بخش 23
اقسام روزه 1. روزه های حرام
1. حكم جماعت در نمازهاي روزانه
مذاهب اسلامي (جز حنبليه); اقامه نمازهاي روزانه به جماعت، مستحب مؤكّد است.
حنبليه; نماز جماعت واجب عيني است و در صورت اقامه فرادا، نمازگزار گناهكار است ولي نمازش صحيح است. ( 1 )
يادآوري:
1. به فتواي برخي از علماي اماميه، شركت نكردن در نماز جماعت از روي بي اعتنايي جايز نيست.
2. به جماعت خواندن نمازهاي صبح، مغرب و عشا مورد تأكيد بيشتر است.
3. طبق مذهب حنفيه ـ كه سنّت مؤكّد را معادل واجب مي دانند ـ، نماز را به جماعت خواندن واجب است.
4. مالكيه معتقدند: در شهر گزاردن نماز به جماعت واجب كفايي است و اگر مردم شهر آن را ترك كنند، با آن ها قتال و جنگ مي شود.
2. اهميت نماز جماعت
در متون فقهي و جوامع رواييِ فريقين، در اهميت نماز جماعت، مباحث مهم و روايات فراواني وارد است كه نشان دهنده اهميت اين عبادت از ابعاد مختلفِ معنوي، عبادي، اجتماعي و سياسي است. در جوامع روايي عامه نقل است از رسول الله(صلي الله عليه وآله وسلم) كه فرمود:
«والذي نفسي بِيَدِهِ لقد هممت أن امُرََ بحطب فيحطب ثم أمر بالصلاة فيؤذّن لها ثمّ أمر رجلاً فيؤمّ الناسَ ثمّ أخالف إلي رجال فاحرق عليهم بيوتهم».
در روايات خاصه نيز از اميرالمؤمنين(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «بلغه انّ قوماً لايحضرون الصلاة في المسجد فخطب فقال: انّ قوماً لايحضرون الصلاة منّا في مساجدنا، فلا يؤاكلونا و لايشاربونا و لايشاورونا و لايناكحونا أو يحضروا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، ص 350 ـ 348; العروة الوثقي، ج1، ص 763 و 762; وسائل الشيعه، ج8، ابواب صلاة الجمعه، باب 2، نگارنده، فقه سياسي نماز جمعه، ص 99 ـ 84
262 |
معنا صلاتنا جماعة و إني لأوشك بنار تشعل في دورهم فاحرقها عليهم أو ينتهون».
حنبليه به اين روايات تمسك كرده و نماز جماعت را واجب عيني شمرده اند ولي مذاهب ديگر محمل هايي را براي اين روايات ذكر كرده اند. در هر صورت اين روايات ابعاد سياسي ـ اجتماعيِ اين عبادت را به خوبي آشكار مي كنند. ( 1 )
3. به جماعت خواندن نمازهاي غير روزانه
اماميه; جماعت، شرط صحت نماز جمعه و نماز عيدين است، البته اگر نماز عيدين واجب باشد. جماعت در نافله مشروع نيست مگر در نماز استسقا.
حنبليه; جماعت شرط صحت نماز جمعه است و براي نماز ميت مستحب است و در نوافلي مانند استسقا، تراويح و عيدين سنت است و در نماز تهجّد و رواتب مباح است.
حنفيه; جماعت، شرط صحت جمعه و عيدين است. در نماز تراويح و ميت سنت كفايي است و در نوافل مكروه مي باشد.
شافعيه; در ركعت اول نماز جمعه، جماعت واجب عيني است و در ركعت دوم سنت است. جماعت در عيدين و استسقا و كسوف و تراويح و وَتر رمضان مندوب است.
مالكيه; جماعت، شرط صحّت جمعه و شرط تحقّق سنت بودن نماز كسوف و استسقا و عيدين است و در تراويح مستحب است و در ساير نوافل مكروه يا جايز.
يادآوري:
به نظر اماميه، مشروعيت جماعت در نماز طواف و نماز احتياط محل اشكال است و در نماز ميت و نماز آيات هم مستحب مي باشد. ( 2 )
4. شرايط امام جماعت; موارد اتفاقي
1 . همان
2 . تحريرالوسيله، ج1، ص 250; العروة الوثقي، ج1، ص 766 ـ 763; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، ص351.
263 |
مذاهب اسلامي; امام جماعت بايد داراي شرايط زير باشد:
1. اسلام 2. عقل 3. ذكورت براي امامت مردان 4. نداشتن عذر 5. صحّت قرائت.
يادآوري:
مالكيه ذكوريت را به طور مطلق شرط امامت مي دانند ولي به نظر مذاهب ديگر، امامت زن براي زنان اشكال ندارد. ( 1 )
5. شرايط امام جماعت; موارد اختلافي
اماميه; 1. ايمان (شيعه اثني عشري بودن) 2. عدالت 3. طهارت مولد (ولدالزنا نبودن) 4. بلوغ. اين موارد از شرايط ديگر نزد اماميه است.
مذاهب چهارگانه; از ميان شرايط چهارگانه اي كه اماميه براي امام جماعت مطرح كرده اند: 1. اهل سنت به جاي «ايمان»، اسلام را شرط دانسته اند 2. «طهارت مولد» را هيچ يك از مذاهب اهل سنت شرط نمي دانند 3. در مورد «عدالت»، حنفيه و شافعيه معتقدند امامت «فاسق» براي عادل صحيح است ولي مكروه مي باشد و براي فاسق ديگر جايز است. و مالكيه مطلقاً امامت فاسق را مكروه شمرده اند و امّا حنبليه امامت فاسق را نادرست مي دانند ولي امامت فاسق در نماز جمعه و عيد را مجاز مي شمرند. 4. «بلوغ» را به جز شافعيه ساير مذاهب شرط مي دانند ولي شافعيه اقتداي بالغ به صبي را در غير نمازجمعه صحيح شمرده اند. ( 2 )
يادآوري:
به نظر مي رسد حنبليه كه عدالت را در نماز جماعت شرط مي دانند و در جمعه شرط نشمرده اند، بر اساس محيط اجتماعي و واقعيت هاي عيني بوده است; زيرا بسياري از امامان جمعه، از واليان و حاكمان فاسق بوده اند.
6. اقتدا به مخالف در مذهب يا اجتهاد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . تحريرالوسيله، ج1، ص 258; العروة الوثقي، ج1، صص798 و 797; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص371 ـ 352; جواهرالكلام، ج13، صص 373 ـ 242; فقه سياسي نمازجمعه، صص162 ـ 160.
2 . تحريرالوسيله، ج1، ص 258; العروة الوثقي، ج1، صص 798 و 797; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص371 ـ 352; جواهرالكلام، ج13، صص 342 ـ 273; فقه سياسي نمازجمعه، صص162 ـ 160.
264 |
اماميه، حنفيه و شافعيه; اقتدا در صورتي صحيح است كه مأموم نماز امام را صحيح بداند. پس اگر مأموم نماز امام را باطل بداند، اقتدا باطل است.
حنبليه و مالكيه; مسأله دو صورت دارد: 1. اگر شرط صحت، خودِ نماز است; همين كه نماز امام صحيح است كافي است و مذهب مأموم ملاك نيست 2. اگر شرطِ صحّت، اقتدا است، ملاك مذهب مأموم مي باشد.
يادآوري:
به نظر اماميه، اقتدا به مخالف در مذهب، در صورت تقيّه اشكال ندارد. ( 1 )
7. اتحاد مكان و نبودن حايل
اماميه; بايد صف هاي نماز متصل باشند و فاصله و دوري مأموم از امام، اگر بدون اتصال صفوف بوده و فاصله غير عرفي باشد جايز نيست و نيز بايد حايلي مانع ديدن امام و مأمومين نباشد، جز در مورد اقتداي زنان.
حنبليه; اگر امام و مأموم در مسجدند اگرچه حايل ميان آن ها باشد اقتدا صحيح است، البته اگر تكبيرة الاحرام را مي شنود. و اگر امام و مأموم يا مأموم به تنهايي خارج از مسجد بود، اقتدا صحيح است به شرط اين كه مأموم امام را يا مأمومي را كه امام را مي بيند، ببيند ولو در بعضي از نماز يا از طريق پنجره باشد يا فاصله بيش از سيصد ذراع باشد.
حنفيه; اگر انسان در خانه اش به امامِ در مسجد اقتدا كند، چنانچه مأموم از حال امام آگاه است و فاصله ميان خانه و مسجد ديوار باشد، نماز صحيح است ولي اگر خانه با چيزي مانند طريق يا نهر از مسجد جدا شود، نماز صحيح نيست.
شافعيه; اگر حايلي در ميان نباشد، وجود فاصله به اندازه سيصد ذراع بين امام و مأموم اشكال ندارد.
مالكيه; اختلاف مكان مانع از صحت اقتدا نيست و حايل بودن راه، نهر و ديوار، در صورتي كه مأموم از حال امام مطلع باشد اشكال ندارد. ( 2 )
1 . تحريرالوسيله، ج1، ص 253; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، ص 356; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، ص219
2 . تحريرالوسيله، ج1، ص 253; العروة الوثقي، ج1، ص 778; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص 357 و 356
265 |
8. نماز پيرامون كعبه
اماميه; تقدم مأموم بر امام ولو در كعبه باشد جايز نيست و امّا نماز به نحو استداره اي، به نظر مشهور اماميه، در صورتي كه به حسب دايره، مأموم بر امام مقدم نباشد اشكال ندارد.
مذاهب چهارگانه; نماز پيرامون كعبه، ولو مأموم بر امام مقدم شود، اشكال ندارد.
يادآوري:
برخي از اماميه نماز استداره اي را جايز نمي دانند يا آن را مشكل مي دانند. ( 1 )
9. حكم مسبوق
اگر مأموم زماني رسيد كه امام در نماز بود، به نظر جميع مذاهب اسلامي و مذاهب اربعه اهل سنت اقتدا جايز است، ولي به نظر حنفيه، مالكيه و حنبليه، ركعتي را كه درك كرده، ركعت اخير مأموم محسوب مي شود و لذا اگر ركعت سوم مغرب را درك كرد دو ركعت ديگر را مانند دو ركعت اول مي خواند، ولي به نظر اماميه و شافعيه، ركعتي را كه درك كرده، ركعت اول به حساب مي آورد و دو ركعت دوم و سوم را مي خواند. ( 2 )
يادآوري:
1. تجافي در تشهد اول و آخر، كه در مذهب اماميه مطرح است، از متفردات اين مذهب مي باشد و اهل سنت مطرح نكرده اند.
2. اهل سنت اقتدا در سجده را نيز جايز مي دانند.
1 . مناسك حج، مسأله 326، ص 516; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص357 و 356
2 . تحريرالوسيله، ج1، ص 256; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص380 ـ 375; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص224 و 223
266 |
6. نمازهاي ديگر:
نماز جمعه
نماز عيدين
نماز آيات
نماز استسقا
نماز تراويح
267 |
نماز جمعه
1. وجوب نماز جمعه
مذاهب اسلامي; طبق ادلّه معتبر از كتاب و سنت، يكي از فرايض يوميه در روز جمعه، اقامه نماز جمعه است و در صورت وجود شرايط، از واجبات عيني شمرده مي شود و وقت آن ظهر روز جمعه مي باشد. ( 1 )
شرايط وجوب اقامه نمازجمعه
1. اذن حاكم
اماميه; شرط وجوب نماز جمعه، حاكم عادل يا منصوب از طرف اوست و امامت جمعه از مناصب حكومتي در اسلام است.
حنبليه، شافعيه و مالكيه; اقامه جمعه مشروط به اذن حاكم نيست و امامت جمعه مانند امامت جماعت منصب نيست.
حنفيه; اقامه جمعه مشروط به اذن حاكم است و از امور حكومتي محسوب مي شود. ( 2 )
يادآوري:
1. اماميه در عصر حضور معصوم و بسط يد او، نماز جمعه را واجب عيني مي دانند و در عصر غيبت، بيشتر علما آن را واجب تخييري مي شمارند.
1 . شرائع الاسلام، ج1، صص94 و 93; تحرير الوسيله، ج1، ص 218; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص323 و 322; فقه السنه، ج1، صص233 ـ 228.
2 . شرائع الاسلام، ج1، ص 94; المصادر الفقهيه، الكافي فقه ابن حنبل، ج6، ص 1670 و المدّونه (فقه مالكي)، همان، ج4، ص 720 و الامّ (فقه شافعي)، همان، ج5، ص 52 و بدائع الصنائع (فقه حنفي)، همان، ص 378 و نگارنده منصب امامت جمعه در حكومت اسلامي، فصل 2 و 3، صص80 ـ 25 و فقه سياسي نماز جمعه، صص179 ـ 161.
270 |
2. حنفيه عدالت را شرط حاكم نمي دانند.
2. جماعت
مذاهب اسلامي; اقامه نماز جمعه، بدون جماعت صحيح نيست، حتي امام جمعه نيز بايد نيت جماعت داشته باشد، در حالي كه طبق بعضي مذاهب اسلامي; مانند اماميه، در نماز جماعت، نيت جماعت براي امام لازم نيست. ( 1 )
3. عدد شركت كنندگان
اماميه; حداقل با امام، پنج نفر
حنبليه و حنفيه; حداقل با امام چهل نفر
شافعيه; حداقل با امام چهل نفر
مالكيه; حداقل با امام سيزده نفر
يادآوري:
نظر ديگر در ميان اماميه آن است كه بايد حدّاقل هفت نفر باشند. ( 2 )
4. تعدّد جمعه و رعايت فاصله
اماميه; ميان دو نماز جمعه، فاصله معتبر است و مقدار آن دست كم يك فرسنگ است.
حنبليه; اگر با اقامه يك جمعه در شهر، نياز تأمين مي شود، تعدّد آن جايز نيست و الاّ به اندازه نياز، اقامه جمعه متعدّد جايز است.
حنفيه; مي توان در مواضع گوناگون يك شهر، نمازهاي متعدد اقامه كرد، ولي صحّت نماز جمعه، اختصاص به نماز سابق و اوّلي دارد و اگر يقين دارد نماز جمعه ديگري جلوتر بوده، واجب است چهار ركعت نماز ظهر بخواند.
شافعيه; اگر نياز نيست بايد يك نماز جمعه اقامه شود و در صورت تعدد بقيه باطل است، ولي اگر تعدّد نياز است نمازجمعه همه صحيح ولي مندوب است كه ظهر را بعد از جمعه بخوانند.
1 . شرائع الاسلام، ج1، ص95; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، ص233; جواهرالكلام، ج11، ص242
2 . شرائع الاسلام، ج1، ص 94; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص 334 و 333; تذكرة الفقها، ج 4، صص35 و 36
271 |
مالكيه; نماز جمعه تنها در اولين مسجدي كه از قديم اقامه مي شده صحيح است، مگر اين كه خوف فتنه و فساد باشد يا مكان قديم ضيق باشد يا حاكم حكم به نماز در مسجد جديد كند. ( 1 )
5. محل اقامه نمازجمعه
مذاهب اسلامي (جز مالكيه); در محل برگزاري نمازجمعه، مسجد بودن شرط نيست و در فضاي باز نيز جايز است نمازجمعه اقامه شود.
مالكيه; نماز جمعه در فضاي باز و بيوت برگزار نمي شود و بايد در جامع باشد. ( 2 )
6. ايراد دو خطبه
مذاهب اسلامي; در صحت نماز جمعه، شرط است كه دو خطبه به وسيله امام جمعه ايراد شود، البته حنفيه خطبه دوم را سنت مي دانند و تنها يك خطبه را شرط مي شمرند. ( 3 )
7. عدالت امام جمعه
اماميه; عدالت امام جمعه و جماعت از اجماعيات اماميه است.
مذاهب چهارگانه (جز حنبليه); عدالت در امام جمعه شرط است و در امام جماعت شرط نيست. مستند اين سخن روايتي است كه مي گويد: «صَلُّوا خَلْفَ كُلَّ بِرٍّ أو فَاجِر» اما به نظر حنبلي ها امامت فاسق ولو براي فاسق جايز نيست، جز در نماز جمعه كه پشت سر فاسق اقامه نماز جمعه و عيد اشكال ندارد. ( 4 )
1 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 96; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 332 و 331; تذكرة الفقها، ج 4، ص 56
2 . الفقه علي المذاهب الأربعه و مذهب اهل البيت(عليهم السلام)، ج1، ص 523; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص333 و 332; مختلف الشيعه، ج2، ص 247
3 . ذكري الشيعه، ج4، ص 134; تحريرالوسيله، ج1، ص 218; تذكرة الفقها، ج4، صص63 و 62; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، ص 335
4 . جواهرالكلام، ج3، ص 275; بدائع الصنائع (فقه حنفي) مصادر الفقهيه، ج4، صص 162 و 160 و ج5، ص1572 و ج4، ص 896
272 |
8. شرايط مكلّفان به شركت در نماز جمعه
مذاهب اسلامي; شرايط وجوب نماز جمعه عبارت اند از: 1. مكلّف بودن (عاقل بالغ) 2. مرد بودن 3. آزاد بودن (حريّت) 4. سالم بودن (مريض و كور نبودن) 5. مسافر نبودن. بعلاوه در نظر اماميه و مالكيه و شافعيه، پير نبودن نيز از شرايط وجوب نماز جمعه است. ( 1 )
9. محتواي خطبه نماز جمعه
اماميه; واجبات خطبه عبارت اند از: 1. حمد الهي در هر دو خطبه 2. صلوات بر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) در خطبه دوم و طبق مشهور در هر دو خطبه 3. صلوات و دعا بر ائمه(عليهم السلام) به نظر برخي از فقها 4. سفارش به تقوا طبق مشهور در هر دو خطبه يا فقط خطبه اول 5. قرائت يك سوره كوتاه به نظر مشهور يا يك آيه كامل.
حنبليه; اركان دو خطبه عبارت اند از:
1. حمد الهي 2. صلوات بر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) 3. قرائت يك آيه مستقل 4. وصيت به تقوا.
حنفيه; نماز جمعه يك خطبه واجب دارد و ركن آن هم ذكر است; اعم از تحميد، تسبيح يا تهليل.
شافعيه; اركان خطبه پنج چيز است:
1. حمد الهي 2. در هر دو خطبه صلوات بر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) 3. وصيت به تقوا در هر دو خطبه 4. قرائت يك آيه در يكي از دو خطبه 5. دعا براي مردان و زنان مؤمن در خطبه دوم.
مالكيه; خطبه يك ركن دارد و آن عبارت است از اشتمال بر تحذير يا تبشير. ( 2 )
يادآوري:
1 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 96; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 330 ـ 325
2 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 90; تذكرة الفقها، ج 4، صص 68 ـ 63; جواهر الكلام، ج 11، صص 215 ـ 210; تحريرالوسيله، ج1، ص 220; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص 339 ـ 335; نگارنده، فقه سياسي نماز جمعه، صص291 ـ 246
273 |
1. در مذهب اماميه، دعا و استغفار براي مردان و زنان مؤمن مستحب است و به نظر برخي واجب مي باشد. همچنين در خطبه دوم، مردم را در جريان امور سياسي واجتماعي قرار دادن مورد تأكيد است.
2. به نظر اهل سنت، دعا براي ائمه مسلمانان و واليان امور، از سنت هاي خطبه شمرده شده است.
10. حرف زدن در حال خطبه
اماميه; حرف زدن كراهت دارد.
حنبليه; حرف زدن بر كساني كه نزديك خطيب هستند حرام است.
حنفيه; بر مأموم حرف زدن كراهت تحريمي دارد.
شافعيه; حرف زدن بر كسي كه نزديك خطيب است و خطيب در حال بيان اركان خطبه مي باشد، كراهت تنزيهي دارد.
مالكيه; حرف زدن بر مأموم حرام است. ( 1 )
11. شرط عربي بودن خطبه
اماميه; شرط نيست، ولي احتياطاً حمد و صلوات را عربي بخواند.
حنبليه; در صورت توان بايد عربي باشد.
حنفيه; شرط نيست.
شافعيه; اگر جمعيت عرب هستند به عربي باشد و اگر عجم هستند به زبان خودشان.
مالكيه; ولو جمعيت عجم باشند، بايد خطبه به زبان عربي باشد. ( 2 )
12. چگونگي نماز جمعه
مذاهب اسلامي; نمازجمعه دو ركعت است، مانند نماز صبح و مستحب است به جهر و با صداي بلند خوانده شود. به نظر اماميه دو قنوت دارد; يكي قبل از ركوع در ركعت اول و ديگري بعد از ركوع در ركعت دوم. ( 3 )
1 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 99; تحريرالوسيله، ج 1، ص 222; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 343 ـ 341
2 . تحريرالوسيله، ج1، صص 222 و 227; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 202 و 201
3 . همان
274 |
يادآوري:
به فتواي اماميه و شافعيه، مستحب است در ركعت اول سوره جمعه و در ركعت دوم سوره منافقون خوانده شود، ولي حنفيه تعيين سوره خاص را مكروه شمرده اند.
نماز عيدين
1. حكم نماز عيد
اماميه; در زمان حضور و بسط يد امام معصوم، نماز عيدين واجب و در زمان غيبت مستحب است; به جماعت يا فرادا.
حنبليه; نماز عيدين بر كساني كه نماز جمعه بر آن ها واجب است، واجب كفايي است و خطبه آن سنت است و بر كسي كه با امام نخوانده، سنت است خودش بخواند.
حنفيه; بر كساني كه نماز جمعه واجب است نماز عيد واجب است نه فرض و جماعت اگرچه واجب است ولي شرط صحّت آن نيست.
شافعيه; نماز عيد، سنت عيني مؤكّد است بر هر كس كه امر به نماز شده است. بر غير حجاج، خواندن نماز عيد قربان به جماعت سنت است و بر حجاج سنت فراداست.
مالكيه; نماز عيد، سنت مؤكّد است بر هر كس نماز جمعه لازم شده است و براي حجاج نماز عيد نيست چون وقوف در مشعرالحرام جاي آن است. اهل منا هم مندوب است به صورت فرادا بخوانند. ( 1 )
يادآوري:
به اتفاق مذاهب اسلامي، نماز عيد تكبيرهاي اضافي دارد و فلسفه آن در روايات اين گونه آمده است:
1 . تذكرة الفقها، ج4، صص129 ـ 119 و 137 و 136; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص305 ـ 296; تحريرالوسيله، ج1، صص 228 و 227; وسائل الشيعه، ج5، باب 10، ص105; شرائع الاسلام، ج1، صص102 ـ 100; فقه سياسي نماز جمعه، صص 330 ـ 305
275 |
إنَّما جُعِل التكبير فيها أكثر منه في غيرها من الصلوات; لأن التكبير إنّما هو تعظيم للّه و تمجيد علي ما هدي و عافي كما قال الله عزّوجلّ: (وَ لِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلَي مَاهَدَيكُم وَ لعَلَّكُم تَشكُرُونَ).
2. چگونگي نماز عيد
اماميه; در ركعت اول پنج تكبير و در ركعت دوم چهار تكبير اضافي گفته مي شود. پس از قرائتِ حمد و سوره و بين هر دو تكبير، هر دعا يا ذكري را مي توان خواند و خوب است دعاي معروفي را كه در كتب مربوط آمده است بخوانند. بين هر دو تكبير، قنوت مستحب، بلكه احوط است.
حنبليه; در ركعت اول شش تكبير و در ركعت دوم پنج تكبير، علاوه بر تكبيرهاي معمول گفته مي شود و اين تكبيرها پيش از حمد و سوره است و بين هر دو تكبير، هر ذكري را مي توان گفت و در ركعت اول، سوره اعلي و در ركعت دوم سوره غاشيه خوانده مي شود.
حنفيه; پيش از حمد و سوره، در ركعت اول سه تكبير، غير از تكبيرة الاحرام گفته مي شود و بين هر دو تكبير، تسبيحات اربعه و سپس حمد و سوره اعلي را مي خوانند و امّا در ركعت دوم، اول حمد و بعد سوره غاشيه را مي خوانند و سپس سه تكبير مي گويند، غير از تكبير ركوع.
شافعيه; در ركعت اول هفت تكبير اضافي و در ركعت دوم پنج تكبير اضافي گفته مي شود و اين تكبيرها پيش از قرائت حمد و سوره است و بين تكبيرها، تسبيحات اربعه مستحب است در ركعت اول سوره هاي ق يا اعلي يا كافرون سنت است و در ركعت دوم، سوره هاي قمر يا غاشيه يا اخلاص.
مالكيه; در ركعت اول شش تكبير و در ركعت دوم پنج تكبير گفته مي شود، اين تكبيرها قبل از حمد و سوره است و بين تكبيرها بايد سكوت كرد و در ركعت اول سوره اعلي و در ركعت دوم سوره شمس مندوب است.
يادآوري:
276 |
به اتفاق مذاهب اسلامي، در نماز عيد اذان و اقامه نيست و به نظر اماميه مستحب است مؤذن بگويد: الصلاة، و به نظر اهل سنت بگويد: الصلاة جامعه. به نظر اهل سنت، نماز عيد قنوت ندارد. ( 1 )
3. آداب نماز عيد
مذاهب اسلامي; براي آمادگي و شركت در نماز عيد، آدابي ذكر كرده اند كه معمولاً مورد اتفاق است; مانند: احياي شب عيد، انجام غسل، خوشبو كردن خود، پوشيدن لباس آراسته، افطار كردن با خرما در عيد فطر. ( 2 )
4. تكبيرهاي ايام عيد
از مستحبات و سنن مورد نظر همه مذاهب اسلامي، گفتن تكبيرهاي خاص در تعقيب نمازهاي روزانه است كه حنفيه آن را واجب (نه فرض) مي شمرند و اهل سنت به آن «تكبير تشريق» مي گويند. و نزد اكثر آن ها بايد اين گونه گفته شود: اَللهُ اكبر، اللهُ اكبر، لا إلَهَ إلَّا الله و اللهُ اكبر، اللهُ اكبر وَ للّه الْحَمد. اماميه نيز با اندك تفاوتي اين الفاظ را نقل كرده اند. ( 3 )
1. حكم نماز كسوف و خسوف
اماميه; واجب عيني است.
مذاهب چهارگانه; سنّت مؤكّد است ولي واجب نيست. ( 4 )
يادآوري:
1. به اتفاق مذاهب اسلامي، نماز كسوف و خسوف، اذان و اقامه ندارد.
1 . تذكرة الفقها، ج4، صص 129 ـ 119 و 137 و 136; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص305 ـ 296; تحريرالوسيله، ج1، صص228 و 227; وسائل الشيعه، ج5، باب 10، ص105; شرائع الاسلام، ج1، صص102 ـ 100; فقه سياسي نماز جمعه، صص 330 ـ 305
2 . همان
3 . همان
4 . شرائع الاسلام، ج1، صص 104 ـ 102; تحريرالوسيله، ج1، صص 184 ـ 180; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص315 ـ 312; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص209 ـ 207
277 |
2. مذاهب اسلامي، جز حنفيه براي نماز كسوف خطبه نقل نكرده اند، ولي حنفيه مانند نماز عيد براي نماز كسوف دو خطبه نقل كرده اند.
3. در برخي كتب اماميه مانند شرايع، همچون اهل سنت، نماز آيات، نماز كسوف ناميده شده است.
2. اقامه نماز كسوف و خسوف به جماعت
مذاهب اسلامي; جايز است.
3. چگونگي انجام نماز كسوف و خسوف
اماميه; نماز آيات دو ركعت است; هر ركعت پنج ركوع دارد و قبل از هر ركوع حمد و سوره مي خوانند. همچنين مي توانند يك سوره را در هر ركعت پنج قسمت كنند و پيش از هر ركوع يك قسمت را بخوانند.
مذاهب چهارگانه (جز حنفيه); نماز آيات دو ركعت است با دو ركوع و دو قيام. بعد از تكبيرة الاحرام، قرائت مي خواند و به ركوع مي رود، سر از ركوع برمي دارد و بار ديگر قرائت مي خواند و ركوع دوم را به جا مي آورد و بعد به سجده مي رود. ركعت دوم را هم به اين شكل انجام مي دهد. در قرائت، خواندن سوره هاي طولاني مانند بقره و آل عمران و نساء سنت است.
حنفيه; نماز آيات را دو ركعت با يك قيام و يك ركوع مانند نافله مي دانند، ولي افضلِ آن را چهار ركعت با يك سلام يا دو سلام دانسته اند. ( 1 )
اماميه; نماز آيات; مانند كسوف و خسوف، هنگام زلزله هم واجب است.
حنبليه; مندوب است مانند نماز كسوف، هنگام زلزله نمازي خوانده شود.
حنفيه; مندوب است هنگام زلزله دو ركعت نماز مانند نوافل خوانده شود، در منزل به صورت فرادا.
شافعيه; نماز واجب يا مندوب براي زلزله ذكر نكرده اند.
1 . شرائع الاسلام، ج1، صص 104 ـ 102; تحريرالوسيله، ج1، صص 184 ـ 180; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص315 ـ 312; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 209 ـ 207
278 |
مالكيه; مانند حنفيه معتقدند دو ركعت نماز نافله هنگام زلزله مندوب است. ( 1 )
اماميه; در هر آيت مخوفي; مانند باد سياه و سرخ و زرد و ظلمتِ شديد; از آسمان باشد يا زمين، نماز آيات واجب است.
حنبليه; در امور ترسناك نمازي كه مستحب باشد يا واجب، ثابت نيست.
حنفيه; در صاعقه، باد، وبا و امور ترسناك ديگر; مانند زلزله، دو ركعت نماز نافله در منزل، به صورت فرادا مندوب است.
شافعيه; نمازي در امور ترسناك; مستحب يا واجب، ذكر نكرده اند.
مالكيه; مانند حنفيه معتقدند در صاعقه، باد، وبا و امور ترسناك، دو ركعت نماز مانند نافله در منزل به صورت فرادا مندوب است. ( 2 )
6. حكم نماز استسقا
مذاهب اسلامي; استسقا در لغت به معناي درخواست آب از ديگري، هنگام حاجت است و در اصطلاح شرعي، طلب آب از خداوند هنگام نياز است. و اين نماز هنگام احتياج، مانند دوران قحطي مستحب است; اين نماز اگرچه در زمان قحطي است، ولي از نظر كيفيت، ابعاد سياسي مهمّي دارد و كاملاً شبيه نماز جمعه و عيد است كه از نمازهاي عبادي ـ سياسي شمرده مي شوند. ( 3 )
7. چگونگي انجام نماز استسقا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . همان
2 . شرائع الاسلام، ج1، صص 104 ـ 102; تحريرالوسيله، ج1، ص 184 ـ 180; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص315 ـ 312; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 209 ـ 207
3 . تذكرة الفقها، ج4، صص 219 ـ 204; تحريرالوسيله، ج1، صص 233 ـ 230; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص311 ـ 306; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 212 ـ 210
279 |
اماميه; نماز استسقا، مانند نماز عيد است ولي در قنوت آن دعاي خاصي وارد نيست.
حنبليه; مانند نماز عيد است ولي هفت تكبير در ركعت اول و پنج تكبير در ركعت دوم بيشتر دارد، و بعد از نماز يك خطبه خوانده مي شود.
حنفيه; برخي از حنفيه استسقا را فقط دعا و استغفارِ بدون نماز دانسته اند ولي برخي، نماز آن را سنت شمرده و مانند نماز عيد مي دانند بدون تكبير زايد و با دو خطبه.
شافعيه; اقامه نماز باران مشروط به امامت امام المسلمين است و چگونگي آن، مانند نماز عيد است و پس از نماز دو خطبه دارد.
مالكيه; مانند نماز عيد است ولي تكبيرهاي زايد بر معمول ندارد و داراي دو خطبه است. ( 1 )
8. آداب نماز استسقا
مذاهب اسلامي; براي نماز باران آدابي ذكر كرده اند; مانند: 1. گرفتن سه روز روزه 2. پيرمرد نبودن و بردن كودكان و ناتوانان و چهارپايان به مصلّي 3. با خضوع و لذت و خشوع رفتن 4. هنگام نماز، لباس را متحوّل كردن و قسمت راست را طرف چپ و سمت چپ را طرف راست پوشيدن. ( 2 )
9. نماز تراويح
فقه اماميه; مشروعيت نماز تراويح را انكار كرده و از بدعت ها شمرده اند. و معتقدند جز نماز استسقا هيچ نافله اي به جماعت خوانده نمي شود. در منابع اماميه به نقل از منابع عامّه; چون بخاري و سيوطي آمده است: نماز تراويح اولين بار سال 14 هجري توسط خليفه دوم متداول گرديد.
1 . تذكرة الفقها، ج4، صص 219 ـ 204; تحريرالوسيله، ج1، صص 233 ـ 230; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص311 ـ 306; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 212 ـ 210
2 . همان
280 |
مذاهب چهارگانه (جز مالكيه); نماز تراويح را سنّت غير موكّد براي زنان و مردان مي دانند، ولي مالكيه آن را مندوب اكيد مي دانند. خواندن نماز تراويح به جماعت در نظر حنبليه و شافعيه سنت است و در نظر حنفيه سنت كفايي است و در نظر مالكيه مندوب مي باشد. نماز تراويح به نظر مشهور فقهاي اهل سنت، بيست ركعت است، غير از وتر. مالكيه، غير از شفع و وتر آن را بيست ركعت مي دانند. وقت نماز تراويح بعد از عشا تا طلوع فجر است و بهتر است قبل از وتر خوانده شود.
يادآوري:
نقل شده عمر بن عبدالعزيز، نماز تراويح را به سي و شش ركعت رسانيد. ( 1 )
10. مندوبات نماز تراويح
مذاهب چهارگانه; سلام كردن در پايان هر دو ركعت، در نماز تراويح مندوب است. خواندن تمام قرآن در نماز تراويح; به گونه اي كه در آخرين شب ماه رمضان، قرآن را در آخرين ركعت نماز تراويح ختم كند، مسنون است. خواندن آن در مساجد افضل است، اگرچه مالكيه خواندن آن را در خانه مندوب مي دانند، به شرط آن كه در منزل نشاط داشته باشد و مسجد هم حرم مكه و مدينه نباشد و اقامه در بيت به تعطيل مساجد منجر نشود. ( 2 )
يادآوري:
در فقه اماميه به جاي نماز تراويح، خواندن هزار ركعت نماز نافله در ماه رمضان مستحب است. در دو دهه اول ماه مبارك، هر شب بيست ركعت خوانده مي شود; هشت ركعت بعد از مغرب و دوازده ركعت بعد از عشا و در دهه آخر، هر شب سي ركعت; هشت ركعت بعد از نماز مغرب و 22 ركعت بعد از نماز عشا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 . الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 296 ـ 291; فقه السنه، ج 1، صص 155 ـ 153; سيد شرف الدين، النص و الاجتهاد، صص 253 ـ 251; الفقه علي المذاهب الأربعه و مذهب اهل البيت(عليهم السلام)، صص474 و 473; الروضة البهيه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج 1، صص263 و 262; جواهر الكلام، ج12، صص 195 ـ 182
2 . همان
281 |
خوانده مي شود. به علاوه، در شب هاي نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم هم يكصد ركعت خوانده مي شود كه در مجموع هزار ركعت است.
11. برخي نمازهاي مستحب
مذاهب چهارگانه; نمازهاي ديگري به عنوان نمازهاي مستحب مطرح كرده اند; از جمله: 1. نماز تحيت مسجد 2. نماز ضحي كه بعد از بالا آمدن خورشيد به اندازه يك نيزه تا ظهر خوانده مي شود و كمترين آن دو ركعت و بيشترين آن هشتاد ركعت است 3. دو ركعت بعد از هر وضو 4. هنگام خروج براي سفر و بازگشت از سفر 5. نماز استخاره 6. نماز شب 7. نماز قضاي حاجت، نماز وتر، كه برخي از اين نمازها در مذهب اماميه نيز مطرح شده است.
يادآوري:
در تعقيب نمازهاي واجب، طبق روايات اهل سنت 33 بار سبحان الله، 33 بار الحمدلله، و 33 بار الله اكبر گفته مي شود. در مقابل، در مذهب اهل بيت(عليهم السلام)، تسبيحات حضرت زهرا(عليها السلام)مطرح است.
282 |
مباحث روزه از ديدگاه مذاهب اسلامي
1. مفطرات روزه
2. احكام روزه
3. اقسام روزه
4. اعتكاف
284 |
روزه و مبطلات آن
1. تعريف روزه
صيام (روزه) در لغت به معناي امساك از چيزي; مانند كلام يا طعام است و اما در اصطلاح شرعي، كفّ و امساك از مفطرات، با نيت مي باشد. اين كه آيا نيّت جزو مقوّم و داخل درحقيقت روزه است يا خير؟ ميان مذاهب اسلامي اختلاف است. مالكيه و شافعيه نيت را در حقيقت روزه داخل مي دانند، ولي مشهور در نزد اماميه و همچنين نزد حنفيه و حنبليه، نيت از شرايط محسوب مي شود و در تعريف آن نيست.
محقق حلي(رحمه الله) در شرايع آورده است: «الصوم هوالكفّ عن المفطرات مع النية و هي إمّا ركن فيه و إمّا شرط في صحّته و هي بالشرط أشبه». ( 1 )
2. اقسام روزه
مذاهب اسلامي (جز حنفيه); روزه چهار قسم است: 1. واجب; مانند روزه ماه رمضان و روزه كفاره و نذر 2. روزه مسنون و مستحب 3. روزه مكروه 4. روزه حرام و محظور. اما حنفيه اقسام مختلفي را ذكر كرده اند; عده اي از آن ها روزه را هشت قسم و برخي هفت قسم دانسته اند.
يادآوري:
بعضي از حنفيه، روزه نذري را واجب شمرده اند نه فرض. همچنين از نظر آن ها روزه مستحب پس از شروع، واجب است آن را تمام كند و اگر افطار كرد، بايد آن را قضا كند. روزه اعتكاف نيز چنين است. ( 2 )
1 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 187; جواهرالكلام، ج 16، صص 185 و 184; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، ص 459; فقه السنه، ج 1، صص 322 و 321
2 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 198; تحريرالوسيله، ج 1، ص 282; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص460 و 459; فقه السنه، ج 1، ص 322
286 |
3. وجوب روزه ماه مبارك رمضان
مذاهب اسلامي; از اجماعيات مسلمانان، بلكه از ضروريات اسلام، روزه ماه مبارك رمضان است كه در كتاب و سنت نيز به آن تصريح شده است. ( 1 )
4. مبطلات روزه كه مورد اتفاق است
مذاهب اسلامي; مفسدات روزه كه از آن ها در فقه اهل بيت(عليهم السلام) به مفطرات ياد مي شود; عبارت اند از: 1 و 2. خوردن و آشاميدن عمدي 3. جماع عمدي 4.استمناء 5. قي كردن عمدي 6. اماله كردن با چيز روان. علاوه بر موارد بالا، موارد ديگري هم هست كه اختصاص به برخي از مذاهب دارد. مفطرات روزه به طور كلي دو قسم است: 1. مفطراتي كه فقط موجب قضا مي شوند 2. مفطراتي كه علاوه بر قضا موجب كفاره هم مي باشند. تفصيل اين دو دسته را در ادامه مي بينيم. ( 2 )
1. مفسدات موجب قضا و كفاره در ماه رمضان
اماميه; طبق مذهب اماميه هر گاه روزه دار يكي از مفطرات را از روي علم و عمد انجام دهد، موجب قضا و كفاره مي شود. اين امور عبارت اند از:
1. خوردن و آشاميدن.
2. جماع مطلقاً (فاعل يا مفعول).
3. كذب بر خدا و پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) و امامان(عليهم السلام).
4. فرو بردن تمام سر در آب به نظر بعضي از فقها.
5. رسانيدن غبار غليظ به حلق به احتياط واجب.
1 . شرائع الاسلام، ج1، صص 194 ـ 189; فقه السنه، ج 1، ص 343; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 252 ـ 248
2 . همان
287 |
6. باقي ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا صبح.
7. استمنا.
8. اماله كردن به مايعات.
9. قي كردن.
همچنين اگر نيت قطع روزه كند روزه واجب معين باطل مي شود.
حنبليه; 1. وطي در نهار رمضان در قُبُل يا دُبُر مطلقاً موجب قضا و كفاره است. مفعول به حيّ يا ميت، عاقل يا بهيمه باشد و فاعل متعمد، ناسي عالم، جاهل، مختار، مكره، مخطي ولو نيت روزه نداشته باشد، در تمامي حالات موجب كفاره است. نزع، هم جماع محسوب مي شود و موجب كفاره است. بر موطوء هم اگر مطاوعه داشته و ناسي نبوده و عالم بوده، كفاره واجب است 2. مساحقه.
حنفيه; 1. تناول غذا و مانند آن، بدون عذر شرعي 2. قضاي شهوت فرج به طور كامل.
شرايط وجوب كفاره در اين دو مورد:
1. مكلف از شب، نيت اداي رمضان داشته باشد 2. مبيح افطار مانند سفر و مرض نداشته باشد 3. طائع و مختار باشد 4. متعمّد باشد.
به مجرّد لقاي ختانتين كفاره ثابت مي شود ولي مساحقه كفاره ندارد. وطي ميت و بهيمه و صغيره موجب كفاره نيست و در صورت انزال، قضا واجب است.
شافعيه; فقط جماع موجب قضا و كفاره است، آن هم با شرايط زير:
1. از شب نيت روزه داشته باشد و الاّ گرچه امساك واجب است ولي جماع در روز موجب كفاره نيست چون صائم نبوده است 2. عمدي باشد 3. اكراهي نباشد 4. علم به حرمت داشته باشد 5. روزه رمضان باشد 6. جماع به تنهايي باشد نه همراه با اكل والاّ كفاره ندارد 7. مكلف باشد نه كودك 8 . تا غروب جنون به او عارض نشود 9. از روي اشتباه نسبت به روز و شب نباشد 10. دخول به اندازه ختنه گاه باشد 11. فاعل باشد نه مفعول.
مالكيه; هر مفسدِ صومي موجب قضا و كفاره است. مفسدات صوم عبارت اند از: 1. جماع موجب غسل و خروج مني بدون جماع موجب كفاره است نه قضا
288 |
به شرط آن كه نظر و فكر را ادامه دهد و عادت او بر انزال در تدوام نظر باشد 2. تعمّد قي 3. وصول مايع به حلق عمداً 4. رساندن چيزي به معده عمداً و بدون عذر، از بالا باشد يا پايين.
كفاره به شرطي لازم است كه در روزه ماه مبارك باشد نه ديگر روزه هاي واجب و از روي علم و اختيار و عمد باشد و مسافر نباشد. ( 1 )
موجبات قضا
1. مبطلات موجب قضا، در ماه رمضان
اماميه; مشهور ميان اماميه آن است كه در موارد زير قضاي ماه رمضان واجب است ولي كفاره ندارد:
1. جنب شدن در شب و خوابيدن براي بار دوم و بيدار نشدن تا صبح.
2. نيت روزه نكند يا قصد كند كه روزه نباشد.
3. فراموش كردن غسل جنابت.
4. بدون تحقيق از صبح، مفطر انجام دهد و معلوم شود كه صبح دميده است.
5. افطار قبل از غروب به خاطر تاريكي.
6. مضمضه كردن و بي اختيار آب فرو دادن.
حنبليه; موجبات قضا به تنهايي:
1. ادخال چيزي در جوف بدن حتي خلط گلو يا رسيدن طعم سرمه با حلق.
2. خروج مني به سبب تكرار نگاه يا استمنا يا بيرون آمدن مذي.
3. قي كردن ولو به طوري قهري و بي اختيار;
4. حجامت.
و اما آنچه نه موجب كفاره است و نه قضا:
1 . العروة الوثقي، ج 2، صص 209 ـ 176; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 478 ـ 475; الفقه علي المذاهب الأربعه و مذهب اهل البيت(عليهم السلام)، ج 1، صص 728 و 727
289 |
1. رگ زدن 2. خون دماغ و استفراغ 3. انزال با فكر يا احتلام 4. ناخودآگاه فرو رفتن آب بر اثر مضمضه. و امور ديگري كه به تفصيل در كتب خود ذكر كرده اند.
حنفيه; سه چيز موجب قضا است:
1. تناول چيزي غير از غذا و در معناي غذا (دوا)
2. تناول غذا يا دوا به خاطر عذر شرعي
3. قضاي شهوت به طور غير كامل; مانند امناء از راه وطي ميته يا بهيمه يا صغيره يا تفخيذ يا با دست.
ولي انزال مني از طريق نگاه به شهوت و مانند آن، موجب قضا و فساد صوم نيست همچنين تأخير غسل جنابت تا طلوع خورشيد و دخول غبار غليظ مفسد نيست.
شافعيه; موجبات قضا عبارت اند از: 1. رسيدن چيزي به جوف 2. دود غليظ 3. ادخال انگشت در قُبُل يا دُبُر 4. داخل كردن چيزي در گوش 5. خوردن غذاي لاي دندان 6. قي كردن عمدي 7. خارج كردن مگسي كه در جوف وارد شده است 8. آروغ زدن عمدي و آمدن چيزي از معده به حلق 9. انزال به سبب مباشرت ولو فاحش باشد و انزال به سبب تقبيل يا لمس و اما انزال به سبب نظر يا فكر،اگر عادت او نباشد، مانند احتلام، مفسد نيست.
مالكيه; كسي كه مفطري تناول كند و شرايط وجوب كفاره را نداشته باشد، فقط بايد روزه را قضا كند و اما آنچه روزه را باطل نمي كند و موجب قضا نيست، عبارت اند از: 1. استفراغ 2. رسيدن غبار غليظ به حلق 3. طلوع فجر در حال اكل و شرب در صورت طرح مأكول و مانند آن 4. غلبه مني يا مذي به مجرد نظر يا فكر 5. فرو دادن آب دهان جمع شده يا غذاي لاي دندان 6. روغن قرار دادن روي زخم 7. احتلام. ( 1 )
احكام روزه
1 . العروة الوثقي، ج 2، صص 213 ـ 209; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 482 ـ 476
290 |
1. شرايط وجوب روزه
مذاهب اسلامي; شرايط وجوب روزه عبارت اند از: 1. عقل; روزه بر مجنون واجب نيست 2. بلوغ; روزه بر كودك واجب نيست اگرچه مشروعيت دارد 3. طهارت از حيض و نفاس 4. مسافر نبودن 5. بيمار نبودن. اما در مورد بيهوش و مست، ميان مذاهب اختلاف وجود دارد. در مورد كافر نيز اختلاف كرده اند. اماميه روزه را بر كافر واجب مي دانند، ولي اسلام را شرط صحت آن مي شمرند، مذاهب اهل سنت، اسلام را شرط وجوب ذكر كرده اند. ( 1 )
2. كساني كه روزه بر آن ها واجب نيست
مذاهب اسلامي; روزه بر افراد زير واجب نيست: 1. بيماراني كه روزه براي آن ها ضرر داشته باشد 2. زن حامله يا شيرده كه روزه براي خودش يا فرزندش ضرر دارد 3. كسي كه بر اثر تشنگي و گرسنگي به مشقت مي افتد 4. پيراني كه نمي توانند روزه بگيرند يا براي آن ها مشقت دارد.
يادآوري:
طبق فقه اهل بيت(عليهم السلام)، بيماري كه روزه براي او ضرر دارد، واجب است افطار كند و روزه او حرام است. ( 2 )
3. قضاي روزه رمضان
مذاهب اسلامي; كسي كه روزه ماه رمضان را عمداً ترك كرده يا عذري داشته يا روزه اش باطل بوده، بايد آن ها را در زماني كه روزه گرفتن مجاز است، قضا كند. همچنين به نظر تمامي مذاهب، جز حنفيه، در ماه رمضان نمي توان نيت روزه قضا كرد و در صورت نيت قضا، نه قضاي او صحيح است و نه اداي او، ولي حنفيه مي گويند اداءً واقع مي شود ولي در يوم الشك قضا صحيح است و كسي كه قضا به گردن دارد بايد بدون تأخير تا رمضان آينده قضا كند; به نظر غير حنفيه و غير شافعيه. ولي به نظر حنفيه وجوب قضا موسّع است و تأخير
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 1 . العروة الوثقي، ج 2، صص 223 ـ 219، الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 487 ـ 484; فقه السنه، ج 1، صص 330 ـ 326; الفقه علي المذاهب الأربعه و مذهب اهل البيت(عليهم السلام)، ج 1، صص 746 ـ 740.
2 . همان
291 |
آن اشكال ندارد، به نظر شافعيه هم در صورتي كه بدون عذر روزه خورده، قضاي آن فوري است و الاّ فوري نيست. ( 1 )
4. فديه تأخير قضاي رمضان
مذاهب اسلامي (جز حنفيه); معتقدند در صورت تأخير قضا تا رمضان بعد بدون عذر شرعي، بايد فديه بپردازد و مقدار آن را اماميه يك مدّ طعام (750 گرم) مي دانند و اهل سنت اطعام و سير كردن يك مسكين. اين فديه به نظر غير شافعيه، بر اثر تأخير در سال هاي مختلف، تكرار نمي شود ولي شافعيه، با تكرار سال، معتقد به تكرار فديه هستند. اما حنفيه به طور كلي فديه را واجب نمي شمرند. ( 2 )
5. كفاره افطار عمدي
اماميه; مخيّر است بين عتق رقبه مؤمنه يا روزه دو ماه پي در پي و يا اطعام شصت مسكين.
حنبليه; كفاره ترتيبي است. بايد رقبه مؤمنه آزاد كند و اگر نيافت دو ماه پي در پي روزه بگيرد و در بين دو ماه، اگر به خاطر عذر شرعي، مانند سفر افطار كرد، لازم نيست از سر بگيرد و اگر نمي تواند، دو ماه پي در پي روزه بگيرد و شصت مسكين را طعام دهد.
حنفيه; كفاره ماه رمضان ترتيبي است از عتق رقبه، ولي لازم نيست مؤمن باشد، سپس دو ماه پي در پي روزه كه عذر قاطع آن است و سپس اطعام شصت مسكين.
شافعيه; كفاره افطار عمدي، ترتيبي است از عتق رقبه مؤمنه، سپس دو ماه روزه پي در پي كه عذر شرعي هم تتابع را قطع مي كند و سپس اطعام شصت مسكين.
مالكيه; مانند اماميه تخييري است، اگرچه افضل اطعام، سپس عتق و سپس صيام است.
يادآوري:
به نظر اماميه، اگر يك ماه كامل روزه بگيرد و يك روز از ماه دوم را به آن اضافه كند، تتابع دو ماه محقق است، ولي اهل سنت، دو ماه كامل شرط مي كنند كه پي در پي باشد. ( 3 )
1 . العروة الوثقي، ج 2، صص 232 ـ 230، الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 490 و 489; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، صص255 ـ 253.
2 . همان
3 . العروة الوثقي، ج 2، صص 240 ـ 237; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 491 و 490; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، صص 257 ـ 255.
292 |