بخش 1

1

مناسك مختصر حج

محمّد حسين فلاّح زاده

3

مقدّمه

هر ساله هزاران تن از مسلمانان از اطراف و اكناف جهان براي زيارت خانه خدا و انجام فريضه حج راهي سرزمين حجاز مي شوند . بديهي است مهمترين وظيفه اين عزيزان فراگيري احكام و مناسك حج است كه افراد مختلف به فراخور فهم و فرصت خود ، بايد آن را آموزش بينند .

4

يكي از شيوه هاي مناسب براي يادگيري مناسك حج ، مطالعه كتابهايي است كه در اين زمينه نوشته شده است و از آنجا كه همراه داشتن كتابهاي پرحجم و حفظ همه مطالب آن براي همگان ميسّر نيست ، بر آن شديم تا با تهيّه اين دفتر مختصر فشرده اي از مطالب مورد نياز زائران را گردآوريم تا با همراه داشتن آن در تمام مراحل و اماكن بتوانند اعمال و آداب عمره و حج تمتّع را به جاي آورند .

رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيم

تابستان 1378 محمّد حسين فلاح زاده

5

اعمال عُمره تَمَتُّع

1 ـ كساني كه از بيرون مكه ـ فاصله 16 فرسخ و بيش از آن ـ براي انجام اعمال حج به مكه مي روند بايد قبل از اعمال حج ، « عُمره تَمتُّع » بجا آورند .

2 ـ اعمال عمره تمتّع عبارتند از :

* احرام * طواف * نماز طواف * سعي * تقصير .

اهالي مكّه و كساني كه در فاصله كمتر از 16 فرسخ اطراف مكّه زندگي مي كنند ، حجِّ اِفراد يا قِران انجام مي دهند كه با حجّ تمتّع تفاوت

6

مختصري دارد .

و كساني كه در غير ايّام حج براي انجام عمره به مكّه مي روند بايد عمره مُفرده بجا آورند و اعمال آن عبارتند از : * احرام * طواف * نماز طواف * سعي * تقصير * طواف نساء * نماز طواف نساء .

7

احرام

مكان احرام

آن دسته از زائراني كه قبل از اعمال حج براي زيارت قبر پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه بقيع ( عليهم السلام ) به مدينه مي روند ، آنگاه كه روانه مكّه مي شوند ، بايد در مسجد شجره كه در چند كيلومتري مدينه و بر سر راه مدينه ـ مكّه واقع شده است ، مُحرم شوند و براي انجام بقيه اعمال به سوي مكه حركت كنند ، و آنان كه از جدهّ به جُحْفه مي روند و از آنجا عازم مكه

8

مي شوند ، بايد در جُحفه محرم شوند .

كيفيّت احرام

مردان ، بايد تمام لباسهاي دوخته ـ حتي لباسهاي زيروكوچك ـ را از تن درآورند و دو تكه لباس ندوخته به تن كنند ، كه يكي را مانند لُنگ بر كمر مي بندند و ديگري را بر شانه مي اندازند و سپس با نيّت احرام عمره تمتّع بگويند :

« لَبَّيْكَ ، اَللّهُمَّ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْك اِنَّ الحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالمُلْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ » ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به نظر امام خميني ( قدس سره ) گفتن جمله إنّ الحمد . . . واجب نيست ولي احتياط مستحب است .

آية الله اراكي : بنابر احتياط واجب جمله دوّم را نيز بگويند .

آية الله مكارم : احتياط واجب آن است كه جمله دوّم رانيز بگويند ، امّا لبيك پنجم را نگويند .

آية الله زنجاني : صورت تلبيه واجب چنين است : « لبّيك ، اللّهم لبّيك ، لبّيك لا شريك لك لبّيك ، إنّ الحمد والنعمة لك والملك ، لا شريك لك » .

9

بانوان ، مي توانند در حال احرام ، لباس دوخته به تن داشته باشند ، پس بيرون آوردن لباسهاي دوخته و پوشيدن دو تكه پارچه ندوخته بر آنان واجب نيست . بانوان نيز به قصد احرام عمره تمتّع ، لبيك ها را مي گويند .

10

برخي از مستحبّات احرام

1 ـ پيش از احرام ، بدن خود را پاكيزه كند و ناخن و شارب خود را بگيرد و در ميقات غسل ^{( 1 )} احرام كند .

2 ـ درصورت امكان ، پس از نماز ظهر مُحرم شود واگر امكان ندارد ، پس از نماز واجب ديگر ، و اگر آن هم ممكن نيست ، پس از شش ^{( 2 )} يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آية الله زنجاني ، واجب است غسل احرام را انجام دهد و احرام پس از نماز باشد ، خواه نماز واجب يا مستحب .

2 ـ اين نمازها ، دو ركعتي خوانده مي شود ، با نيت نمازِ احرام .

11

دو ركعت نماز نافله ، و در ركعت اوّل پس از حمد ، سوره توحيد ، و در ركعت دوّم سوره جحد { قُل يا أيُّها الكافِرُون } را بخواند ، و شش ركعت افضل است و پس از آن حمد و ثناي الهي را بجا آورد و صلوات بفرستد .

3 ـ هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد :

« اَلْحَمْدُللهِِ الَّذِي رَزَقَني مَا اُوارِي بِهِ عَوْرَتي و اُؤَدّي فِيهِ فَرْضِي وَأعْبُدُ فِيهِ رَبِّي و أنْتَهِي فِيهِ إلي ما أمَرَنِي ، اَلْحَمْدُللهِِ الَّذِي قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِي وَأَرَدتُهُ فَأعانَنِي وَقَبِلَنِي وَلَمْ يَقْطَعْ بِي وَوَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلِّمَني فَهُوَ حِصْنِي وَكَهْفِي وَحِرْزِي وَظَهْرِي وَمَلاذِي

12

وَ رَجائي وَمَنْجايَ وَذُخْرِي وَعُدَّتِي في شِدَّتِي وَرَخائِي » .

4 ـ پس از گفتن مقدار واجب لبّيك ها ، مستحب است بگويد :

« لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارجِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ داعياً اِلي دارِالسَّلامِ لَبَّيكَ ، لَبَّيْكَ غَفّارَ الذُّنُوْبِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ أهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ ذَا الجَلالِ وَالاْكرامِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَالْمَعادُ إلَيْكَ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ تَسْتَغْني و يُفْتَقَرُ إلَيْكَ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ مَرْهُوْباً وَمَرْغُوباً إلَيْكَ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ إلهَ الْحَقِّ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ ذَا النَّعْماءِ وَالْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ

13

كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ يا كَرِيْمُ لَبَّيْكَ » .

قطع لبّيك

كسي كه براي عمره تمتّع محرم شده است ، وقتي كه خانه هاي مكّه پيدا شد بنابر احتياط واجب تلبيه را قطع كرده و نبايد لبيك بگويد .

14

محرّمات احرام

انسان ، پس از پوشيدن لباس احرام و نيّت و گفتن لبّيك محرم مي شود و در مدت احرام ، بايد از كارهايي كه بر محرم حرام است ، بپرهيزد ، مجموع كارهاي حرام بيست و چهار تاست كه چهار تاي آن ، فقط بر مردان حرام است و دو تاي آن بر بانوان و بقيه آنها بر مردان و زنان مُحرم حرام است .

* محرمات مشترك بين زن و مرد :

1 ـ شكار حيوانات صحرايي .

15

2 ـ آميزش و هرگونه استفاده شهواني ديگر .

3 ـ عقد كردن ـ خواندن عقد ازدواج يا شاهد بودن بر عقد .

4 ـ استمنا ؛ يعني كاري كند كه از خودش مني بيرون آيد .

5 ـ استعمال عطريات ، مانندِ زدن عطر به بدن يا لباس يا بوييدن آن .

6 ـ سرمه كشيدن .

7 ـ نگاه كردن به آينه .

8 ـ فسوق ( دروغ گفتن ، فحش دادن و فخر فروشي )

16

9 ـ جِدال ؛ يعني گفتنِ « لا والله » ، يا « بلي والله » .

10 ـ كشتن جانوراني كه در بدن ساكن مي شوند ؛ مانند شپش .

11 ـ انگشتر به دست كردن براي زينت و حنا بستن .

12 ـ روغن ماليدن به بدن ، هر چند بوي خوش نداشته باشد .

13 ـ زدودن مو از بدن .

14 ـ بيرون آوردن خون از بدن .

15 ـ ناخن گرفتن .

16 ـ كندن دندان يا كشيدن آن ؛ هر چند خون نيايد .

17

17 ـ كندن يا قطع كردن درخت يا گياهي كه در محدوده حرم ^{( 1 )} روييده باشد .

18 ـ سلاح به همراه داشتن .

* آنچه فقط بر مردان حرام است :

1 ـ پوشيدن جامه دوخته .

2 ـ پوشيدن چيزي كه تمام روي پا را بگيرد ؛ مثل كفش يا جوراب .

3 ـ پوشاندن سر .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شهر مكه و اطراف آن تا حدود معيني كه مشخص شده است ، حرم نام دارد و داراي احكام خاصي است .

18

4 ـ سايه قرار دادن بالاي سر ، در حال پيمودن مسافت بين دو منزل مثلا از مسجد شجره تا مكّه .

* آنچه فقط بر زنان محرم حرام است :

1 ـ پوشيدن زيور براي زينت . ولي بيرون آوردن زيورهايي كه از قبل به طور متعارف در بدن داشته ، لازم نيست .

2 ـ پوشاندن صورت با روبند و امثال آن .

برخي از محرّمات احرام در غير حال احرام نيز حرام است ولي در حال احرام گناهي است بزرگتر و گاهي كفّاره دارد ، و برخي از آنها به طور معمول اتّفاق نمي افتد .

19

طواف

كسي كه براي انجام عمره تمتّع محرم شده و وارد مكه مي شود ، بايد به نيّت طواف ، هفت مرتبه به دور خانه كعبه كه در مسجدالحرام است بگردد .

احكام طواف

1 ـ طواف را بايد از مقابل گوشه اي از كعبه كه حَجَرُالاَسوَد ^{( 1 )} در آن است ، آغاز كند و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حجرالاسود سنگي است بيضي شكل و سياه رنگ كه در گوشه شرقي ديوار كعبه ، با ارتفاع 5/1 متر از سطح زمين مسجدالحرام نصب شده است .

20

همان جا به پايان ببرد . ^{( 1 )}

2 ـ خانه كعبه ، در حال طواف بايد در طرف چپ طواف كننده باشد ، بنابراين اگر در حال حركت ، رو به كعبه باشد ، يا عقب عقب برود ، صحيح نيست .

3 ـ طواف كننده بايد به دور حِجر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هم اكنون از مقابل حجرالاسود تا آخر صحن مسجدالحرام خط سياهي كشيده شده است كه افراد مي توانند هنگام رسيدن به همان خط ، طواف را آغاز و به همانجا ختم كنند .

21

اسماعيل ^{( 1 )} هم بگردد ؛ يعني به هنگام طواف داخل حِجْر نرود .

4 ـ طواف كننده بايد با طهارت طواف كند ؛ يعني با وضو باشد و غسلي بر عهده او نباشد و نيز بدن و لباس وي پاك باشد ، همانگونه كه نماز مي خواند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حجر اسماعيل ، فضايي است بين كعبه و ديواري نيم دايره به عرض حدود 10 متر كه از زاويه شمالي تا زاويه غربي كعبه امتداد دارد ، هرگاه باران بر بام كعبه ببارد از ناودان رحمت در اين فضا مي ريزد ، اينجا مدفن حضرت اسماعيل ( عليه السلام ) و مادرش هاجر و پيامبران بسياري مي باشد .

22

برخي از مستحبات طواف

در حال طواف مستحب است بگويد :

« ألَّلهُمَّ اِنّي أسْألُكَ بِاسْمِكَ الَّذي يُمْشي بِهِ عَلي طَلَلِ الماءِ كَما يُمْشي بِهِ عَلي جُدَدِ الاَْرْضِ وَأسْألُكَ بِاسْمِكَ الّذِي يَهْتَزُّ لَهُ عَرْشُكَ وَأسْألُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي تَهْتَزُّ لَهُ اَقْدامُ مَلائِكَتِكَ وَأسْألُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي دَعاكَ بِهِ مُوْسي مِنْ جانِبِ الطُّورِ فاسْتَجَبْتَ لَهُ وألْقَيْتَ عَلَيْهِ مَحَبَّةً مِنْكَ وَأسْألُكَ بِاسْمِكَ الذَّي غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمَّد ( صلّي الله عليه وآله ) ماتَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَما تَأخَّرَ وأتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ » .

23

سپس حاجت خود را بطلبد .

و نيز مستحب است در حال طواف بگويد :

« ألَّلهُمَّ إنَّي إلَيْكَ فَقِيرٌ و إنِّي خائِفٌ مُسْتَجِيرٌ فَلا تُغَيِّرْ جِسْمِي ولاتُبَدِّلْ اِسْمِي » .

وصلوات بر محمد ( صلّي الله عليه وآله ) وآل محمد ( عليهم السلام ) بفرستد بخصوص وقتي كه به در خانه كعبه مي رسد ، و بخواند اين دعا را :

« سائِلُكَ فَقِيرُكَ مِسْكِينُكَ بِبابِكَ ، فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ ، ألَّلهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْحَرَمُ حَرَمُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَهذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ الْمُسْتَجِيرِ بِكَ مِنَ النَّارِ فَأَعْتِقْنِي وَوَالِدَيَّ وَأهْلِي وَوُلْدي وَإخْوانِيَ

24

الْمُؤمِنِينَ مِنَ النَّارِ يا جَوادُ يا كَريمُ » .

و وقتي كه به حجر اسماعيل رسيد رو به ناودان ، سر را بلند كند و بگويد :

« ألَّلهُمَّ أدْخِلْنِي الْجَنَّةَ و أجِرْنِي مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ وَعافِنِي مِنَ الْسُّقْمِ وَأوْسِعْ عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاْنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ » .

و چون از حجر بگذرد و به پشت كعبه برسد بگويد :

« ياذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ ياذَا الْجُوْدِ وَالْكَرَمِ إنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَتَقَبَّلْهُ مِنِّي إنَّكَ أنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ » .

25

چون به ركن يماني برسد دست به دعابردارد و بگويد :

« يااَللهُ ياوَلِيَّ الْعافِيَةِ و خَالِقَ الْعافِيَةِ ورَازِقَ الْعافِيَةِ وَالْمُنْعِمُ بِالْعافِيَةِ وَالْمَنّانُ بِالْعافِيَةِ والمُتَفَضِّلُ بِالْعافِيَةِ عَلَيَّ وَعَلي جَمِيعِ خَلْقِكَ يارَحْمنَ الدُّنْيا وَالآخِرَةِ وَرَحِيمَهُما صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَارزقْنَا الْعافِيَةَ وَتَمامَ الْعافِيَةِ وَشُكْرَ الْعافِيَةِ فِي الدُّنْيا وَالآخِرَةِ يا أرْحَمَ الرَّاحِمينَ » .

پس سر را به جانب كعبه بلند كند و بگويد :

« اَلْحَمْدُللهِ الَّذِي شَرَّفَكِ وَعَظَّمَكِ

26

وَالْحَمْدُ للهِ الَّذي بَعثَ مُحَمَّداً نَبِيّاً وَجَعَلَ عَليّاً اِماماً أللَّهُمَّ اهْدِ لَهُ خِيارَ خَلْقِكَ وَجَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِكَ » .

وچون ميان ركن يماني و حجرالأسود برسد بگويد :

« رَبَّنا آتِنا فِي الْدُّنيا حَسَنَةً وَفِي الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ » .