حجرالاَسود شروع كرده و به نقطه ابتدا ختم نموده است .

3 ـ آية الله بهجت : به حسب شرايط مختلف بايد ملاحظه تكليف و وضع و ثبوت هر يك بشود .

134

شروع طواف قبل از حجرالاَسود

372 636 ـ اگر قبل از حجرالاَسود ، طواف را آغاز و به همان جا ختم كند ، طوافش باطل است . ^{( 1 )}

373 637 ـ اگر يقين كند كه مثلاً ركن يماني ، همان ركن حجرالاَسود است ، و طواف را از ركن يماني شروع كند ، طواف او باطل است . ^{( 2 )}

374 638 ـ اگر طواف كننده طواف را از حجرالاَسود آغاز كند ولي در هر شوط قبل از رسيدن به حجرالاَسود ـ مثلا در ركن يماني ـ نيتِ ختم نمايد ، طواف او اشكال دارد ، ^{( 3 )} و بايد اعاده شود .

375 639 ـ ختم به حجرالاَسود ، اين گونه حاصل مي شود كه در دور هفتم ، به همان جا كه شروع كرده ، ختم ^{( 4 )} نمايد و در پايان هر دور ، توقف لازم نيست .

3 ـ قرار دادن كعبه به سمت چپ

سوم ـ بودن خانه كعبه در طرف چپ طواف كننده .

كفايت عرفي به سمت خانه بودن شانه چپ

376 640 ـ به شانه چپ قرار دادنِ كعبه در تمامِ حالاتِ طواف ، به صورت حقيقي و دقيق ، لازم نيست ؛ و حتي اگر هنگام دور زدن نزد حِجر اسماعيل ، ( عليه السلام ) قدري از طرف چپ خارج شود ، مانع ندارد ، حتّي اگر بيت به پشت متمايل شود ، ولي دور زدن به نحو متعارف باشد ، اشكال ندارد .

خروج شانه از محاذات

377 641 ـ اگر هنگام رسيدن به گوشه هاي كعبه ، شانه از محاذات آن خارج شود ، و حتي خانه متمايل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : اگر كمبود طواف ؛ يعني از موضع شروعش تا حجرالاَسود را جبران كند ، طوافش صحيح است . ( مستفاد از س83 ، مناسك ) .

2 ـ آية الله بهجت : به ذيل مسأله قبل مراجعه شود .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : اگر قصد او شروع از موضع معتبر شرعي است ولي در تطبيق اشتباه كرده است ، در صورتي كه كسري دور آخر را تا حجرالاَسود به قصد طواف تمام كند ، طواف صحيح است ؛ آية الله فاضل : ولي احتياطاً پس از نماز طواف ، طواف و نماز را اعاده كند .

آية الله مكارم : بنابر احتياط .

3 ـ آية الله سيستاني : طواف او باطل است .

4 ـ آيات عظام : بهجت ، خامنه اي ، تبريزي ، خويي : ودر شوط آخراحتياطاً قدري از حجر بگذرد وزيادي را مقدمه علميّه محسوب دارد .

135

به پشت شود ، اگر به طور متعارف دور ميزند ، هيچ اشكالي ندارد .

378 642 ـ طوافي كه برخي ـ به خاطر احتياطِ عدم خروج شانه از بيت ـ ديگري را وادار مي كنند كه او را طواف دهد و خود طواف كننده از خود سلب اختيار مي كند و آن شخص او را به جلو هل مي دهد ، باطل است . ^{( 1 )}

379 643 ـ بودن دقيق شانه به طرف بيت در تمام حالاتِ طواف ، لازم نيست ؛ و احتياط در آن خيلي ضعيف و غير قابل اعتنا است و بايد از جهالت و وسوسه دوري شود و به همان ترتيب كه ساير مسلمين دور مي زنند ، طواف انجام شود ، هرچند اگر كسي بخواهد بدون وسوسه احتياط كند و قدري شانه را هنگام رسيدن به حجر اسماعيل يا اركان كعبه ، به بيت متمايل كند و خلاف متعارف ^{( 2 )} و موجب انگشت نمايي نباشد ، مانع ندارد . ^{( 3 )}

تدارك طواف ناقص

380 644 ـ اگر به خاطر ازدحام و مانند آن ، مقداري از طواف ، خلاف متعارف انجام شود ؛ مثل آن كه روي طواف كننده يا پشت او به سمت كعبه واقع شود ، و يا عقب عقب طواف كند ، بايد آن مقدار را جبران كند . ^{( 4 )}

سرعت و نحوه طواف

381 645 ـ طواف كننده مي تواند هنگام طواف ، آهسته يا تند راه برود ، و مي تواند بدود و يا سواره طواف كند ، هرچند بهتر است كه اعتدال رعايت شود .

382 2/645 ـ در طواف با چرخ ، طواف كننده به اختيار خود ، حركت دادن چرخ را به ديگري واگذار مي كند ، مثل اينكه چرخ داراي موتور محرك باشد ، آيا اين طواف با طوافِ سواره كه در حال اختيار هم جايز است ، فرق دارد ؟ و آيا جواز طواف سواره با جواز سعي سواره فرق مي كند يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : باطل نيست .

آية الله خامنه اي ، آية الله مكارم : اين طواف باطل نيست . و در بسياري از مواقع ازدحام طواف ، ظاهراً اختيار سلب مي شود ولي چون از اول طواف كننده مختاراً اين راه را انتخاب مي كند ، منافات با اختيار ندارد ، اما از كارهاي ناپسند و زننده دوري شود .

2 ـ آية الله فاضل : و خلاف تقيه نباشد و موجب . . .

3 ـ آية الله فاضل : احتياط در ترك آن است .

آية الله مكارم : اين كار لزومي ندارد .

4 ـ آية الله سيستاني : و اگر نتواند در اثر ازدحام برگردد و جبران كند مي تواند تا حجرالاَسود بدون قصد طواف برود و از آنجا شوط را كاملا اعاده نمايد .

136

نه ؟ ^{( 1 )}

نگاه به يمين و يسار

383 646 ـ در حال طواف نگاه به چپ و راست جايز است و بودن رو به طرف جلو واجب نيست ؛ و حتي برگرداندن صورت و به عقب نگاه كردن ، ^{( 2 )} مانعي ندارد ؛ و طواف كننده مي تواند طواف را رها و خانه را ببوسد و بازگردد و طواف را از همانجا كه قطع كرده ، اتمام كند .

4 ـ طواف از خارج حِجر

چهارم ـ بودن حِجر اسماعيل ( عليه السلام ) در داخل محدوده طواف .

طواف از داخل حجر

384 648 ـ اگر كسي از داخل حجر اسماعيل طواف نمايد ، طوافش باطل است ؛ و با عمد ، حكم ابطال عمدي طواف و با سهو ، حكم ابطال سهوي را دارد .

385 649 ـ اگر بعضي از دورها از داخل حجر اسماعيل انجام شود ، بنابر احتياط واجب ، ^{( 3 )} بايد آن دور از سرگرفته شود و طواف اعاده شود ؛ اگرچه ظاهر ، عدم لزوم اعاده طواف است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيات عظام بهجت ، مكارم : مانعي ندارد و فرقي نمي كند .

آية الله سيستاني : اگر بتواند خودش چرخ را نگه بدارد ، طواف و سعي صحيح است و فرقي بين طواف سواره و سعي سواره نيست .

آية الله صافي : در طواف و سعي سواره اگر شخصي به اختيار خود وسيله را مي برد اشكال ندارد و اما واگذار كردن حركت وسيله به ديگري بدون عذر شرعي اين حكم را ندارد و صحيح نيست والله العالم .

2 ـ آية الله بهجت : اگر در حال حركت نباشد ؛ و اگر هم باشد ولي از خط منحرف نشود ، اشكال ندارد .

آية الله سيستاني : احتياط واجب آن است كه به حدّي رو نگرداند كه بتواند مقداري از پشت سر را نگاه كند . ( ملحق جديد مناسك ، ص33 ) .

3 ـ آيات عظام صافي ، گلپايگاني : بايد آن دور را اعاده نمايد و احوط اعاده كل طواف است بعد از اتمام آن .

آية الله بهجت : بايد آن دور اعاده شود در صورتي كه در ابتداي طواف ، نيّت طواف بر بيت محض نكرده باشد والاّ اعاده اصل طواف موافق احتياط است ؛ اگرچه عملاً در يك شوط اختصار نمايد . ( مناسك شيخ ، ص41 ) .

آيات عظام : خامنه اي ، تبريزي ، خويي ، سيستاني ، فاضل ، مكارم ، نوري : بايد آن دور اعاده شود ؛ آية الله خامنه اي : و اگر بدون اعاده اين دور به طواف ادامه داد طواف او باطل است .

137

طواف در مقابل حجر اسماعيل

386 651 ـ هنگام طواف در مقابل حجر اسماعيل ، بايد طوري حركت كند كه به نحو متعارف باشد و طواف بيت ، صادق باشد .

387 652 ـ حجر اسماعيل جزو بيت نيست ، هرچند بايد در خارج آن طواف كرد .

388 655 ـ اگر طواف كننده به قصد طواف ولو اشتباهاً ، وارد حجر اسماعيل  ( عليه السلام ) شود ، طوافش اشكال دارد ؛ ^{( 1 )} حتي اگر بعد از توجه برگردد و از همان جا كه طواف به خاطر ورود به حجر قطع شده ، آن را ادامه دهد و شوط را كامل نمايد . ولي اگر پس از تذكر ، از حجرالاَسود به قصد احتياط ، شوط را اعاده كند و از محلي كه ، طوافش قطع شده ، قاصد جدي طواف باشد ، ^{( 2 )} طواف او صحيح است .

5 ـ محدوده طواف

پنجم ـ محدوده طواف

389 656 ـ طواف بايد از همه اطراف ، بين ^{( 3 )} خانه كعبه و مقام حضرت ابراهيم واقع شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : مستفاد از آنچه در ذيل مسأله 649 آمده است ، آن است كه با اتمام آن به يك شوط ، طواف صحيح است .

آيات عظام خامنه اي ، سيستاني ، مكارم : آن دور باطل است و بايد آن را از حجرالاَسود اعاده كند ولي چون غالباً برگشتن به عقب مشكل است بهتر است همراه جمعيّت آن دور را بدون نيّت ادامه دهد سپس از حجرالاَسود قصد كند .

2 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و در فرض اخير هم ، چون احتمال باطل شدن اصل طواف مي رود احتياط لازم آن است كه پس از تمام كردن طواف و خواندن نماز دوباره طواف كند و نماز آن را بخواند . ( مناسك فارسي ، ص 67 ) .

آية الله فاضل : شوط فاسد را اتيان كند و بنابر احتياط مستحب طواف را اعاده كند .

3 ـ آية الله خويي : به حاشيه مسأله بعد مراجعه شود .

آية الله فاضل : ولي چنانچه ضرورت عرفي اقتضا كند ، طواف در خارج از محدوده ، با رعايت الأقرب فالأقرب صحيح است .

آية الله مكارم : رعايت اين شرط لازم نيست ولي بهتر است .

آية الله نوري : اقوي اين است كه در طواف ، همين قدر كه « طواف دور خانه خدا » صدق كند كافي است و مراعات اين كه طواف بين خانه خدا و مقام ابراهيم ( عليه السلام ) است لازم نيست و مستحب است . ( مناسك ، مسأله 172 ) .

138

مراد از طواف بين مقام و بيت

390 657 ـ مراد از طواف بين كعبه و مقام ، رعايت مسافت ميان خانه و مقام ابراهيم  ( عليه السلام ) در همه اطراف خانه كعبه است ، به گونه اي كه طواف كننده ، از اين فاصله ـ كه گفته اند تقريباً بيست و شش ذراع و نيم است  ^{( 1 )} ـ دورتر نرود . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : از خانه تا سنگِ مخصوص است نه بنا ، و موضع معروف به « شاذروان » داخل بيت است از جميع جوانب علي الأحوط . ( مناسك شيخ ، ص41 ) .

2 ـ آية الله بهجت : ليكن ظاهر اين است كه طواف در دورتر از اين مسافت ـ بيست و شش ذراع و نيم ـ نيز كافي باشد براي كساني كه در اين مسافت نتوانند طواف كنند يا طواف در آن بر آنها مشقت داشته باشد و مراعات احتياط با قدرت و تمكن متعيّن است و با تحري اوقات خلوت نسبي و عدم تمكن از طواف در حد لازم ، اقرب جواز طواف از اقرب به حد است با رعايت اختلاف اطراف در مانع . ( مناسك ، مسأله 306 ) و از اينجا حكم چند مسأله بعدي معلوم مي شود .

آية الله تبريزي : در صورت امكان بنابر احتياط طواف بايد در محدوده فاصله بين كعبه و مقام ابراهيم ( عليه السلام ) باشد ولي در موارد ازدحام طواف در خارج اين محدوده هم كافي است .

آية الله خامنه اي : اقوي عدم وجوب است ، و براي مطاف حدي وجود ندارد و تا هر جاي مسجدالحرام كه طواف در آن طواف كعبه صدق كند ، طواف مجزي است ، بلي مستحب است كه اگر اضطرار و ازدحام نباشد فيمابين كعبه و مقام ابراهيم انجام دهد . و از اين مسأله حكم مسائل بعد نيز روشن مي شود .

آية الله خويي : و ليكن ظاهر اين است كه طواف در دورتر از اين مسافت بيست و شش ذراع و نيم نيز كافي باشد ؛ خصوصاً براي كساني كه در اين مسافت نتوانند طواف كنند يا طواف در آن بر آنها مشقت داشته باشد و مراعات احتياط با قدرت و تمكن بهتر است و از اين مسأله حكم چند مسأله بعد هم معلوم مي شود . ( مناسك ، مسأله 306 ) .

آية الله وحيد : احتياط آن است كه طواف بين خانه خدا و مقام حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) باشد هر چند اقوي اين است كه طواف حتي براي متمكن از طواف در اين مقدار بدون حرج نيز كافي است اگر چه مكروه است . ( مناسك فارسي معظم له صفحه 156 و 157 )

آية الله سيستاني : ولي بعيد نيست كه در بيش از مقدار ذكر شده هم ـ هرچند كه كراهت دارد ـ طواف جايز باشد ؛ خصوصاً براي كسي كه در فاصله ذكر شده توانايي طواف را ندارد يا موجب حرج و مشقت زياد براي او مي شود و در صورت توانايي رعايت احتياط اولي است و از اين جا حكم مسائل بعد نيز روشن مي شود . ( مناسك ، مسأله 303 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : تا جايي كه جمعيّت طواف كننده متّصل به يكديگر مشغول طوافند ، طواف در آن حدّ صحيح و مجزي است ومع ذلك اولي رعايت حدّ است با امكان ، و از اينجا حكم چهار مسأله بعد روشن مي شود . ( آراءالمراجع ، ص 320 ) .

آية الله مكارم : رعايت اين امر خوب است ولي لازم نيست . و در همين جا حكم چند مسأله بعد روشن مي شود .

139

طواف از خلف مقام

391 658 ـ طواف از پشت مقام ابراهيم باطل است ؛ ^{( 1 )} و اگر طواف كننده بعضي از دورها را از پشت مقام طواف كند ، بايد آن دور را با اعاده همان جزء تمام كند و احوط اعاده طواف است ، اگرچه ظاهراً لازم نيست ، بلكه كفايت اعاده همان جزء ، بعيد نيست .

محدوده طواف در طرف حجر اسماعيل

392 659 ـ در طرف حجر اسماعيل  ( عليه السلام ) محل طواف تنگ مي شود ، ^{( 2 )} زيرا مقدار حِجْر از آن كاسته مي شود و تقريباً شش ذراع و نيم براي محل طواف ، باقي مي ماند ؛ بنابراين طواف نبايد خارج از اين حد ، انجام شود ؛ ^{( 3 )} و اگر فاصله بيش از شش ذراع و نيم ^{( 4 )} شود ، بنابر اظهر ، اعاده آن جزء لازم است . ^{( 5 )}

خروج از مطاف هنگام نظافت

393 660 ـ هنگام نظافت مسجدالحرام ، اگر طواف كننده از مَطاف خارج شود ، اگر امكان طواف در محدوده باشد ، بايد صبر كند و داخل محدوده طواف كند ؛ و با فرض امكان ، طواف در خارج حد ، صحيح نيست . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جهت نظر آيات عظام به مسأله قبل مراجعه شود .

2 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در طرف حجر فاصله از ديوار حجر محاسبه مي شود .

آية الله فاضل : ظاهر آن است كه در طرف حجر اسماعيل ( عليه السلام ) مقدار محل طواف ضيق نمي شود و از حجر به مقدار بيست و شش ذراع و نيم عنوان مطاف را دارد ، ليكن رعايت احتياط ؛ يعني طواف در مقدار شش ذراع و نيم نيكو است . ( مناسك ، مسأله 416 ) .

3 ـ به مسأله 657 مراجعه شود .

4 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در طرف حجر فاصله از ديوار حجر محاسبه مي شود .

5 ـ آية الله فاضل : ظاهر آن است كه طوافش صحيح است . ( مناسك ، مسأله 417 ) .

6 ـ آية الله بهجت : مي تواند در كناري قرار بگيرد تا بعد از تمام شدن كار آنها ، از آنجا كه طوافش را قطع كرده بود به طوافش ادامه بدهد و صحيح است .

آية الله فاضل : اگر طواف در خارج محدوده بوده ، طواف و نماز را بايد اعاده كرده و احتياطاً سعي و تقصير را نيز اعاده كنند مگر ضرورت عرفي اقتضا كرده و صبر كردن براي انجام طواف در محدوده مستلزم عسر و حرج بوده و در خارج حد با رعايت الاقرب فالاقرب انجام شده كه صحيح است .

140

طواف در حال ازدحام

394 661 ـ افراد ناتوان و ضعيف كه هنگام ازدحام نمي توانند بين مقام و بيت طواف كنند ، اگر مي توانند ^{( 1 )} ـ ولو در وقت خلوت ـ در مطاف طواف كنند ، بايد محدوده طواف را رعايت نمايند ؛ ^{( 2 )} و در غير اين صورت ، طواف در خارج حد ، با رعايت الاقرب فالاقرب ، مانع ندارد و لازم نيست در احرام بمانند تا وقت ضيق شود . ^{( 3 )}

395 662 ـ در صورت امكان ^{( 4 )} ـ ولو با انتخاب وقت خلوت ـ بايد طواف در حد ذكر شده انجام شود و دورتر ، كفايت نمي كند ؛ و در صورت عدم امكان ولو در وقت خلوت ، طواف در خارج حد ، با مراعات الأقرب فالأقرب ، مانع ندارد .

رعايت مطاف با يقين به هل خوردن

396 663 ـ يقين به هل خوردن مصداق عدم امكان طواف در محدوده نيست ^{( 5 )} و مجوّز براي طواف در خارج آن نمي شود ؛ و همچنين است يقين به برخورد به اجنبي يا اجنبيّه در مطاف .

شك در خروج از مطاف

397 664 ـ كسي كه به حدود مطاف آگاهي ندارد ، اگر بعد از فراغ از طواف ، شك كند كه طواف او در مطاف بوده يا نه :

اگر از اول در مطاف بوده و شك در خارج شدن دارد ، طوافش صحيح است ؛ و اگر شك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نظر ساير آيات عظام از ذيل مسأله 657 به دست مي آيد .

2 ـ آية الله فاضل : ولي چنانچه ضرورت عرفي اقتضا كند انجام طواف در خارج حدّ با رعايت الاقرب فالاقرب مانعي ندارد و صحيح است و صبر كردن و تأخير انداختن لازم نيست .

3 ـ تفصيل نظريه آيات عظام در ذيل مسأله 657 آمده است .

آية الله بهجت : براي مسأله نماز به مسأله 800 و قبل از آن مراجعه شود .

4 ـ نظريه آيات عظام در مسأله 657 آمده است .

آية الله فاضل : ولي چنانچه ضرورت عرفي اقتضا كند انجام طواف در خارج حد با رعايت الاقرب فالاقرب مانعي ندارد و صحيح است و صبر كردن و تأخير انداختن لازم نيست .

5 . به ذيل مسأله 657 مراجعه شود .

141

دارد كه از اول در محدوده بوده ، با جهل به حدود مطاف ، نمي تواند به طواف مزبور اكتفا كند . ^{( 1 )}

شك در صحت شوط

398 665 ـ اگر طواف كننده در صحت شوط سابق ، يا جزئي از همين شوطي كه فعلا مشغول است و محل آن جزء گذشته ، شك كند ، مثلاً نمي داند كه هنگام عبور از مقابل حِجْر ، از حدّ مطاف ، خارج شده يا نه ، اگر حكم را مي دانسته و قاصد عمل صحيح بوده ، يعني غافل نبوده ، طواف او صحيح است . ^{( 2 )}

399 666 ـ اگر كسي طواف را در خارج از مطاف آغاز كند سپس متوجه شود كه طواف بايد در محدوده معين انجام شود ، بايد آن را رها و طواف را در مطاف انجام دهد . ^{( 3 )}

طواف بانوان عاجز

400 667 ـ اگر زني قادر بر طواف نباشد و امر دائر است بين اين كه او را با چرخ و مانند در خارج مَطاف طواف دهند و يا نامحرم او را پشت كند و در مَطاف طواف دهد ، بايد او را در مَطاف طواف دهند ، هرچند نامحرم او را پشت كند . ^{( 4 )}

حكم طواف از طبقه دوم

401 668 ـ طواف از طبقه دوّم چه حكمي دارد ؟ ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نظريه آيات عظام در مسأله 657 آمده است .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله فاضل : ودر غير اين صورت طواف را تمام كند ونماز آن را بخواند وپس ازآن احتياطاً طواف و نماز آن را اعاده نمايد .

3 ـ اين مسأله مبتني بر اعتبار حدّ طواف است و بر مبناي عدم اعتبار حدّ از جهت از سرگيري طواف با بقاي موالات و عدم آن به مسأله 722 مراجعه شود .

4 . آيات عظام : تبريزي ، خامنه اي ، صافي ، گلپايگاني ، مكارم : چون رعايت حدّ بين مقام و بيت لازم نيست ، او را با تخت ( چرخ ) طواف دهند .

حكم اين مسأله در حاشيه مسأله 657 آمده است . و به 744 نيز مراجعه شود .

5 . آيت الله بهجت : در صورت عدم امكان با رعايتِ الأقرب فالأقرب ، كفايت مي كند ؛ والله العالم .

آيت الله تبريزي : احتياط واجب اين است كه آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نايب هم برايشان بگيرند .

آيت الله خامنه اي : كسي كه نتواند در صحن مسجدالحرام طواف كند ، و بايد طواف را در طبقه دوم انجام دهد ، به احتياط واجب بايد چنين شخصي خودش در طبقه دوم طواف كند و كسي را هم نايب بگيرد كه براي او در صحن مسجد طواف انجام دهد ، و نماز را هم خودش در طبقه دوم ، و نائبش در صحن مسجد بخوانند ، و اگر خودش بتواند در صحن مسجد نماز بخواند همان نماز او كفايت مي كند .

آيت الله سيستاني : چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است ، طواف از بالا كفايت نمي كند و بايد براي طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند .

آيت الله صافي : در فرض مذكور اگر طواف در طبقه دوم بالاتر از كعبه باشد نايب بگيرند تا براي آنان در صحن مسجدالحرام طواف نمايد ، خودشان لازم نيست كه از طبقه دوم طواف نمايند .

آيت الله فاضل : طواف در طبقه دوم براي كساني كه اجازه نمي دهند از طبقه اول طواف كنند ، كفايت مي كند و نياز به استنابه نيست . و در مورد نماز طواف اگر مي توانند بلافاصله و بدون عسر و حرج پايين بيايند ، بايد پايين بخوانند و الا در همان بالا بخوانند و كفايت مي كند .

آيت الله مكارم : در اين گونه موارد كه راهي جز اين نيست طواف در طبقه بالا كفايت مي كند .

آيت الله نوري : طواف در طبقه فوقاني صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد بهوسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد ، لازم است براي طواف خود نايب بگيرند .

آيت الله وحيد خراساني : در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجدالحرام طواف نمايد و در صورتي كه متمكّن مي باشد و بر او حرجي نيست ، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد .

142

6 ـ خروج از خانه

ششم ـ خروج طواف كننده از خانه و آنچه از آن محسوب است .

حكم شاذروان

402 669 ـ پيش آمدگيِ اطراف ديوار كعبه ـ كه « شاذروان » نام دارد ـ جزو كعبه است ، و طواف بايد از بيرون آن انجام شود ؛ و اگر ـ به فرض امكان ـ كسي در هنگام طواف ، مقداري از بالاي آن دور بزند ، آن مقدار باطل است ^{( 1 )} و بايد اعاده شود .

دست گذاردن به كعبه هنگام طواف

403 670 ـ هنگام طواف ، گذاردن دست به ديوار خانه كعبه در بالاي شاذروان ، جايز است ^{( 2 )} و به طواف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : و احتياط اين است كه آن مقدار را تدارك نموده و طواف خود را تمام ، سپس طواف را اعاده نمايد .

آية الله صافي : حكم راه رفتن روي ديوار حجر را دارد كه حكم آن گذشت .

آية الله مكارم : امروز شاذروان طوري ساخته شده كه عملاً طواف روي آن ممكن نيست .

2 ـ آية الله بهجت : احوط آن است كه در اثناي طواف دست خودرا دراز نكند از طرف شاذروان به ديوار خانه به جهت استلام اركان ياغير آن وهمچنين دست بر روي ديوار حجر نگذارد . ( مناسك شيخ ، ص42 ) .

143

ضرر نمي رساند ، گرچه احتياط مستحب ^{( 1 )} در ترك آن است .

دست گذاشتن روي حجر هنگام طواف

404 671 ـ گذاردن دست روي ديوار حجر اسماعيل ، ( عليه السلام ) هنگام طواف جايز است ^{( 2 )} و به طواف ضرر نمي رساند ، گرچه احتياط مستحب ^{( 3 )} در ترك است .

بوسيدن كعبه و شك در حركت

405 672 ـ اگر شخصي در حال طواف ، كعبه را بوسيده و شك دارد كه آيا در اين حال ، طواف هم مي كرده يا نه ، اگر اين شك بعد از عمل باشد ، طواف او صحيح است . ^{( 4 )}

7 ـ مراعات هفت شوط

هفتم ـ طواف بايد هفت شوط كامل و بدون زياده و نقصان باشد .

طواف از جهت عدم رعايت عدد اشواط ، داراي احكامي به شرح ذيل است :

الف ـ اضافه نمودن در طواف

قصد زياده و نقيصه

406 673 ـ اگر طواف كننده ، عمداً از اول قصد كند كه كمتر با بيشتر از هفت دور به جا آورد ، طوافش باطل ^{( 5 )} است ، اگرچه به هفت دور ختم نمايد ؛ و اگر از روي جهل به حكم ، يا سهو و غفلت باشد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام صافي ، فاضل ، گلپايگاني ، نوري : بنابر احتياط واجب جايز نيست و بايد همان قسمت را اعاده كند .

2 ـ آية الله فاضل : بنا بر احتياط واجب جايز نيست و بايد همان قسمت را اعاده كند .

آية الله بهجت : به ذيل مسأله قبل مراجعه شود .

آية الله نوري : جايز نيست و بايد همان قسمت را اعاده نمايد .

3 ـ نظريه آيات عظام ، غير از آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، خويي ، سيستاني ، مكارم كه موافق متن هستند در اين مسأله ، مثل مسأله قبل است .

4 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در صورتي كه توجّه به حكم و بنا بر اتيان طواف صحيح داشته است .

آية الله مكارم : هرگاه آگاه به مسأله بوده كه نبايد در آن حالت راه برود .

5 ـ آية الله تبريزي : بنابر احتياط اصل طواف باطل است .

آية الله خويي : با فرض تحقّق قصد قربت طواف او صحيح است .

آية الله گلپايگاني : بنابر احتياط در هر حال طوافش باطل است . ( مناسك عربي ، ص 112 ) .

144

بنابر احتياط واجب ، طواف را اعاده كند . ^{( 1 )}

407 674 ـ اگر در اثناي طواف ، قصد كم يا زياد كردن در اشواط نمايد ، از همان جا كه اين قصد را نموده ، ^{( 2 )} باطل است و بايد اعاده كند ؛ و اگر با اين قصد زيادتر آورد ، اصل طواف باطل مي شود . ^{( 3 )}

اضافه نمودن يك دور بدون قصد وجوب

408 675 ـ اگر از اول قصد هشت دور داشته باشد ولي در نظرش اين باشد كه هفت دورِ آن ، واجب ، و يك دور براي قدم زدن براي تبرك يا قصد ديگر باشد ، طواف او صحيح است ؛ همچنين اگر گمان كند كه يك دور نيز مستحب است و با قصد هفت دور واجب ، يك دور مستحب ، دنبال آن بياورد ، طواف او صحيح است .

انجام چهارده شوط

409 676 ـ اگر كسي به قصد چهارده شوط ، طواف نمايد ، ولو اين كه تصور مي كرده طواف چهارده دور است ، طوافش باطل است . ^{( 4 )}

زياد نمودن سهوي در طواف

410 677 ـ زيادي سهوي در طواف : اگر كمتر از يك دور باشد ، آن را قطع كند و طوافش صحيح است ؛ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، سيستاني ، فاضل : در صورت ندانستن مسأله و در صورت سهو و غفلت ، چنانچه به هفت دور تمام كند ، اعاده طواف لازم نيست گرچه احتياط مستحب اعاده آن است .

آية الله خويي : نظرشان به دست نيامد .

2 ـ آيات عظام سيستاني ، فاضل ، نوري : بنابر احتياط اصل طواف باطل مي شود .

آية الله تبريزي : بنابراحتياط اصل طواف باطل مي شود ، اگر ازروي علموعمد ، قصد زيادتر آوردن يا كمتر آوردن را كرده باشد .

آية الله خويي : اگر قصد قربت مختل شود اصل طواف اشكال پيدا مي كند .

آية الله مكارم : احتياط آن است كه طواف را به نيّت صحيح تمام كرده و بعد اعاده كند .

3 ـ آية الله بهجت : آنچه كه مصادف با نيّت زياده بوده است ، باطل مي باشد . ( مستفاد از مناسك شيخ ، ص43 ) .

نظريه آية الله گلپايگاني در مسأله قبل گذشت .

4 ـ آية الله سيستاني : اگر جاهل قاصر باشد صحيح است وگرنه مشكل است .

آية الله فاضل : اگر جاهل قاصر بوده ، طوافش صحيح و اعاده مستحب است .

145

اگر يك دور يا زيادتر باشد ، بنابر احوط ^{( 1 )} آن را با قصد قربت ، بدون تعيين مستحب يا واجب ، به هفت دور برساند و دو ركعت ^{( 2 )} نماز قبل از سعي و دو ركعت بعد از سعي بخواند ، و دو ركعت اول را ، بدون اين كه تعيين كند براي طواف اول يا طواف دوم است ، براي طواف فريضه قرار دهد . ^{( 3 )}

411 678 ـ اگر در هنگام خروج از مطاف ، بعد از پايان هفت شوط ، عمداً مقداري از مسافت را به قصد جزئيت بجا بياورد ، طواف باطل است ؛ و در صورت سهو ، اگر از همان جا قطع كند ، طوافش صحيح است . ^{( 4 )}

اضافه نمودن به طواف جهلا و اتمام اعمال

412 679 ـ اگر جهلاً بيش از هفت شوط طواف كند و بقيه اعمال بعد از آن را بجا آورد :

اگر از اول ، قصد بيش از هفت شوط داشته ، طواف و نمازش صحيح نيست ^{( 5 )} و بايد آنها را اعاده كند و ظاهراً اعاده بقيه اعمال لازم نيست ؛ ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اين احتياط مستحب است . ( مناسك ، ص 70 ، مسأله 103 ) .

2 ـ از اينجا تا آخر مسأله در مناسك آية الله خويي مذكور نيست .

3 ـ آية الله بهجت : احتياط در اين است كه دو ركعت فريضه قبل از سعي بجاي آورد و دو ركعت نافله را مي تواند بعد از سعي به جاي آورد . ( مناسك ، مسأله 318 ) .

آية الله سيستاني : اگر از روي اشتباه چيزي بر شوط هاي طواف خود بيافزايد ، پس اگر بعد از رسيدن به ركن عراقي يادش آمد ، مقدار افزوده را تا يك طواف كامل به اتمام برساند و احتياط واجب اين است كه طواف دوّم را در اين هنگام به قصد قربت بدون اين كه واجب يا مستحب بودن آن را قصد كند به اتمام برساند ، و پس از آن چهار ركعت نماز بخواند و احتياط مستحب اين است كه بين آن ها فاصله اي بيندازد ؛ به اين معنا كه دو ركعت قبل از سعي جهت طواف واجب به جا آورد و دو ركعت پس از سعي جهت طواف مستحبي به جا آورد . و همچنين است بنابر احتياط واجب اگر پيش از رسيدن به ركن عراقي يادش بيايد . ( مناسك ، مسأله 314 ) .

آية الله فاضل : و احتياط مستحب آن است كه دو ركعت نماز بعد از سعي براي غير فريضه انجام دهد .

4 ـ به ذيل مسأله 677 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : در مورد سهو ، مراجعه شود به حاشيه مسأله 677 ، و اگر جاهل باشد ، صحّت طواف او مورد اشكال است مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

5 ـ آية الله فاضل : مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

6 ـ آية الله بهجت : بنابر احتياط بقيه اعمال را اعاده كند .

آية الله خويي : بنابر احتياط طواف باطل است و بقيه اعمال بعد از آن را هم اعاده نمايد .

آية الله سيستاني : در هر صورت ، اگر جاهل قاصر باشد طوافش صحيح است وگرنه مشكل است و به احتياط واجب بايدآن را و اعمال پس از آن را اعاده كند .

آية الله فاضل : استحبابا اعاده كند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اعاده بقيه اعمال لازم است . ( آداب و احكام حج ، م 574 )

146

واگر قصد هفت شوط داشته و بعد از اتمام ، قصد زياد كرده باشد ، ^{( 1 )} پس اگر زيادي چهار شوط يا بيشتر باشد ، احتياط آن است كه بقيه را به چهارده شوط برساند و يك نماز ديگر بجا آورد و طواف و نماز را اعاده كند ؛ ^{( 2 )}

و اگر زيادي كمتر از چهار شوط و موالات عرفيه به هم خورده باشد ، بنابر احتياط واجب ، طواف و نماز را اعاده نمايد ؛ و اگر موالات عرفيه به هم نخورده ، حكم صورت قبل را دارد . ^{( 3 )}

اضافه نمودن چند شوط رجاءً

413 680 ـ اضافه نمودن يك يا چند شوط رجاءً بعد از طواف ، به قصد جبران نقص احتمالي ، به صحت طواف ضرر نمي زند ولي جبران نقص هم نمي كند . ^{( 4 )}

ترديد در عدد اشواط اضافي و حكم به بطلان

414 681 ـ اگر شخصي بعد از اتمام طواف ، سهواً يك يا چند شوط زياد كرده است و در عدد اشواط اضافي مردّد است ، طواف او باطل است ^{( 5 )} و بايد طواف و نماز را اعاده كند . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : اگر سهواً اضافه كرده و قبل از يك دور متوجّه شده ، آن را قطع كند و طواف صحيح است و اگر بعد از يك دور متوجّه شود بايد طواف را به احتياط واجب تا چهارده دور به قصد قربت تمام كند و دو ركعت نماز براي طواف واجب قبل از سعي بخواند و به احتياط مستحب دو ركعت براي طواف مستحب نيز بعد از سعي بخواند .

آية الله مكارم : اين صورت هم مانند صورت اوّل است بايد زياده را رها كرده از سر بگيرد .

2 ـ آية الله بهجت : اعاده لازم نيست به نحوي كه در مسأله 677 آمده است .

3 ـ نظريه آيات عظام در مسأله 673 آمده است .

4 ـ آية الله بهجت : قصد جبران قصد زياده نيست . ( مناسك ، س90 ) .

آية الله سيستاني : طواف او اشكال دارد مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

آية الله مكارم : طواف او اشكال دارد .

5 ـ آية الله خويي : بنابر احتياط بايد شوط زايد را به نيت قربت مطلقه تمام مي نمود . ( مناسك ، مسأله 318 ) .

لازم به تذكر است براي رعايت احتياط ، اعاده سعي و تقصير هم لازم است . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص335 ، س19 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : طواف واجب او صحيح است . ( آداب و احكام ، م 614 )

6 ـ مراجعه شود به مسأله 684 و 677 .

آية الله سيستاني : مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

آية الله مكارم : بنا بر احتياط .

147

ب ـ قران در طواف

قران در طواف واجب و مستحب

415 682 ـ در طواف واجب ، قران جايز نيست ؛ ^{( 1 )} يعني جايز نيست بدون آن كه بين دو طواف ، نماز طواف فاصله شود ، طواف واجب را با طواف ديگر دنبالِ هم آورد ، و در طواف مستحب ، مكروه است .

تكرار احتياطي طواف بدون نماز

416 683 ـ تكرار طواف از روي احتياط بدون خواندن نماز طواف ، موجب بطلان طواف نمي شود ^{( 2 )} هرچند داخل در قِران حرام است .

قصد قران و تحقق زياده

417 684 ـ اگر يك دور يا كمتر يا بيشتر ، بر طواف زياد كند : اگر از ابتدا ^{( 3 )} يا در اثناي ^{( 4 )} طواف اول ، قصد داشته باشد كه زيادي را جزو طوافِ ديگر قرار دهد ، حرام و داخل در قران است ^{( 5 )} و احتياط واجب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بنا بر احتياط واجب سبب بطلان طواف مي شود .

2 ـ آيات عظام بهجت ، صافي ، گلپايگاني : اعاده طواف به عنوان احتياط ، قرآن نيست .

آية الله سيستاني : صحّت عمل مورد اشكال است ، از جهت فاصله بين طواف و نماز ، مگر اين كه جاهل قاصر باشد .

نسبت به نظريه ساير آيات عظام ، مراجعه شود به مسأله 682 و 684 .

3 ـ آية الله بهجت ، كلام ايشان مطلق است و تفاوتي بين اين كه از ابتدا قصد اضافه كردن را داشته باشد يا در اثناء ، نگذاشته اند . ( مناسك ، ص 114 ) .

آية الله سيستاني : اگر از ابتدا قصد قران داشته باشد باطل است .

4 ـ آية الله گلپايگاني : بنابر احتياط واجب سبب بطلان طواف مي شود ، چه از اول اين قصد را داشته باشد و يا در بين آن و يا آخر آن .

5 ـ آية الله بهجت : اگر طواف ديگر را به آخر نرساند ، نه زيادي در طواف است و نه قران . ( مناسك ، مسأله 317 ) .

آية الله تبريزي : اگر قصد جزئيت زيادي را براي طواف ديگر بنمايد و اتفاقاً نتواند طواف ديگر را به آخر برساند ، در اين صورت نه زيادي است و نه قران ، ولي گاهي طواف در اين صورت به جهت عدم تحقق قصد قربت باطل مي شود و آن در صورتي است كه مكلف هنگام شروع به طواف يا در اثناي آن ، با اين كه مي داند قران حرام و مبطل طواف است آن را قصد نمايد كه قصد قربت با قصد حرام جمع نمي شود ، هرچند از باب اتفاق آن حرام انجام نشود . ( مناسك ، مسأله 317 ) .

آية الله خويي : اگر طواف دوّم كمتر از هفت شوط باشد داخل در قران نيست ، بلي اگر از ابتدا قصد هفت شوط دارد و مي داند قران مبطل است ديگر قصد قربت در طواف اوّل از او متمشي نمي شود . ( مناسك ، قبل از مسأله 318 ) .

آية الله سيستاني : اگر طواف دوم را تمام نكند قران نيست ولي اگر قصد قران را داشته باشد با علم به اين كه مبطل است قصد قربت محقّق نمي شود و طواف باطل است .

آية الله مكارم : ولي طواف اول باطل نيست .

نظريه ساير آيات عظام در مسأيل قبل گذشت . و به مساله 557 مراجعه شود .

148

آن است كه طواف اول را اعاده كند ؛ و اگر بعد از تمام شدن طواف اول ، اين قصد برايش حاصل شده و به دنبال طواف اول ، زياده را آورده ، اقوي صحّت طواف اول و احوط اعاده است . ^{( 1 )}

418 685 ـ اگر طواف كننده از ابتدا يا در اثناي طواف ، قصد قران داشته باشد ، احتياط در اعاده طواف است ؛ و اگر بعد از تمام شدن طوافِ ، قصد قران و اضافه طواف ديگر نموده باشد ، به صحت ^{( 2 )} طواف اول ^{( 3 )} ضرر نمي زند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله اراكي : اين احتياط ترك نشود .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بلكه در فرض اتيان به طواف كامل ، اظهر بطلان طواف اوّل است مطلقاً . ( مناسك ، قبل از مسأله 318 ) .

آية الله سيستاني : اگر طواف دوم را تمام كند طواف اوّل باطل است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احتياط آن است كه نماز طواف را بخواند و بعد اصل طواف و نماز آن را اعاده كند .

2 ـ مراجعه شود به مسأله 682 و 684

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : در صورتي كه قران محقّق شود مطلقاً موجب بطلان طواف است ؛ چه ازاوّل يااثناي طواف اوّل قصد قران داشته يا اين كه بعد از تمام شدن طواف اوّل قصد قران كرده باشد .

آية الله سيستاني : اگر هر دو طواف واجب باشد يا يكي مستحب و ديگري واجب باشد ، چه از اوّل قصد قران داشته باشد و چه بعداً تصميم بگيرد ولي طواف دوّم را تمام كند ، طواف اوّل باطل است . آري اگر هر دو مستحب باشد ، هر چند كراهت دارد و لي جايز است .

3 ـ آية الله فاضل : به حاشيه مسأله 676 مراجعه شود .

4 ـ آية الله بهجت : در صورت انحلال مقصود ، موجب بطلان نمي شود .

149

ج ـ كم كردن از طواف

419 686 ـ اگر از طواف واجب ، يك دور يا كمتر يا بيشتر ^{( 1 )} عمداً كم كند ، واجب است آن را اتمام كند ؛ ^{( 2 )} و اگر نكند ـ بنابر احتياط واجب ^{( 3 )} ـ حكمش حكم كسي است كه طواف را عمداً ترك كرده كه گذشت ؛ و حكم جاهل ^{( 4 )} به مسأله ، حكم عالم است .

كم كردن سهوي طواف

420 688 ـ اگر سهواً  ^{( 5 )} از طواف كم كند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : هرگاه طواف كننده پيش از تجاوز از نصف طواف ، ( آية الله سيستاني ( پيش از اتمام شوط چهارم ) بدون عذر از مطاف خارج شود ، اگر موالات عرفيه از او فوت شود طوافش باطل و اعاده اش لازم است و چنانچه موالات فوت نشود يا خروجش بعد از تجاوز نصف باشد ، احتياط اين است كه آن طواف را تمام نموده سپس اعاده كند .

2 ـ آية الله مكارم : اگر قبل از فوت موالات اتمام كند صحيح است .

3 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : بلكه بنابر اظهر . ( مناسك ، مسأله 315 ) .

4 ـ آية الله بهجت ، بايد اعاده كند در هر دو صورت .

5 ـ آية الله بهجت : اگر سهواً از طواف كم كرده پس تمام كردن آن در صورت تجاوز از نصف ؛ يعني با تمام شدن چهار شوط علي الأحوط ، و از سر گرفتن آن در صورت عدم ، خالي از وجه نيست . ( مناسك شيخ ، ص42 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اگر پيش از فوت موالات يادش آمد و از مطاف بيرون نرفته باشد كمبود را به جا آورد و صحيح خواهد بود و اگر مقدار فراموش شده يك شوط باشد يك شوط را به جاآورد و صحيح است و چنانچه شخصاً نتواند كمبود را انجام دهد ، بايد ديگري را نايب بگيرد كه آن شوط را بجا آورد و چنانچه مقدار فراموش شده بيش از يك و كمتر از چهار شوط باشد ( آية الله تبريزي : بنابر احتياط ) بايستي برگشته و كمبود را شخصاً بجاآورد وبهتر اين است كه پس از بجا آوردن كمبود طواف را اعاده نمايد و اگر مقدار فراموش شده چهار يا بيش از چهار شوط باشد احوط اتمام سپس اعاده است . ( مناسك ، مسأله 316 ) .

آية الله سيستاني : در صورتي كه از روي اشتباه يا فراموشي ، بعضي از شوط هاي طواف يا قسمتي از يك شوط را انجام نداده باشد ، پس اگر پيش از فوت موالات عرفي به يادش آمد ، باقيمانده آن را به جاآورد و طواف صحيح است ؛ و اگر پس از آن باشد ، در صورتي كه مقدار فراموش شده ، يك يا دو يا سه شوط باشد ، آن را به جاآورد و طواف باز هم صحيح است . . . و در صورتي كه مقدار فراموش شده بيش از سه شوط باشد ، بنا بر احتياط واجب باقيمانده را به جاآورد و طواف را اعاده كند . ( مناسك ، مسأله 313 ) .

آية الله مكارم : يعني چهار دور كامل انجام داده باشد .

150

اگر از نصف گذشته ^{( 1 )} و فعل كثير انجام نداده ، ^{( 2 )} بنابر اقوي از همان جا طواف را تمام كند ؛ و در صورت فعل كثير ، احتياط ^{( 3 )} واجب ، اتمام و اعاده است ؛ و اگر از نصف نگذشته ، ^{( 4 )} طواف را اعاده نمايد ، لكن ترك احتياط در همه موارد سهو ، به تمام كردن طواف ناقص واعاده كردن آن ، سزاوار نيست .

تذكر نقصان طواف در سعي

421 689 ـ اگر در حال سعي يادش آمد كه طواف را ناقص به جا آورده ، سعي را رها نمايد و طواف را از محل نقصان ، تكميل كند و بعد از آن باقيمانده سعي را به جا آورد و طواف و سعيش صحيح است . ^{( 5 )} هرچند احتياط ^{( 6 )} آن است كه در كمتر از چهار دور ، طواف را اتمام و اعاده نمايد و همچنين اگر سعي را كمتر از چهار دور انجام داده ، آن را اتمام و اعاده كند . ^{( 7 )}

نقصان طواف و مراجعت به وطن

422 690 ـ اگر حج گزار طوافش ناقص بوده ولي تا بعد از مراجعت به وطن متذكر نشود ، احتياط ^{( 8 )} آن است كه بازگردد ؛ واگر نتوانست يا مشكل بود ، نايب بگيرد . ^{( 9 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر چهار دورتمام شده باشد لازم است طواف را تمام كند واگر كمتر از نصف باشد اعاده نمايد و در فاصله بين 5/3 تا چهار دور احتياط در تكميل اشواط و اعاده است .

2 ـ آية الله مكارم : اين قيد زايد است .

3 ـ آية الله فاضل : اولي و احوط اين است .

آية الله مكارم : و اتمام لازم نيست بايد اعاده كند .

4 ـ آية الله مكارم : مانند فرض بالا است .

5 ـ آية الله بهجت : احتياط در اتمام و سپس اعاده سعي است .

آية الله سيستاني : اگر قبل از فوت موالات متذكر شود يا بعد از آن باشد ولي سه شوط يا كمتر باقي مانده باشد اتمام طواف كافي است ولي اگر بيش از آن باشد به احتياط واجب طواف را پس از اتمام اعاده كند و نسبت به سعي اتمام كافي است گرچه احتياط مستحب اعاده آن است پس از اتمام .

6 ـ آيات عظام تبريزي ، فاضل ، مكارم : اين احتياط ترك نشود . آية الله تبريزي : همچنين است نسبت به سعي . ولي اگر سعي فراموش شده يك شوط باشد ، اعاده لازم نيست و اتمام كافي است .

7 ـ به ذيل مسأله 688 مراجعه شود .

8 ـ آية الله بهجت : و اگر متذكّر نشود مگر بعد از مراجعت به وطن خود ، پس نايب مي گيرد . ( مناسك شيخ ، ص42 ) .

آيات عظام تبريزي ، خامنه اي ، خويي ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني : بايد برگردد .

آية الله سيستاني : اگر نتواند باقيمانده را خود به جا آورد ، اگرچه به اين علت باشد كه پس از رجوع به وطن يادش آمده ديگري را نايب خود قرار دهد و به هر حال نماز طواف را بايد خودش هر جا هست بعد از طواف نايب بخواند .

9 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و در اين صورت نيز بنا بر احتياط واجب هدي بفرستد و احوط آن است كه شتر باشد ( مناسك فارسي ، مسأله 104 ) .

آية الله مكارم : و احتياط آن است يك گوسفند در مكّه قرباني كند و اگر نتوانست در شهر خودش قرباني كند .

151

موالات در طواف و ميزان ازاله آن

423 691 ـ رعايت موالات عرفيه در طواف ، بنابراحتياط واجب ، لازم است ؛ ^{( 1 )} يعني اگر به جهتي در بين طواف متوقّف شد ، آن قدر طول ندهد كه از صورت يك طواف ، خارج شود .

424 692 ـ موالاتِ در طواف و در سعي ، چگونه زايل مي شود ؟ آيا با خواندن دو ركعت نماز مستحبي ، يا انجام فعلِ منافي با طواف ، موالات به هم مي خورد ؟ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : مراعات موالات عرفيه ، در غير موارد عذرِ حاصل بعد از شوط چهارم ، لازم است . ( مناسك شيخ ، ص44 ) .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : مراعات موالات لازم است .

آية الله خامنه اي : احتياط واجب آن است كه در ميان اجزاي طواف ، موالات عرفيه را رعايت كند ، مگر در مورد قطع طواف پس از گذشتن از نيمه آن ، به خاطر نماز و امثال آن .

آية الله مكارم : در طواف واجب موالات لازم است و در مستحب شرط نيست .

2 . آية الله بهجت : فوات موالات عرفي است و به فعل كثير محقّق مي شود و با شك در تحقّق آن حكم به عدم مي شود .

آيت الله تبريزي : از مثل نماز مستحبي و فعل منافي بايد اجتناب شود و مثل استراحت مختصر كوتاه و قطع براي نماز جماعت مانعي ندارد . والله العالم .

آيت الله خامنه اي : از بين رفتن موالات ، موكول به نظر عرف است و در سعي ، موالات معتبر نيست ، مگر آن كه شوط اول تمام نشده باشد كه در صورت از بين رفتن موالات ، احتياطاً از سر بگيرد .

آيت الله سيستاني : آري ، به هم مي خورد .

آيت الله صافي : گرچه موالات در هر عمل به تناسب خودش ملاحظه مي شود و به نظر مي رسد نسبت به طواف ، فاصله به مقدارِ دو ركعت نماز ، موالات را به هم نمي زند ، لكن احتياط اين است كه اگر اين مقدار فاصله پيش آمد ، با آن معامله محفوظ بودن موالات نكند و براي به هم خوردن موالات هم به اين مقدار اكتفا نكند و انجام « فعل منافي با طواف » جمله مجملي است ، توضيح نداده ايد ؛ والله العالم .

آيت الله فاضل : به هم خوردن موالات عرفي است ، ولي در قطع طواف و سعي ، حتي لازم نيست موالات به هم بخورد ( يعني مي توان بلافاصله از سر گرفت ) و ظاهراً با نماز مستحبي به هم نمي خورد .

آيت الله مكارم : با خواندن نماز مستحبي و فعل منافي و فاصله زياد ، موالات به هم مي خورد .

آيت الله نوري : موالات عرفي است و لازم است در بين اشواط هيچ فعل منافي اختياراً انجام نگيرد و دو فرض مورد سؤال ، منافي محسوب مي شود .

152

د ـ احكام شك در عدد و صحت طواف

شك در عدد اشواط بعد از طواف

425 693 ـ اگر بعد از تمام شدن طواف و انصراف از آن ، در كم و زيادي اشواط طواف شك كند ، اعتنا نكند و طوافش صحيح است ؛ ولي صورت دوم ( شك در نقيصه ) ، خالي از اشكال نيست ^{( 1 )} و احتياط ترك نشود . ^{( 2 )}

شك در صحت بعد از طواف

426 694 ـ اگر بعد از طواف ، در صحت آن شك كند ، مثلاً احتمال بدهد محدث بوده ، يا از داخل حجر اسماعيل  ( عليه السلام ) طواف كرده ، يا شانه او منحرف شده ، اعتنا نكند ، و طوافش صحيح است اگرچه در محلِ طواف باشد و از آنجا منصرف نشده يا مشغول كارهاي ديگر نشده باشد ، البته در صورتي كه هفت دور ـ بدون زياده و نقيصه ـ احراز شده باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : اين اشكال در صورت عدم انصراف از طواف است امّا اگر شك بعد از انصراف و دخول در نماز طواف باشد اعتنا نكند و طواف او صحيح است بلكه ظاهراً به محض انصراف هم ، طواف محكوم به صحّت است و لازم نيست اعتنا كند .

2 ـ آية الله بهجت : هرگاه بعد از فراغ از طواف شك نمايد كه آيا طواف هفت شوط يا كمتر يا بيشتر بوده ، اعتنا به شك ننمايد ، مانند كسي كه بعد از شروع به نماز طواف چنين شكي بكند .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : در صورت شك در نقيصه طواف باطل است مگر اين كه بعد از دخول در نماز طواف شك بكند كه به شكش اعتنا نمي كند . ( مناسك ، مسأله 319 ) .

آية الله سيستاني : اگر در عدد شوطها يا در صحت آنها بعد از تمامي طواف يا بعد از تجاوز از محل شك كند نبايد به شك اعتنا نمايد ؛ مثلا پس از فوت موالات يا بعد از وارد شدن در نمازِ طواف شك نمايد . ( مناسك ، مسأله 315 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : احتياط واجب نيست .

153

شك در 7 و 8 بعد از حجرالاَسود

427 695 ـ اگر بعد از رسيدن به حجرالاسود شك كند ^{( 1 )} كه هفت دور زده يا هشت دور يا زيادتر ، اعتنا به شك نكند و طوافش صحيح است .

شك در 7 و 8 قبل از حجَر

428 696 ـ اگر قبل از رسيدن به حجرالاَسود ، شك كند كه اين دور ، هفتم است يا هشتم ، طوافش باطل است . ^{( 2 )}

شك در نقيصه

429 697 ـ اگر در آخر دور يا اثناي آن ، ميان شش و هفت و هرچه پاي نقيصه در كار است شك كند ، طواف او باطل است . ^{( 3 )}

شك در شروع طواف از محل قطع شده

430 699 ـ اگر طواف كننده ـ به خاطر بوسيدن و لمس بيت الله الحرام و مانند آن ـ از مسير خود منحرف شده و نمي داند در بازگشت ، آيا طواف را از همان نقطه كه رها كرده ، ادامه داده يا نه ، اگر ^{( 4 )} به وظيفه التفات داشته و بعداً شك عارض شده ، حكم به صحت نمايد ؛ و در غير اين صورت ، اكتفا به طواف مزبور ، محل اشكال است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : حكم شك بعد از تمام شدن طواف در مسأله 693 آمده است .

2 ـ آية الله بهجت : احوط بطلان طواف است .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : ظاهر اين است كه طوافش باطل است و احتياطاً بقصد رجا تمام و اعاده طواف نمايد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : لكن احوط اتيان نماز طواف و اعاده طواف و نماز است .

آية الله فاضل ، آية الله مكارم : آن دور را تمام كند و طوافش صحيح است .

3 ـ آية الله بهجت : بطلان طواف او و لزوم استيناف خالي از قوت نيست با آن كه في الجمله احوط است و احوط از آن بنا بر اقلّ بگذارد و طواف را اتمام و بعد از آن اعاده نمايد . ( مناسك شيخ ، ص43 ) .

آية الله سيستاني : اگر شك در نقيصه در غير 6 و 7 باشد ، طوافش باطل است . و اگر شك در پايان شوط بين 6 و 7 باشد ، بنابر احتياط واجب طواف را اعاده كند ولي اگر در اين صورت بنابر 6 گذاشت و از روي جهل به مسأله طواف را تمام كرد و متوجّه مسأله نشد تا وقت اعاده گذشت طوافش صحيح است و اگر شك در زياده و نقصان باشد ؛ مثل اين كه شك كند بين 6 و 7 و 8 و يا شك بين 6 و 8 طوافش باطل است . ( مناسك ، مسأله 314 ) .

آية الله مكارم : بنابر احتياط واجب .

4 ـ آية الله خامنه اي ، آية الله خويي : احتمال التفات كافي است .

5 ـ به مسأله 672 مراجعه شود .

آية الله بهجت : حمل بر صحت مي شود .

آية الله سيستاني : در هر دو فرض عمل صحيح است .

154

علم به عدد طواف مشكوك در اثناي طواف اعاده اي

431 700 ـ اگر بعد از شك در اشواط طواف و بناي بر بطلان ، طواف اعاده شود و در اثناي آن معلوم شود كه طواف اول مثلاً شش شوط داشته ، اكتفاي به اين طواف مشكل است و احتياط لازم است . ^{( 1 )}

اعتماد به ديگري در اشواط طواف و سعي

432 701 ـ اعتماد به ديگري در عدد اشواط طواف و سعي ، و عدد سنگ هاي رمي ، با حصول اطمينان به عدد ، ^{( 2 )} مانع ندارد .

كثيرالشك در طواف

433 702 ـ كسي كه در عدد اشواط ، كثير الشك است ، به شكش اعتنا نكند ^{( 3 )} و احتياط آن است كه كسي را وادار كند كه عدد را حفظ كند .

معيار كثير الشك

434 704 ـ معيار در كثير الشك بودن در طواف ، عرفي است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام بهجت ، تبريزي ، سيستاني ، فاضل : طواف دوم محكوم به صحّت است همان را به اتمام برساند .

آية الله خويي : فتواي ايشان در دست نيست .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : بايد احتياط كند به اين كه طواف دوّم را رها كند و طواف قبلي را تكميل نمايد و پس از نماز طواف قبلي طواف و نماز آن را به طور كامل اعاده نمايد .

آية الله مكارم : صبر مي كند تا موالات طواف دوم به هم بخورد ، سپس طواف اول را تكميل كند .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : يا آن شخص ثقه باشد .

آية الله سيستاني : و در خصوص طواف مي توان بر او اعتماد كرد ، اگر خود او يقين به عدد اشواط داشته باشد .

3 ـ آية الله بهجت : كثير الشكّ در طواف مثل كثير الشك در نماز است و همان وظيفه را دارد ؛ و گمان در طواف معتبر است .

آية الله خويي : كثيرالشك در طواف تا به حدّ وسواس نرسد بايد به شكش اعتنا كند . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص343 ) .

آية الله سيستاني : كثيرالشك در طواف نبايد به شكش اعتنا كند چنانچه در نماز نبايد اعتنا كند . ( ملحق مناسك ، س212 ) .

آية الله مكارم : و بنا را بر آنچه به نفع اوست بگذارد .

4 ـ آية الله سيستاني : معيار اين است : شكي كه براي او حاصل مي شود ، نسبت به كساني كه در موجبات حواس پرتي مانند او هستند ، به مقدار معتنابه بيشتر باشد .

155

435 705 ـ معيار كثير الشك در تعداد دورهاي طواف و تعداد ريگ هاي رمي چيست ؟ و عدم اعتنا به چنين شكي به چه معناست ؟ آيا بنا بر اقلّ بگذارد يا اكثر ؟ ^{( 1 )}

وسوسه در طواف

436 706 ـ در انجام اعمال نبايد به وسوسه اعتنا كرد ؛ و اگر قسمتي از طواف اشكال پيدا كند ، همان قسمت بايد تصحيح شود و ادامه بعد از آن به قصد طواف ، بدون تصحيحِ آن قسمت ، موجب اشكال در طواف مي شود و با آوردن يك شوط بعد از طواف احتياطاً ، اشكال رفع نمي شود .

شك در طواف مستحب

437 707 ـ اگر در طواف مستحب ، در عدد دورها شك كند ، بنابر اقل بگذارد و طوافش صحيح است .

حكم گمان در طواف

438 708 ـ گمان در عدد دورها اعتبار ندارد ^{( 2 )} و در حكم شك است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آية الله بهجت : عرفي است كه بنا را بر فعل ، يا بر صحيح مي گذارد .

آيت الله تبريزي : مي تواند با كسي كه عدد اشواط را حفظ كرده و يقين داشته باشد همراهي كرده و بر طبق يقين همراه عمل كند و اگر به حدّ وسواس برسد ، نبايد به شك در نقيصه اعتنا كند . والله العالم .

آيت الله خامنه اي : معيار كثير الشك در طواف عرفي است و به همان معنايي است كه براي كثيرالشك در نماز بيان شده است ؛ و اما كثير الشك در رمي ، حكم خاصي ندارد ؛ و در صورت شك در عدد انداختن ، بايد آن قدر بيندازد تا علم پيدا كند .

آيت الله سيستاني : كثير الشك كسي است كه شك او با ملاحظه همگوني در موجبات فراموشي ، بيش از حدّ متعارف است و بايد بنا را بر اكثر بگذارد .

آيت الله صافي : معيار در كثيرالشك نظر عُرف است و معناي عدم اعتنا اين است كه بنا به نفع خود ؛ يعني به اكثر بگذارد ، مگر اين كه بنا بر زيادي ، موجب بطلانِ عمل گردد ، كه در اين صورت بنا بر اقلّ مي گذارد كه عمل صحيح شود ؛ والله العالم .

آيت الله فاضل : معيار در كثيرالشك يك امر عرفي است و اگر كسي در يك طواف يا دو طواف يا سه طواف پي در پي ، سه بار شك كند ، حكم كثيرالشك را دارد و بنا را بر اقل بگذارد .

آيت الله مكارم : اگر در عرف بگويند « زياد شك مي كند » ، بنابر طرفي مي گذارد كه به نفع عمل او است .

آيت الله نوري : معيار در كثير الشك عرف است ، عدم اعتنا يعني بنا بگذارد كه اتيان كرده است ، مگر اين كه اتيان آن شيء مشكوك مبطل باشد كه در اين صورت بنابر عدم اتيان آن مي گذارد .

2 ـ آية الله بهجت : حكم آن مانند حكم ظنّ در نماز است .

156

بناگذاري بر شوط مظنون و انكشاف صحت

439 709 ـ اگر طواف كننده ، در اشواط طواف شك كند و گمانش به يك طرف بيشتر باشد و با بناي بر آن ، طواف را اتمام نمايد و بعد از انجام اعمال ، يقين به صحت طواف خود پيدا كند ، طواف او صحيح است . ^{( 1 )}

440 710 ـ اگر كسي طواف يا سعي را در حال شك در اشواط ادامه ^{( 2 )} دهد و بعد يقين به صحت پيدا كند ، اشكال ندارد و طواف و سعي صحيح است ، ^{( 3 )} ولي در نماز بدون تروّي ، محل اشكال است ، و احوط اعاده آن است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بنابر احتياط لازم طواف را اعاده نمايد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر به قصد رجا و كشف حال طواف را ادامه داده صحيح است .

آية الله فاضل : اگر با اطمينان به يك طرف ادامه داده صحيح است . و گرنه بايد احتياطاً طواف و نماز طواف و سعي و تقصير را اعاده كند .

2 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : ( طواف يا سعيش ) بنابر احتياط صحيح نيست .

آية الله فاضل : ادامه دادن طواف و نماز و سعي در حالِ شك اشكال دارد . لذا در فرض مذكور بايد از ادامه اعمال خودداري كند و تروي كند و اگر به يك طرف اطمينان پيدا كرد طبق آن عمل كند و الاّ عمل را از نو انجام دهد و در اين مسأله فرقي بين طواف و نماز و سعي نيست .

آية الله مكارم : به اميد انجام وظيفه شرعي .

3 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر در حال سعي شك كند و در حال شك بقصد رجا كشف حال ادامه دهد و بعد يقين به صحت پيدا كند سعي او صحيح است و در طواف ، اگر از دليل طواف ، لزوم حفظ هر شوط استفاده شود ، حكم به صحت مشكل است و الاّ بعيد نيست . ( آراء المراجع ، ص268 ) .

4 ـ آية الله خامنه اي : در مورد سعي ، حكم به صحّت فرموده اند و متعرّضِ طواف و نماز نشده اند .

آية الله مكارم : همه شك ها احتياج به مختصري فكر دارد تا مشمول ادله شك گردد .