بخش 8

183

سوم : نماز طواف

1 ـ زمان نماز طواف …185

2 ـ مكان نماز طواف …186

برخي از احكام نماز طواف …192

1 ـ احكام شك و خلل …192

2 ـ احكام قرائت نماز طواف …195

3 ـ نماز طواف مستحب …199

مستحبات نماز طواف …200

وجوب ، زمان ، مكان و كيفيت سعي …203

185

فصل اول

زمان و مكان نماز طواف

1 ـ زمان نماز طواف

501 789 ـ بعد از تمام شدن طواف ، خواندن دو ركعت نماز ، واجب است .

مبادرت به نماز طواف

502 790 ـ بعد از طواف ـ بنابر احوط ^{( 1 )} ـ مبادرت به نماز ، لازم است .

فاصله بين طواف و نماز

503 791 ـ ميزان در فاصله بين طواف و نماز آن ، مبادرت عرفيّه است ؛ ^{( 2 )} و در هر صورت ، با تأخيرِ نماز ، اعاده طواف لازم نيست . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بايستي بعد از طواف مبادرت به نماز كند ، كه در عرف نگويند بين آنها فاصله شده و آية الله خويي اضافه نموده اند كه : فصل بين طواف و نماز طواف مبطل طواف است .

آية الله خامنه اي : نبايد بين طواف و نماز آن فاصله شود .

آية الله سيستاني : به اين معني كه به نظر عرف بين آن دو فاصله اي نباشد ولي فاصله به مقدار ده دقيقه براي استراحت يا يافتن جاي مناسب و مانند آن اشكال ندارد ولي كاري ديگر مانند نماز قضا به احتياط واجب نبايد انجام دهد . و اگر عمداً اخلال به مبادرت نمود ، احتياطاً طواف را هم اعاده كند .

آية الله فاضل : اقوي مبادرت به نماز است و در صورتي كه عالماً و عامداً اخلال به فوريت كند . ظاهراً طواف باطل مي شود .

2 ـ آية الله سيستاني : به مسأله قبل مراجعه شود .

آية الله فاضل : ظاهراً مقدار فاصله مخلّ به موالات عرفيه نسبت به افراد و هنگام ازدحام و غير آن فرق مي كند . و به طور كلّي فاصله از ده تا پانزده دقيقه براي استراحت و رفع خستگي و تطهير مخلّ نيست . و اگر عمداً موالات را به هم زد احتياطاً طواف را هم اعاده كند .

3 ـ آية الله تبريزي : با فوت موالات عرفي ، احتياطاً نماز را بخواند و بعد طواف و نماز را اعاده كند .

آية الله خويي : بايد اعاده نمايد . ( استفتائات )

186

504 792 ـ بين طواف و نماز آن ، احتياط در مبادرت به نماز و ترك نماز مستحبي و عبادت مستحبي ديگر است . ^{( 1 )}

نماز با فاصله از مقام و ميزان عدم اعاده

505 793 ـ در صورتي كه انجام نماز طواف در نزديك مقام ، ممكن نباشد و در فاصله دورتر بجا آورده شود ، اگر تا بعد از فوات موالات عرفيّه بين طواف و نماز آن ، عذر باقي بوده ، اعاده نماز طواف ، واجب نيست . ^{( 2 )}

تزاحم نماز طواف با فريضه

506 794 ـ اگر خواندن نماز طواف ، موجب فوت وقت نماز يوميّه شود ، بايد اول ، نماز يوميّه را بخواند .

2 ـ مكان نماز طواف

لزوم رعايت « نزد » و « خلف مقام »

507 796 ـ واجب است كه نماز طواف ، ^{( 3 )} « نزد مقام ابراهيم » ، و بنابر احتياط ^{( 4 )}  واجب ، « پشت مقام » بجا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : اشكال ندارد اگر مخلّ به فوريّت عرفيّه نباشد .

آية الله گلپايگاني : احتياط در ترك آن و مبادرت به نماز طواف است .

آية الله خامنه اي : واجب است ميان طواف و نماز طواف فاصله نيفتد و صدق فاصله امر عرفي است و بعيد نيست به اندازه خواندن نماز يوميه يا نافله مختصر اشكالي نداشته باشد .

2 ـ آية الله بهجت : به احتياطِ در مسأله 800 مراجعه شود .

آية الله سيستاني : در هر صورت اعاده لازم نيست .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر چه خوب است .

3 ـ آية الله گلپايگاني : بنابر احتياط واجب نزد مقام واقع شود . ( مناسك ، مسأله 110 ) .

4 ـ آية الله تبريزي : احوط بلكه اظهر آن است . . . .

آية الله خامنه اي : واجب است اين نماز پشت مقام نزديك به آن خوانده شود به شرط اين كه مزاحمت براي ديگران نباشد هر چند بعيد نيست كه در هر نقطه اي از مسجدالحرام كه نماز پشت مقام بر آن صدق كند صحيح و مجزي باشد .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : اظهر آن است . . . .

آية الله مكارم : واجب است نماز طواف را در صورت امكان پشت مقام ابراهيم  ( عليه السلام ) بجا آورد .

187

آورده شود ، به گونه اي كه سنگ مقام ، بين نمازگزار و خانه كعبه واقع شود ؛ و بهتر آن است كه هرچه ممكن باشد ، نزديكتر بايستد ، ولي به گونه اي كه با ديگران مزاحمت نكند .

ميزان صدق خلف

508 797 ـ هنگام ازدحام و غير آن ، صدق « خَلْف » ، به نظر عرف است . ^{( 1 )}

مقصود از نماز نزد مقام

509 798 ـ مقصود از نماز طواف نزد مقام ، پشت مقام است و شامل دو طرف مقام نمي شود . ^{( 2 )}

موارد ازدحام و نماز در طرفين مقام

510 799 ـ اگر ازدحام به گونه اي باشد كه اگر بخواهد خلفِ مقام بايستد ـ به خاطر فاصله زياد ـ « نزد مقام » صدق نمي كند ، ^{( 3 )} بايد نماز را در يكي از دو طرف مقام ^{( 4 )} كه « نزد مقام » ، صدق كند ، به جا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : به هنگام ازدحام مانعي ندارد .

آية الله سيستاني ، آية الله فاضل : اگر نتواند پشت مقام و نزديك آن نماز بخواند ، احتياطاً هم در يكي از دو طرف مقام و هم پشت مقام و دور از آن نماز بخواند .

2 ـ آية الله بهجت : به احتياط مذكور در مسأله 796 مراجعه شود .

آية الله مكارم : مگر اين كه نتواند پشت مقام انجام دهد .

3 ـ آية الله خامنه اي : كافي است در هر نقطه اي كه خلف صدق كند گرچه از مقام دور باشد .

آية الله نوري : در هر نقطه اي از مسجدالحرام نماز طواف را بخواند مجزي است هر چندبهتر است كه نسبت به مقام حضرت ابراهيم ، الأقرب فالأقرب را مراعات كند .

4 ـ آية الله بهجت : در صورت عدم تمكّن و بُعد مفرط ، در يكي از دو جانب آن بجا آورد .

آية الله تبريزي : نماز بايد پشت مقام باشد و در نزديكي آن و در صورت عدم تمكّن از نزديكي مقام ، با مراعات الأقرب فالاقرب به مقام بنا بر احتياط ، پشت مقام مي تواند بجاآورد .

آية الله خويي : در صورت عدم تمكّن از نماز نزديك مقام ، مي تواند با رعايت الأقرب فالأقرب دورتر نماز بخواند ولي به هر حال بايد پشت مقام باشد . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص325 ) .

آية الله سيستاني : و اگر نتواند پشت مقام و نزديك به آن بجا آورد ، احتياط واجب آن است كه هم آن را در نزديكي اش ؛ چه در سمت راست باشد و يا چپ ، و هم دور از آن ولي پشت مقام بجا آورد و اگر نتواند آن دو را بجا آورد ، هر كدام كه ممكن است انجام دهد و اگر نتواند هيچكدام را انجام دهد ، در هر جاي مسجد كه شده انجام دهد و بنابر احتياط مستحب رعايت كند هرچه به مقام نزديكتر باشد و اگر پس از آن ، تا زماني كه وقت سعي تنگ شود توانست نزديك به مقام و پشت آن نماز را اعاده كند ، احتياط مستحب اعاده آن است . ( مناسك ، ص 245 ) .

188

آورد .

حكم نماز با دوران بين طرفينِ بعيد و پشتِ بعيد

511 800 ـ اگر نماز در يكي از دو طرف مقام ^{( 1 )} كه « نزد مقام » ، صدق كند ، هم ممكن نشود ، بايد ^{( 2 )} فاصله سه مكان ـ : دو طرف و پشت مقام ^{( 3 )} ـ را با مقام بسنجد كه :

اگر هر سه طرف مساوي باشند ، در پشت مقام نماز بخواند و در دو طرف ، كافي نيست ؛

و اگر دو طرف ، به مقام نزديك تر از پشت مقام باشند ، ولي بر هيچ كدام از دو طرف ، « نزد مقام » صدق نكند ، جايز بودن اكتفا به پشت مقام ، بعيد نيست ؛ لكن احتياط آن است كه يك نماز در پشت مقام و يك نماز در يكي از دو طرف با ملاحظه نزديكتري آن بخواند .

و احوط ^{( 4 )} اعاده نماز است در صورت امكان در نزد و خلف مقام تا وقتي كه وقت ^{( 5 )} براي سعي تنگ نشده است .

مكان نماز طواف كساني كه در طبقه بالا طواف مي كنند

512 2/800 ـ مكان نماز طواف براي افرادي كه به دليل عذر ، طواف را از طبقه بالا انجام مي دهند ، كجاست و وظيفه ايشان چيست ؟ ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آيات عظام : بهجت ، تبريزي ، خويي ، سبستاني : به ذيل مسأله قبل مراجعه شود .

2 ـ آية الله بهجت : و اگر آن هم ممكن نباشد ، مراعات مي كند الأقرب فالأقرب به سوي خلف مقام و دو جانب آن را ، با رعايت احتياط ، در صورت دوران امر بين بعض مراتب خلف و اَحَد جانبين به جمع در نماز بلكه به اعاده ، پس از تمكن از نماز در پشت سر ، اگرچه در آخر وقت امكان باشد و نماز طواف مستحب در هر جاي مسجد باشد جايز است . ( مناسك ، ص 118 ) .

3 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : حكم آن در مسأله قبل گذشت .

آية الله خامنه اي : نماز خواندن در دو طرف راست يا چپ مقام در صورت تمكن از خلف گرچه دور باشد كافي نيست .

آية الله فاضل : احوط نماز خلف مقام است .

4 ـ آية الله فاضل : اولي اعاده نماز است .

آية الله گلپايگاني : بهتر آن است كه هر وقت توانست نماز را دوباره پشت مقام رجاءً بخواند .

5 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اعاده لازم نيست . ( المسائل الشرعيه ، ج1 ، ص352 ) .

6 . آية الله بهجت : در صورت امكان بايد در پايين در نزد و خلف به جا آورند ، و در صورت عدم امكان با رعايت الاقرب فالاقرب كفايت مي كند .

آية الله سيستاني : اگر طبقه دوم پايين تر از كعبه مشرفه نباشد ، طواف از آن صورت شرعي ندارد ؛ و بر فرض صحت طواف ، بايد نماز طواف را نزديك مقام ابراهيم و در جهت پشت آن به جا آورد و در صورت عدم امكان ، تفاصيل مذكوره در مناسك جاري است .

آية الله فاضل : اگر مي توانند بلافاصله و بدون عسر و حرج پايين بيايند ، بايد پايين بخوانند و الا در همان بالا بخوانند و كفايت مي كند .

آية الله مكارم : در صورت امكان ، در طبقه پايين پشت مقام ابراهيم نماز را به جا آورند ؛ و اگر ممكن نيست در همان طبقه بالا در سمت پشت مقام ابراهيم بجا آورند .

189

حكم ازدحام و عدم امكان رعايت خلف

513 801 ـ در مواقع ازدحام ، اگر امكان دارد ^{( 1 )} و محذوري در بين نيست ، بايد خلف و نزد مقام ، نماز خوانده شود ؛ ولي اگر به خاطر ازدحام ، به جا آوردن نماز نزديك مقام ، ممكن نباشد ، با فرض اضطرار ، ^{( 2 )} نماز در فاصله دورتر ، و مراعات الأقرب فالأقرب ـ كه بيان آن در دو مسأله سابق گذشت ـ  ^{( 3 )} مانع ندارد .

514 802 ـ در هنگام ازدحام و يا تشكيل صفوف نماز صبح ، مأمورين مسجدالحرام از انجام نماز طواف در خلف مقام ، بهويژه براي خانم ها ممانعت مي كنند و افراد را مورد توهين و يا ضرب و شتم قرار مي دهند ؛ در چنين شرايطي ، آيا نماز خواندن در محدوده مقابل ركن حجر تا مقابل ركن عراقي كافي است ؟ ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله فاضل : ولو با كمك ديگران .

آية الله نوري : گفتيم كه در موقع ازدحام ، نماز طواف در خلف مقام لازم نيست .

2 ـ آية الله بهجت : و گذشت رعايت احتياط در ذيل مسأله 800 .

آية الله نوري : در صورت ازدحام ، در غير پشت مقام مانعي ندارد .

3 ـ مراجعه شود به مسائل 796 تا800 .

آية الله مكارم : يعني دورتر بجاآورد و از اين كه چند نفر در اطراف او حلقه بزنند اجتناب كند كه موجب مزاحمت براي طواف كنندگان است و نماز او خالي از اشكال نيست .

4 . آية الله بهجت : در طواف واجب به اندازه خواندن نماز صبح ضرري به مبادرت عرفيه نمي زند ؛ لذا به همان نحو كه در مناسك ذكر شده بجا آورده شود .

آية الله تبريزي : نماز طواف بايد خلف مقام ابراهيم ( عليه السلام ) خوانده شود با رعايت الأقرب فالأقرب واگر نزديك مقام ممكن نيست ، خلف مقام در مكان دورتري خوانده مي شود .

آية الله خامنه اي : نماز طواف بايد پشت مقام ابراهيم خوانده شود مشروط بر اين كه مزاحمت براي ديگران نباشد و در صورتي كه به خاطر ازدحام و يا كثرت طواف كنندگان ، امكان اقامه نماز ، نزديك مقام نيست مي توان در مكان هاي دورتر بجا آورد .

آية الله سيستاني : كافي نيست بلكه اگر ممكن باشد ـ با فرض اين كه دو سوي مقام هم ميسور نيست ـ بايد پشت مقام هر چند دور انجام دهند و اگر ممكن نشد هر جاي مسجد مي توانند بخوانند .

آية الله صافي : نماز طواف واجب بايد در پشت مقام ابراهيم ( عليه السلام ) خوانده شود و خواندن نماز در محدوده مذكور با عدم صدق خلف مقام كافي نيست .

آية الله فاضل : تا محدوده اي كه از دو طرف مقام ، صدق « صلاة خلف المقام » بنمايد اشكالي ندارد . بنابراين ، در چنين فرضي نماز طواف صحيح است ولو در نزديكي ديوار چاه زمزم .

آية الله مكارم : در صورتي كه راهي جز اين نباشد كفايت مي كند .

آية الله نوري : نماز طواف در مسجدالحرام در هر حال بلا اشكال است .

190

حكم نماز طواف در حجر اسماعيل

515 804 ـ اگر شخصي نماز طواف را ، به اعتقاد اين كه حِجر اسماعيل ، مقام ابراهيم است ، در حجر اسماعيل خوانده ، بايد نماز را اعاده كند ولو اين كه بعد از تقصير متوجه شده باشد . ^{( 1 )}

محاذات زن و مرد در نماز طواف

516 806 ـ محاذات زن و مرد هنگام نماز طواف ، به صحت نماز ضرر نمي زند . ^{( 2 )}

517 2/806 ـ گاهي اوقات اگر نمازگزار بخواهد نماز طواف را نزد مقام يا پشت آن بجا آورد ، طواف كنندگان به او تنه مي زنند و از حال نماز خارج مي شود ، آيا مي تواند در فاصله دورتري نماز را بجا آورد ؟ ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم ، آية الله فاضل : و اعاده اعمال بعد لازم نيست .

2 ـ آية الله فاضل : بايد رعايت عدم تقدّم زن از مرد و عدم محاذي بودن آنان بشود . بلي چنانچه زن از اهل سنّت باشد يا تأخير نماز طواف موجب به هم خوردن موالات عرفيه شود يا مستلزم عسر و حرج باشد رعايت اين شرط لازم نيست .

3 . آية الله گلپايگاني : در صورتي كه محلي خالي از تنه زدن فراهم نشود ولو با كمي صبر كه منافي با مبادرت به نماز نباشد عقب تر نماز خواندن مانعي ندارد .

آية الله بهجت : مجرّد تنه زدن مسقط تكليف نيست ، بلي در صورت تعذّر بتفصيلي كه در مناسك ذكر شده عمل شود .

آية الله تبريزي : در فرض مذكور نماز را پشت مقام و در فاصله دورتري بجا مي آورد .

آية الله خامنه اي : بايد نماز طواف را خلف مقام ابراهيم ، نزديك آن بخواند به شرط اين كه مزاحمت براي ديگران نباشد و اگر نمي تواند خلف مقام ولو دورتر بخواند بعيد نيست اكتفا به خواندن آن در هر جاي مسجدالحرام كه نماز پشت مقام بر آن صدق كند .

آية الله سيستاني : جواب از مسايل قبل معلوم شد .

آية الله صافي : در مواقع مذكوره اگر طرفين مقام هم همين محذور را دارد مي تواند در فاصله دورتري با رعايت الأقرب فالأقرب بخواند .

آية الله فاضل : اگر اطمينان دارد كه طواف كنندگان مانع از انجام نماز كامل او مي باشند در اين صورت مي تواند در فاصله دورتري نماز بخواند .

آية الله مكارم : در فرض سؤال مي تواند در فاصله دورتري به طوري كه مقام بين او و كعبه واقع شود نماز بخواند .

آية الله نوري : نماز طواف در هر جاي مسجد ، جايز است .

192

فصل دوم

برخي از احكام نماز طواف

1 ـ احكام شك و خلل در نماز طواف

فراموشي نماز طواف

518 807 ـ اگر شخصي نماز طواف واجب را فراموش كند ، بايد هر وقت كه يادش آمد ، در خلف و نزد مقام ابراهيم بجا آورد .

عدم لزوم اعاده اعمال مترتبه با فراموشي نماز

519 808 ـ شخصي كه نماز را فراموش كرده و ساير اعمال را به جا آورده ، اعاده آنها ظاهراً لازم نيست ، اگرچه احتياط استحبابي ، در اعاده است .

520 809 ـ اگر برگشتن به مسجدالحرام براي شخصي كه نماز را فراموش كرده ، مشكل باشد ، بايد هرجا ^{( 1 )} يادش آمد آن را بجا آورد ، اگرچه در شهر ديگر باشد ؛ و برگشتن لازم ^{( 2 )} نيست ، اگرچه آسان باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله خامنه اي : اگر از مكّه دور نشده و برگشتن و انجام نماز در محلّش براي او مشكل نيست ، بايد برگرددبه مسجدالحرام ودر محلّش بجاآورد واگر از مكّه دور شده در همانجايي كه يادش آمد بجا آورد .

آية الله سيستاني : اگر بعد از بيرون رفتن از مكه يادش بيايد ، احتياط واجب آن است كه برگردد و نزد مقام نماز بجاي آورد و اگر برگشتن براي او مشقت دارد نماز را در همان موضعي كه يادش آمده انجام دهد و لازم نيست براي انجام نماز به حرم برگردد ، گرچه ميسور باشد .

آية الله فاضل : اگر در مني باشد مخير است بين خواندن نماز در مني و استنابه و الاّ در هر جا كه هست همانجا نماز بخواند گرچه جوازِ گرفتنِ نايب هم بعيد نيست .

2 ـ آية الله بهجت : و احوط آن است برگردد به حرم اگر دشوار نباشد و آنهارا بجا آورد و بعضي در صورت تعذر برگشتن به مقام ، استنابه را لازم دانسته اند بنابراين احوط جمع است ميان قضاي آنها ، در هرجا كه متذكر شود و گرفتن نايب كه آنها را در مقام بجاي آورد . ( مناسك شيخ ، ص 48 ) .

آية الله تبريزي ، آية الله خويي : احوط و اولي اين است برگشته و نماز را در حرم بجا آورد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و بهتر است نايب هم بگيرد تا خلف مقام براي او بجا آورد .

آية الله فاضل : برگشتن مطابق احتياط است ولي واجب نيست .

آية الله مكارم : منظور برگشتن به حرم ، خارج از مسجدالحرام است .

193

اشتراك حكم جاهل و ناسي در ترك نماز

521 810 ـ احكامي كه براي نسيان نماز طواف ذكر شد ، در فرض جهل نيز جاري است .

تذكر فراموشي نماز در سعي

522 811 ـ اگر نماز طواف را فراموش كند و در بين سعي متذكر شود ، از همانجا سعي را رها كند و برگردد ، دو ركعت نماز را بخواند ، بعد از آن ، سعي را از همانجا ^{( 1 )} تمام كند .

تقصير بدون نماز و سعي

523 812 ـ اگر شخصي طواف عمره را بجا آورده و بدون نماز و سعي ، تقصير كند ، بايد نماز و سعي را بجا آورد ؛ و با فرض جهل ^{( 2 )} يا نسيان ، اعاده تقصير لازم نيست اگرچه احوط است . ^{( 3 )}

قضاي نماز طواف از طرف ميّت

524 813 ـ اگر كسي نماز طواف را بجا نياورد و بميرد ، واجب است بر پسر بزرگِ ^{( 4 )} او ، كه آن را ـ با رعايت تفصيلِ در كتاب « صلات » ـ قضا كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در صورت تجاوز از نصف ، بقيه سعي را و در كمتر از نصف ، همه آن را مجدداً بجا آورد .

2 ـ آية الله بهجت ، احتياطاً تقصير را هم اعاده كند .

3 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : اعاده تقصير نيز لازم است .

آية الله سيستاني : اگر فاصله زياد شده است ، به احتياط واجب بايد طواف را اعاده كند و در عمره مفرده بايد پس از سعي ، تقصير را نيز اعاده كند .

آية الله گلپايگاني : و تقصير نمايد و با فرض جهل و نسيان كفّاره ندارد .

آية الله فاضل : و مستحب است تقصير را اعاده كند .

4 ـ آية الله بهجت : بر وليّ او لازم است آن را قضا كند .

آية الله سيستاني : بنابر احتياط واجب بايد پسر بزرگترش ، آن را از طرف پدر قضا كند . ( مناسك ، مسأله 330 ) .

آية الله مكارم : و اگر ديگري نيز بجا آورد كفايت مي كند .

194

حكم شك و ظن در نماز طواف

525 814 ـ شك در ركعات نماز طواف ، موجب بطلان نماز است ؛ ^{( 1 )} ولي اعتبار ظن در ^{( 2 )} ركعات ، بعيد نيست ؛ و در ظن در افعال ^{( 3 )} احتياط شود .

نماز با وضوي باطل و انجام اعمال بعدي

526 815 ـ اگر شخصي بعد از طواف ، نمازش را بيوضو خوانده و سعي و تقصير را انجام داده ، بايد نماز و سعي و تقصير را اعاده كند . ^{( 4 )}

شروع نماز با احتمال هل خوردن

527 816 ـ شروع نماز طواف با احتمال حركت و هل خوردن ، در صورتي كه با صحت خاتمه يابد ، مانعي ندارد . ^{( 5 )}

اتحاد نماز طواف و يوميّه از جهت احكام نجاست

528 817 ـ نماز طواف از حيث احكام نجاست و محمول نجس ^{( 6 )} و ساير احكام ، حكم نمازهاي يوميه را دارد . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : بعد از استقرار آن به تروّي علي الأحوط ، و اظهر اعتبار ظنّ در ركعات است مثل ظنّ در افعال ؛ چه ظنّ به وجود باشد يا عدم به مصحّح باشد يا مبطل به ركن باشد يا غير آن ، در محل شك و يا نسيان باشد يا خارج از محل . پس لوازم آن از تدارك يا بطلان يا عدم تدارك را مترتّب مي كند ، اگر چه احتياط در اعاده است في الجمله ، در صورت تعلّق ظنّ به فعل كه تدارك نمي كند مگر در موردي كه انجام دادن آن مبطل نباشد يقيناً ( وسيله ص239 و247 ) .

2 ـ آية الله مكارم : احتياط واجب اعاده بعد از اتمام است .

3 ـ آيات عظام تبريزي ، خويي ، سيستاني : ظن در افعال حكم شك را دارد .

آية الله گلپايگاني ، آية الله فاضل : ظن در افعال معتبر است .

4 ـ آية الله سيستاني : به احتياط واجب بايد طواف را نيز اعاده كند .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : در فرض مذكور بايد نماز را اعاده كند و سعي و تقصير او صحيح است . لكن احتياط مؤكد در اعاده سعي و تقصير نيز مي باشد .

5 ـ آيات عظام خامنه اي ، صافي ، فاضل ، گلپايگاني ، مكارم : اگر به اميد اين كه بتواند نماز را صحيحاً انجام دهد شروع نمايد و صحيحاً تمام كند مانعي ندارد .

6 ـ آية الله فاضل : و متنجّسي .

7 ـ آية الله فاضل : هرگاه متنجّسي باشد كه نمي تواند با آن ستر عورت كند معفو است . و اگر مي تواند با آن ستر عورت كند و يا اعيان نجسه باشد محل اشكال است .

آية الله خويي ، آية الله سيستاني : محمول متنجّس در طواف نيز اشكال ندارد . ( مناسك عربي ، مسأله 297 ) .

آية الله مكارم : لباسهايي كه به تنهايي ستر عورت نمي كند ، در طواف و نماز آن اشكالي ندارد و نيز محمول نجس و متنجّس .

195

2 ـ احكام مربوط به قرائت نماز طواف

529 818 ـ در نماز طواف ، خواندن هر سوره اي غير از سوره هاي سجده ، ^{( 1 )} جايز است ؛ و خواندن سوره « قل هو الله احد » بعد از « حمد » ، در ركعت اول ، و سوره « قل يا أيها الكافرون » در ركعت دوم ، مستحب است .

530 819 ـ جهر و اخفات در نماز طواف ، جايز است .

لزوم يادگيري قرائت

531 820 ـ بر هر مكلفي يادگيري نماز و تصحيح قرائت و ذكرهاي نماز ، واجب است تا بتواند تكليف الهي را ، صحيح بجا آورد ، خصوصاً كسي كه مي خواهد به حج برود ؛ چون بعضي گفته اند ^{( 2 )} اگر نماز درست نباشد ، عمره و حج باطل است ؛ پس بر اساس اين قول ، علاوه بر آن كه حَجّة الاسلام بر ذمّه باقي مي ماند ، ممكن است محرّمات احرام ـ مثل زن و چيزهاي ديگرـ حلال نشود . ^{( 3 )}

انكشاف اشتباه در قرائت با اطمينان به صحت

532 821 ـ اگر كسي مطمئن باشد قرائت يا ذكري كه در نماز مي گويد درست است و نماز طواف را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله سيستاني : قرائت سوره هاي سجده در نماز جايز است ، ولي اگر سجده را انجام داد نماز باطل مي شود مگر اين كه سهواً سجده كند و اگر سجده نكند نماز صحيح است ولي گناه كرده است و اگر قبل از آيه سجده ، به سوره اي ديگر عدول كند اشكال ندارد هر چند عمداً شروع كرده باشد .

2 ـ آية الله تبريزي : اگر با فرض تمكّن به طور ملحون نماز بخواند نمازش باطل است مگر اين كه جاهل قاصر يا معتقد به صحّت قرائت باشد و در فرض تعمّد حجّش باطل مي شود .

آية الله خويي : اگر در زماني كه نماز خواند مي توانست صبر كند و قرائتش را تصحيح نمايد و مع ذلك با قرائت ملحون نماز بخواند نمازش باطل است مگر جاهل قاصر باشد و در فرض تعمّد حجّش باطل مي شود .

3 ـ آية الله مكارم : البته دقّت هاي علماي تجويد شرط نيست همين اندازه كه عربي صحيح صدق كند كافي است .

196

همان گونه بخواند ، بعد معلوم شود كه اشتباه بوده است ، با فرض اين كه احتمال غلط بودن آن را نمي داده ، نمازش صحيح است . ^{( 1 )}

حكم عاجز از قرائت صحيح

533 822 ـ اگر كسي نتواند قرائت يا ذكرهاي واجب را ياد بگيرد ، بايد نماز را به هر ترتيبي كه مي تواند ، خودش بجا آورد و كفايت مي كند ؛ و اگر با تلقين مي تواند صحيح بخواند و ممكن باشد ، كسي را بگمارد كه نماز را به او تلقين كند ؛ و احتياط مستحب آن است كه در مقام ابراهيم ، به شخص عادلي اقتدا كند ، ^{( 2 )} ولي به جماعت اكتفا نكند ؛ چنانكه نايب گرفتن نيز كافي نيست . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : باطل است و بايد نماز را به طور صحيح اعاده كند .

آية الله خويي : اگر جاهل قاصر باشد صحيح است . ( مناسك ، مسأله336 ) .

آية الله سيستاني : اگر در اشتباه خود معذور بوده ، نمازش صحيح است و اگر معذور نبوده بايد اعاده نمايد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : عمل او صحيح است ولكن نماز طواف را قضا كند .

2 ـ آية الله بهجت : و اگر ممكن شود نماز طواف را در مقام به جماعت بخواند و در صورت عدم امكان جماعت ، عمل به وظيفه يوميّه كافي است ( مناسك ، س105 ) .

3 ـ آية الله خامنه اي : مشروعيّت جماعت در نماز طواف ثابت نيست ، پس به هر نحو مي تواند خودش بخواند و احتياطاً نايب هم بگيرد .

آية الله سيستاني : اگر نتواند قرائت خود را تصحيح كند ، هر چند در اثر مسامحه و سهل انگاري ، ولي مقدار زيادي از سوره حمد را بتواند به طور صحيح بخواند ، خواندن حمد به همين صورت كافي است و اگر نتواند ، به احتياط واجب مقداري از قرآن را كه مي تواند صحيح بخواند به آن اضافه كند و اگر نتواند ، تسبيح بگويد و اگر وقت براي يادگرفتن همه حمد نباشد اگر به مقدار معتنابه ياد بگيرد كافي است و اگر نتواند ، مقداري از قرآن را بخواند كه عرفاً قرآن خواندن صدق كند و اگر نتواند ، تسبيح بگويد و امّا سوره از جاهلي كه نتواند ياد بگيرد ساقط است .

آية الله وحيد : هر گاه در قرائت نمازگزار غلطي باشد ، چناچه متمكن از تصحيح آن نباشد ، بدون اشكال آنچه از قرائت غلط بلد است ، براي او كافي است ، و چنانچه متمكن از تصحيح آن باشد ، بايد قرائت خود را تصحيح نمايد و مي تواند به اين اكتفا كند كه هنگام نماز ، قرائت صحيح را با تلقين ديگري به جا آورد ؛ و اگر هيچ كدام از اين را نتواند تا زماني كه وقت براي براي تصحيح تنگ شود ، بايد نماز را با همان قرائت غلط بخواند و بنا بر احتياط واجب آن را به جماعت هم به جا آورد و نايب هم براي آن بگيرد . ( مناسك فارسي معظم له صفحه 170 )

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : اگر ياد گرفتن قرائت و احكام واجبه نماز ممكن نشود ، نماز طواف را به جماعت بخواند ولي اكتفا به آن اشكال دارد و واجب است به طور فرادي نيز بخواند و اگر نايب هم بگيرد جهت نماز ، بهتر و مطابق با احتياط است . ( مناسك فارسي ، ص 81 ، مسأله 113 ) .

آية الله مكارم : نماز جماعت و گرفتن نايب لزومي ندارد و مشروعيت جماعت در نماز طواف ثابت نيست .

197

جماعت در نماز طواف

534 823 ـ صحت جماعت در نماز طواف ، محل اشكال است . با اين فرض ، كسي كه قرائتش صحيح نيست ، مستحب است احتياطاً آن را به جماعت بخواند و نبايد به آن اكتفا كند . ^{( 1 )} و احتياط ^{( 2 )} در تماثل نماز ماموم ، با امام جماعت است .

اقتداي نماز طواف به يوميّه

535 824 ـ صحت اقتداي نماز طواف به نماز يوميّه ، محل اشكال است . ^{( 3 )}

صبر براي تصحيح قرائت

536 825 ـ اگر شخصي با احرام عمره وارد مكه شود و قرائت نماز او صحيح نباشد ، لازم نيست كه تا آخر وقت در احرام بماند و نمازش را اصلاح كند ؛ و اگر بعد از طواف تا قبل از فوات موالات عرفيه بين طواف و نماز ، نتواند غلطهاي خود را درست كند ، به هر نحو مي تواند نماز بخواند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله بهجت : جماعت در نماز طواف واجب ، مستحب است ( وسيله ، ص285 ) .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : خواندن نماز به جماعت ، احوط است ولي نبايد به آن اكتفا شود .

آية الله مكارم : بهتر ترك اين احتياط است .

2 ـ آية الله بهجت : گذشت استحباب جماعت در نماز طواف واجب ، و همچنين مي تواند اقتدا كند در طواف مستحب با طواف واجب امام ( ذخيره 2 ، ص235 و ص217 ) .

آية الله تبريزي ، سيستاني : براي رعايت احتياط بايد به نماز طواف واجب اقتدا كند .

آية الله خامنه اي ، آية الله مكارم : مشروعيّت جماعت در نماز طواف ثابت نيست .

آية الله خويي : جماعت در هيچ يك از نمازهاي مستحبي بالاصاله مشروع نيست . و همچنين بنابر احتياط وجوبي نماز طواف را به نمازهاي يوميه و بالعكس جايز نيست اقتدا كند و نماز طواف به نماز طواف واجب مانعي ندارد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : جماعت در نماز مستحبي مشروع نيست و اگر امكان داشت به نماز طواف واجب اقتدا كند و الاّ به نماز يوميه به رجاء مطلوب واقع شدن . ( مناسك عربي ، ص 118 ) .

3 ـ آية الله خامنه اي ، آية الله مكارم : مشروعيّت جماعت در نماز طواف مطلقاً محل اشكال است .

4 ـ آية الله بهجت : اگر عسر و حرج ندارد صبر كند و يا به جماعت بخواند ، چنانكه در ذيل 789 گذشت .

آيات عظام تبريزي ، خويي ، صافي : اگر براي او امكان داشته باشد كه قرائت را تصحيح نمايد لازم است تا آخر وقت صبر كند . ( مناسك عربي ، مسأله 331 ) .

آية الله سيستاني : بنابر احتياط واجب بايد تأخير بيندازد تا قرائتش را تصحيح نمايد .

آية الله فاضل : اگر مي تواند قرائتش را تصحيح كند بايد طواف را تا ضيق وقت تأخير بيندازد مگر اين كه بقاي در احرام موجب عسر و حرج شود و ملاك در ضيق وقت آن است كه حتّي به مقدار واجب ركني عرفه نرسد .

آية الله مكارم : لازم است صبر كند مگر آن كه عسر و حرج باشد .

نظر ساير آيات عظام در مسأله 822 آمده است .

198

مسامحه در يادگيري قرائت

537 826 ـ اگر كسي از روي بي مبالاتي ، در ياد گرفتن قرائت و ذكر واجب نماز ، مسامحه كند تا وقت تنگ شود ، بايد نماز را به هر نحو كه مي تواند ، بخواند و صحيح است ، ولي معصيت كار است ؛ و احتياط آن است كه به دستور مسأله 822 عمل كند . ^{( 1 )}

جواز عمره مستحبي با قرائت غلط

538 827 ـ انجام عمره مفرده مستحبي براي كسي كه نمازش را غلط مي خواند و وقت تصحيح آن را نيز ندارد ، مانعي ندارد . ^{( 2 )}

تكرار ذكر در نماز طواف

539 828 ـ اگر نمازگزار را در حال ذكر حركت دادند ، اگر حركت به گونه اي بوده كه استقرار از بين رفته ، تكرار ذكر مانع ندارد ؛ و در غير اين صورت ، تكرار نكند مگر به قصد احتياط ، به شرط آن كه وسوسه نباشد .

حكم نيابت افراد با قرائت ناصحيح

540 829 ـ افرادي كه قرائتشان درست نيست ، و در حج نايب شده و محرم شده اند ، ^{( 3 )} در صورت امكان ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : بنابر احتياط واجب به هر نحوي كه خودش مي تواند بخواند و با جماعت هم بخواند و نايب هم بگيرد .

آية الله سيستاني : احتياط مستحب در صورت مقصِّر بودن ، اين است كه هم نماز را به كيفيتي كه بيان آن گذشت بجا آورد و هم آن را به جماعت بخواند و هم نايب جهت انجام آن از طرفش بگيرد . ( مناسك ، مسأله 331 ) .

2 ـ آية الله بهجت : اگر بتواند استنابه هم بكند ، اگر چه در امر تصحيح خلاف شرع كرده باشد .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : و بنا بر احتياط ، براي نماز نايب هم بگيرد .

3 ـ آية الله بهجت : كسي كه قرائتش درست نبوده و يا از جهات ديگر معذور بوده و بدون توجّه به اين عذر به نيابت از ديگري محرم شده و در وسط اعمال و يا بعد از عمره تمتّع متوجه نقص كار خود شده ، احتياطاً در موارد عذر نايب بگيرد تا عمل را صحيحاً بجا آورد و خود نيز آن عمل را انجام دهد و نيابتش صحيح است هر چند از اوّل نمي توانسته نايب شود . ( مناسك س106 ) .

199

بايد قرائت خود را درست كنند و عمل نيابي خود را تصحيح نمايند تا از احرام خارج شوند ؛ و اگر تصحيح ممكن نيست و معذور هستند ، ^{( 1 )} احرام آنها ^{( 2 )} صحيح واقع نشده و از احرام خارج هستند . ^{( 3 )}

3 ـ نماز طواف مستحب

ترك نماز طواف مستحب

541 831 ـ خواندن نماز طواف مستحب ولو در حال اختيار ، در هر جاي مسجدالحرام ، جايز است بلكه گفته اند مي تواند آن را عمداً ترك ^{( 4 )} كند .

نماز طواف استحبابي

542 832 ـ نماز طواف استحبابي لازم نيست در نزد مقام ابراهيم باشد بلكه در هر جاي مسجدالحرام جايز است ، به خصوص در موقع ازدحام مناسب است مراعات ساير حجاج را بنمايند .

543 833 ـ آيا نماز طواف مستحب را مي توان در حال حركت و راه رفتن خواند ؟ ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله گلپايگاني : بنا بر احتياط به قصد منوب عنه اعمال را بجا آورد و لكن صحّت عمره مذكور براي منوب عنه محلّ اشكال است و نسبت به اجرت نيز با مستأجر مصالحه نمايند .

2 . آية الله فاضل : در حج واجب .

3 ـ آية الله تبريزي ، آية الله خويي : احتياط اين است كه حج را به نيّت نيابي تمام كند .

آية الله سيستاني : احرام صحيح است و بايد حج ( را ) به نيّت منوبٌ عنه تمام كنند هر چند به احتياط واجب مجزي از منوبٌ عنه نيست .

آية الله فاضل : در فرض مذكور اعمال آنها صحيح است و از احرام خارج شده اند ولي كفايت از عمل واجب منوب عنه نمي كند .

آية الله مكارم : ولي مي تواند براي خودش حج بجا آورد ، اگر وقت وسعت دارد حج تمتع وگرنه حج افراد بجا آورد و چنانچه حَجّة الاسلام بجا نياورده حج واجب او محسوب مي شود ولي پول نيابت را بايد برگرداند .

4 ـ آية الله بهجت : مورد تأمّل است ( مناسك شيخ ، ص47 ) .

آية الله خامنه اي ، متعرض ترك نماز نشده اند .

آية الله سيستاني : ظاهر آن است كه نماز طواف مستحب ، مستحب است .

آية الله صافي ، آية الله گلپايگاني : سزاوار نيست ترك كنند .

آية الله مكارم : ترك آن مشكل است .

5 . به ذيل مسأله 782 مراجعه شود .

200

فصل سوم

مستحبات نماز طواف ^{( 1 )}

544 834 ـ در نماز طواف ، مستحب است بعد از حمد در ركعت اول سوره توحيد و در ركعت دوم سوره جحد را بخواند و پس از نماز ، حمد و ثناي الهي را بجا آورد و صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد و از خداوند عالم طلب قبول نمايد و بگويد ^{( 2 )} :

حَتي يَنْتَهِي الْحَمْدُ إلي ما يُحِبُّ وَيَرْضي ، أللَّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَتَقَبَّلْ مِنّي وَطَهِّرْ قَلْبِي وَزَكِّ عَمَلي » .

و در روايت ديگر است :

« أللَّهُمَّ ارْحَمْنِي بِطاعَتي اِيَّاكَ وَطاعَةِ رَسُولِكَ  ( صلّي الله عليه وآله ) أللَّهُمَّ جَنِّبْنِي أنْ أ تَعَدّي حُدُودَكَ وَاجْعَلْنِي مِمَّنْ يُحِبُّكَ وَيُحِبُّ رَسُولَكَ وَمَلائِكَتَكَ وَعِبادَكَ الْصّالِحِينَ » .

و در بعضي از روايات است كه حضرت صادق  ( عليه السلام ) بعد از نماز طواف به سجده رفته و چنين مي گفت :

« سَجَدَ لَكَ وَجهِي تَعَبُّداً وَرِقّاً لا إلهَ إلاّ أنْتَ حَقّاً حَقّاً الأوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيء وَالاْخِرُ بَعْدَ كُلِّ شَيء وَها أنَا ذا بَيْنَ يَدَيْكَ ناصِيَتي بِيَدِكَ فاغْفِرْ لي إنَّهُ لا يَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظيمَ غَيْرُكَ فَاغْفِرْ لِي فإنّي مُقِرٌّ بِذُنُوبي عَلي نَفْسي وَلا يَدْفَعُ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ غَيْرُكَ » .

و بعد از سجده ، روي مبارك آن حضرت از گريه چنين بود كه گويا در آب فرو رفته باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله مكارم : اين مستحبات را به قصد رجا بجا آورد .

2 ـ آية الله بهجت ، آية الله سيستاني : دعاي اوّل و دوّم در مناسك ايشان موجود نيست و در دعاي آخر نيز تفاوت در عبارت وجود دارد .