بخش 26

7. احرام حج
8. وقوف به عرفات و مشعر
9. مناسك منا

346

احرام حج
1. زمان و مكان احرام حج
مذاهب اسلامي; پس از عمره تمتّع، كسي كه حج تمتّع انجام مي دهد، بايد از مكه محرم شود. زمان احرام حج تمتّع بايد به گونه اي باشد كه وقوف در عرفه، در روز نهم ذي حجّه را درك كند، اگرچه مستحب است روز ترويه (هشتم ذي حجّه) احرام ببندد و عازم منا شود و شب نهم را در منا سپري كند. احرام حج از جهت واجبات، مستحبات و تروك احرام، تفاوتي با احرام عمره ندارد. به گفته شيخ طوسي و برخي از فقهاي اهل سنت، امام در روز هفتم ذي حجّه، بعد از ظهر در مكه خطبه مي خواند و به مردم فرمان مي دهد كه از صبح روز هشتم عازم منا شوند. اين خطبه، يكي از خطبه هايي است كه در مناسك حج سنت است. آن گاه امام با مردم نمازهاي ظهر و عصر و مغرب و عشاي روز هشتم و نماز صبح روز نهم را در منا مي خواند و پس از طلوع خورشيد عازم عرفه مي شود. ^{( 1 )}
يادآوري:
1. به نظر مذاهب چهارگانه اهل سنت، مستحب است نماز ظهر و عصر در روز ترويه، در منا خوانده شود ولي در مذهب اماميه مستحب است (غير از امام و امير الحاج)، محرمي پيش از نماز ظهر و عصر از مكه خارج نشود. اما مستحب است امام نماز ظهر و عصر ترويه را در منا به جا آورد.

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الروضة البهيه، ج 1، صص 517 و 516; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 626 ـ 619; فقه السنه، ج 1، ص 520; مناسك محشي، ص 379; مختصرالمزني(فقه شافعي)، المصادرالفقهيه، ج 11، ص830 ، المهذب(فقه شافعي)، المصادرالفقهيه، ج 11، ص 892; الكافي في فقه اهل المدينه (فقه مالكي)، المصادرالفقهيه، ج 10، ص 533; تذكرة الفقها، ج8 ، صص165 ـ 163; مبسوط، ج 1، ص365

348

2. همچنين طبق مذهب اماميه، مستحب است زائر از مقام ابراهيم يا حِجر اسماعيل احرام ببندد.
3. احمد بن حنبل معتقد است: امام روز هفتم خطبه نمي خواند.
2. قطع تلبيه در احرام حج
اماميه; هنگام ظهر روز عرفه، به نظر مشهور اماميه، افراد محرم بايد لبيك را قطع كنند.
فقهاي چهارگانه (جز مالكيه); تا زمان رمي جمره عقبه در روز عيد قربان، لبيك را تكرار مي كند.
مالكيه; هنگام ظهر روز عرفه، تلبيه را قطع مي كند، ولي كسي كه در عرفه محرم شده باشد تا رمي جمره عقبه تكرار مي كند. ^{( 1 )}

وقوف در عرفات
1. زمان وقوف در عرفات
اماميه; عرفات دو نوع وقوف دارد: 1. وقوف اختياري; از ظهر تا غروب روز عرفه، وقوف براي يك لحظه و اين يك لحظه در عرفات «ركن» حج است و بقيّه آن «واجب» مي باشد. 2. وقوف اضطراري; مقداري از شب عيد قربان.
حنبليه; از فجر روز نهم تا فجر روز عيد قربان. وقوف مقداري از اين زمان در عرفه ركن است، ولي اگر در روز وقوف مي كند، بايد تا غروب بماند.
به فتواي حنفيه و شافعيه، وقت وقوف از زوال روز نهم است تا فجر روز دهم.
شافعيه; اگر يك لحظه از اين زمان را درك كند، كافي است، ولي به نظر حنفيه واجب است اگر روز وقوف مي كند تا غروب بماند.

مالكيه; حضور در عرفه دو نوع است: 1. حضور ركني; كه ترك آن موجب فساد حج است و آن يك لحظه از غروب روز عرفه است تا طلوع فجر دهم 2.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 144; الخلاف، ص 458

349

حضور واجب كه ترك آن كفاره دارد و آن يك لحظه از زوال روز عرفه تا غروب خورشيد مي باشد.
يادآوري:
تفصيل مربوط به فتواي مالكي ها در بسياري از كتب; از جمله فقه السنه و الفقه علي المذاهب الخمسه مطرح نشده است و نظر مالكي ها مانند نظر حنفي ها و شافعي ها شمرده شده است. ^{( 1 )}
2. خطبه امام در عرفات
مذاهب اسلامي; امام، ظهر روز عرفه در عرفات براي مردم خطبه مي خواند. به گفته اماميه، حنبليه و شافعيه، اين خطبه قبل از اذان است ولي به گفته حنفيه و مالكيه خطبه عرفه بعد از اذان مي باشد. خطبه عرفات; مانند خطبه روز جمعه دو خطبه است كه ضمن تحميد و تهليل و ثنا و امر به تقوا، امام مناسك حج را به مردم مي آموزد. ^{( 2 )}
يادآوري:
اين گونه مسائل; از نكات اساسي در مناسك حج است و ابعاد سياسي حج را به خوبي آشكار مي كند. اگرچه از وظايف حكومت اسلامي است و از مسائل فقه سياسي محسوب مي شود و جزو وظايف فردي نمي باشد.
3. قصر يا تمام بودن نماز امام و ساير حجاج در عرفات
اماميه; مانند ديگر موارد است; اگر امام يا حجّاج مقيم مكه هستند، مانند ديگر مقيمان مكه، نماز را تمام مي خوانند و اگر امام يا حجاج مسافرند، مانند ساير مسافرين نماز را قصر مي خوانند.
حنبليه; نماز قصر در عرفه سنت است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، صص 387 ـ 384; فقه السنه، ج 1، ص 522; جامع الخلاف و الوفاق، ص208; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، ص 378; الخلاف، ج1، ص 453; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص599 ـ 597; بدائع الصنائع(فقه حنفي)، المصادرالفقهيه، ج10، ص 33; تذكرة الفقها، ج 8 ، ص177
2 . الخلاف، ج 1، ص 452; بدائع الصنائع(فقه حنفي)، المدونه(فقه مالكي)، الكافي في فقه اهل المدينه(فقه مالكي)، المهذب(فقه شافعي)، الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، المصادرالفقهيه، ج 10، صص89 و 390 و 532 و ج 11، صص 892 و 1048; تذكرة الفقها، ج8، ص 177

350

حنفيه و شافعيه; اگر امام مقيم مكه است، او و تمامي مردم; اعم از مسافر و مقيم نماز را تمام مي خوانند ولي اگر امام مسافر است; مانند ديگر مسافران، قصر مي خوانند و اما مقيمان مكه تمام مي خوانند.
مالكيه; نماز قصر در عرفه سنّت است; خواه مقيم باشد، خواه مسافر. ^{( 1 )}
4. جمع نماز ظهر و عصر در عرفات
اماميه; مانند ساير ايّام، جمع ميان اين دو نماز جايز است; منفرد باشد يا با امام.
حنبليه، شافعيه و مالكيه; برخلاف ساير ايام، جمع اين دو نماز جايز است; منفرد باشد يا با امام.
حنفيه; برخلاف ديگر ايام، اگر نماز را با امام بخواند، جمع جايز است و در صورت فرادي جايز نيست.

5. نماز جمعه در عرفات
اماميه; حكم ساير جمعه هاي طول سال را دارد كه با وجود شرايط، مي توانند آن را اقامه كنند.
حنبليه; اگر اميرالحاج والي مكه باشد، در صورت مصادف شدن عرفه با جمعه، بايد نمازجمعه اقامه كند.
حنفيه; اگر نماز امير الحاج تمام است، در صورت مصادف شدن عرفه با جمعه، بايد نمازجمعه اقامه كند.
شافعيه و مالكيه; اگر عرفه با جمعه مصادف شود، نماز جمعه در عرفات خوانده نمي شود و همان خطبه هاي عرفه و نمازي كه امام با حجاج اقامه مي كند، جاي نمازجمعه محسوب مي شود، مگر اين كه امام از اهل عرفه باشد. ^{( 2 )}
6. مستحبات وقوف در عرفات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان
2 . فقه السنه، ج 1، ص 525; بداية المجتهد، ج 1، ص 349; جامع الخلاف والوفاق، ص 56; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 599 ـ 597; تذكرة الفقها، ج 8، صص 179 و 178

351

در بيشتر مستحبات و آداب وقوف در عرفات، مذاهب اسلامي اتفاق نظريه دارند; مانند طهارت از حدث و مشغول بودن به ذكر و تهليل و تحميد و ثناي الهي و فرستادن صلوات بر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) و زياد دعا خواندن، اگرچه از جهت حجم و كميت و كيفيت، مستحباتي كه در فقه اماميه آمده و ادعيه و نمازها و اذكاري كه در متون فقهي و روايي اماميه مندرج است، به هيچ وجه قابل قياس با متون فقهي مذاهب اربعه اهل سنت نيست. كافي است مقايسه شود آن چه در فقه مذاهب اهل سنت آمده، با دعاي عرفه حضرت سيدالشهدا(عليه السلام) و دعاي عرفه صحيفه سجاديه، تا غناي معنوي و معرفتي و توحيدي مذهب اهل بيت(عليهم السلام)آشكار گردد. استحباب غسل را نيز اماميه و برخي از مذاهب اهل سنت; مانند شافعيه تصريح كرده اند. ^{( 1 )}
7. زمان كوچ از عرفات
مذاهب اسلامي; پس از غروب خورشيد، براي وقوف مشعرالحرام، امام همراه ديگر حجاج از عرفات كوچ مي كنند. در حالي كه در هنگام حركت و ميانه روي و اقتصاد در راه رفتن و دوري از شتاب زدگي را مراعات مي كنند و به ذكر و دعا و توجه به خداوند سبحان مشغول مي شوند.
يادآوري:
برخي از مذاهب اهل سنت; مانند حنبليه تصريح كرده اند كه مستحب است پيش از امام كوچ نكنند. ^{( 2 )}
وقوف در مشعرالحرام
8. بيتوته شب عيد در مشعرالحرام (پيش از وقوف بين الطلوعين)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 599 ـ 597; مناسك محشي، صص 393 ـ 391; تذكرة الفقها، ج 8، ص 169
2 . الدروس الشرعيه، ج 1، ص 421; شرائع الاسلام، ج 1، ص 255; فقه السنه، ج 1، ص 525; الكافي في فقه اهل المدينه (فقه مالكي)، المصادر الفقهيه، ج 10، ص 501; الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي)، المصادر الفقهيه، ج 11، ص 1042; تذكرة الفقها، ج 8، صص194 و 193

352

اماميه; محل خلاف است. اكثر فقهاي معاصر نسبت به بيتوته در شب عيد، احتياط (واجب يا مستحب) مي دانند و برخي هم آن را واجب مي شمرند.
حنبليه; مبيت در مزدلفه واجب است و تا پيش از نصف شب خروج از آن جايز نيست، ولي پس از نصف شب جايز است.
حنفيه; بيتوته در مزدلفه واجب نيست، ولي سنت (مستحب) است.
شافعيه; در مورد وجوب بيتوته در مشعرالحرام دو قول است: 1. واجب است و نسك محسوب مي شود 2. سنت است.
مالكيه; مبيت در مزدلفه سنت مؤكد است، ولي واجب نيست. ^{( 1 )}

9. وقوف پس از طلوع فجر در مشعرالحرام
اماميه; وقوف بين الطلوعين در مشعرالحرام واجب است و وقوف در مقدار كمي از اين زمان، ركن حج است، اما براي زنان و كساني كه معذورند، جايز است پس از وقوف مقداري از شب، مشعرالحرام را ترك كنند. همچنين كسي كه وقوف بين الطلوعين و وقوف در شب را درك نكرده و معذور بوده، مي تواند مقداري از طلوع خورشيد تا ظهر روز عيد را وقوف كند.
حنبليه; سنت است.
حنفيه; واجب است، ولي فرض نيست. اگر پس از طلوع فجر قبل از نماز فجر خارج شود، گناه كرده، چون تارك سنت است ولي تكليفي ندارد.
شافعيه; همين كه پس از نصف شب در مسير عبور از عرفات به منا، در مشعر حضور پيدا كند ولو در حال مرور باشد، كافي است.
مالكيه; نزول در مزدلفه براي غير معذور لااقل به اندازه حطّ رحال و پايين گذاردن بار و پالان شتر در شب عيد در مسير عبور از عرفات به منا واجب است، ولي اگر معذور است در حال عبور هم وقوف داشته باشد كافي است. ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 396; جواهرالكلام، ج 19، صص 77 ـ 69; الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، المهذب(فقه شافعي)، الكافي في فقه اهل المدينه(فقه مالكي)، المصادرالفقهيه، ج11، صص1044و 895 ، ج10، صص57 و 56 و 97 و 501; فتاواي بن باز، ص118
2 . مناسك محشي، ج 11، صص 400 و 390; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، صص 385 ـ 383; المقنع و الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، المهذب(فقه شافعي)، الكافي في فقه اهل المدينه(فقه مالكي)،المصادرالفقهيه، ج 11، صص1044 و 895 و ج 10، ص 56، ص 501; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص62 ـ 599; سراج السالك، ص 180; الانتصار، ص 232

354

10. شرايط وقوف در عرفات و مشعرالحرام
اماميه; در وقوف، نيت و علم معتبر است و كسي كه به هيچ وجه قصد وقوف نداشته باشد مانند بي هوش و مغمي عليه وقوفش باطل است.
حنبليه; در وقوف، نيت و علم معتبر نيست ولي بايد مجنون، مست و بي هوش نباشد.
حنفيه; در وقوف، هيچ كدام از نيت، علم و عقل معتبر نيست و صرف حضور بدون نيت و بدون علم به اين كه اينجا سرزمين عرفات است و با حضور در حال جنون و بي هوشي و خواب، صحيح و كافي است.
شافعيه; علم و نيت شرط نيست، ولي اهليّت عبادت; يعني عقل لازم است و توقف مجنون و بي هوش كفايت نمي كند.
مالكيه; قائل به تفصيل اند; اگر در حال عبور وقوف مي كند علم و نيت معتبر است، ولي اگر توقف مي كند، علم و نيت شرط نيست.
در «الفقه علي المذاهب الخمسه» تفصيل مذكور از مالكيه مطرح نشده و به طور مطلق، اعتبار علم و نيت به آن ها نسبت داده شده است. ^{( 1 )}

11. نماز مغرب و عشاي شب عيد قربان و چگونگي آن
اماميه; مستحب است نماز مغرب و عشا را تا مزدلفه به تأخير اندازد، اگرچه ثلث شب نيز بگذرد و دو نماز را با يك اذان و دو اقامه به صورت جمع بخواند و نوافل مغرب را پس از عشا به جا آورد و اگر از رسيدن به مزدلفه پيش از نصف شب ناتوان شد، نماز مغرب و عشا را بين راه به جا آورد و اما از جهت قصر و اتمام، وظيفه اش مانند عرفات است.
حنبليه; جمع ميان نماز مغرب و عشا سنت است و اگر نماز مغرب را در مسير مزدلفه به جا آورد، ترك سنت كرده، ولي مجزي است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مناسك محشي، صص 384 ـ 367;، الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 602 ـ 597; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، صص 381 ـ 379; تذكرة الفقها، ج 8، ص 170

355

حنفيه; نماز مغرب و عشا را به صورت جمع بايد در مزدلفه به جا آورد و چنانچه نماز مغرب را پيش از رسيدن به مزدلفه بخواند. اگر تا قبل از طلوع فجر به مزدلفه رسيد، به نظر ابوحنيفه و اكثر حنفي ها بايد اعاده كند، ولي اگر فجر طلوع مي كند، جايز است قبل از مزدلفه به جا آورد.
شافعيه; جمع ميان نماز مغرب و عشا با دو اقامه سنت است ولي اگر هر كدام را در وقت خود به جا آورد، كفايت مي كند.
مالكيه; اگر همراه امام است، سنت است نماز مغرب و عشا را با امام، با يك اذان و يك اقامه به صورت جمع بخواند ولي اگر تنها است، مغرب را در وقت خود و عشا را در وقت خود به جا آورد. همچنين سنت براي غير اهل مزدلفه آن است كه نماز عشا را شب عيد به صورت قصر بخوانند. ^{( 1 )}

12. مستحبات وقوف در مزدلفه
مذاهب اسلامي; مستحب است: 1. سنگ ريزه هايي را كه در منا بايد رمي كند، از مزدلفه گرد آورد 2. شب عيد قربان را به عبادت و دعا به سر برد و پس از نماز صبح مشغول ذكر و حمد و ثناي الهي شود 3. كمي قبل از طلوع خورشيد كوچ كند، به گونه اي كه از وادي محسّر نگذرد 4. هنگامي كه به وادي محسّر رسيد، با سرعت بيشتري حركت كند.
طبق مذهب اماميه، پيش از طلوع خورشيد، آغاز به كوچ مي كند، ولي نبايد تا پيش از طلوع از سرزمين مشعرالحرام خارج شود. ^{( 2 )}
يادآوري:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 407; الخلاف، ج 1، ص 454; جامع الخلاف والوفاق، ص211; فقه السنه، ج 1، ص525; بدائع الصنائع(فقه حنفي)، الكافي في فقه اهل المدينه(فقه مالكي)، المهذب(فقه شافعي); مختصرالمزني(فقه شافعي)، الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، ص604; بداية المجتهد، ج 1، ص 351; المصادرالفقهيه، ج10، صص 97 ـ 95 و ج 10، ص 500 و ج 11، صص894 و 822 و ج 11، ص 1044; تذكرة الفقها، ج8، صص 200 ـ 194
2 . مناسك محشي، ص 48; بدائع الصنائع (فقه حنفي)، الكافي في فقه اهل المدينه (فقه مالكي)، مختصر المزني (فقه شافعي)، المهذب (فقه شافعي)، الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي)، المصادرالفقهيه، ج10، ص 298، ج 11، ص 502 و ج 11، صص 894 و 822 و ج11، ص 1044; جامع الخلاف والوفاق، ص 211; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، صص387 و 386; تذكرة الفقها، ج 8، ص 202

356

طبق مذهب اماميه، براي وقوف در مزدلفه سه وقت است: 1. شب عيد براي معذورين (اضطراري ليلي) 2. بين طلوع صبح تا طلوع خورشيد (اختياري) 3. از طلوع آفتاب تا ظهر روز دهم (اضطراري نهاري) اما نظريات وفتاواي نقل شده از مذاهب چهارگانه اهل سنت در باب وقوف در مزدلفه به ويژه حنفيه و مالكيه مختلف است. در الفقه علي المذاهب الأربعه از حنفيه نقل مي كند كه بين الطلوعين، وقوف واجب نيست و وقوف در شب واجب است، ولي در كتب حنفيه وقوف بين الطلوعين، واجب شمرده شده است. همچنين در بعضي كتب مالكيه، مانند بداية المجتهد، مطلقاً وقوف و بيتوته در مزدلفه را سنت شمرده اند. ولي در برخي كتب ديگر; مانند سراج السالك و الفقه علي المذاهب الأربعه، وقوف در مقداري از شب، واجب شمرده شده است. مرحوم سيد مرتضي از فقهاي اماميه در كتاب الانتصار مي نويسد: «ممّا انفردت الامامية به: القول بوجوب الوقوف به مشعرالحرام و أنّه ركن من أركان الحج و جاري مجري الوقوف بعرفة في الوجوب و خالف باقي الفقها في ذلك و لم يوجبه أحد منهم.» جمع آراي اهل سنت و كلام سيد مرتضي(رحمه الله) اين است كه وقوف اختياري را هيچ كدام فرض نمي دانند و تنها حنفيه سنت مؤكد (واجب) مي شمارند و اما وقوف اضطراري ليلي را به جز حنفيه، بقيه واجب شمرده اند. ^{( 1 )}

مناسك منا
1. مناسك واجب منا در عيد قربان
مذاهب اسلامي; بر اساس آن چه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) در حجة الوداع انجام داده اند; سه عمل واجب، در روز عيد قربان، در منا، بايد انجام پذيرد:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تذكرة الفقها، ج 8، صص 209 ـ 207; سراج السالك، شرح اسهل المسالك، ج 1، ص 180; الانتصار، ص232; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 602 ـ 599

357

1. رمي جمره عقبه 2. ذبح قرباني 3. حلق يا تقصير. ^{( 1 )}
يادآوري:
انجام دهندگان حج اِفراد، متمتع و قرِان در رمي جمره عقبه و حلق يا تقصير اشتراك دارند، ولي قرباني تنها بر متمتّع و قارن واجب است و مفرِد وظيفه اي ندارد.
2. ترتيب اعمال عيد قربان
اماميه; رعايت ترتيب بالا، در روز عيد قربان واجب يا احتياط واجب است، ولي اگر برخلاف ترتيب عمل شد، اعاده لازم نيست.
حنبليه; رعايت ترتيب سنّت است و اگر مراعات نشد، موجب كفّاره نيست.
حنفيه; اگر پيش از قرباني يا رمي حلق كند، بايد گوسفند كفاره دهد، ولي اگر پيش از رمي قرباني كند، كفاره ندارد.
شافعيه; رعايت ترتيب سنّت است و كسي كه مراعات نكند كفّاره ندارد.
مالكيه; كسي كه پيش از رمي حلق كند بايد فديه دهد، ولي اگر قبل از ذبح حلق كند يا قبل از رمي ذبح كند كفاره ندارد. ^{( 2 )}

ويژگي شن ها
1. جنس و اندازه شن ها (سنگ ريزه)
اماميه; بايد ريگ باشد و به غير ريگ; مانند كلوخ و خزف (سفال) صحيح نيست و از جهت اندازه بايد مانند شن، ريز نباشد و زياد بزرگ هم نباشد.
حنبليه; رمي جمره به غير حصاة و شن; مانند طلا و سنگ هاي گرانبها كافي نيست، همچنين رمي به شن خيلي ريز يا خيلي درشت كفايت نمي كند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، صص 444 ـ 408، بداية المجتهد، ج 1، ص 652; فقه السنه، ج 1، ص 527; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، صص 388 و 387; الروضة البهيه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج1، ص 525
2 . مناسك محشي، صص 451 و 450; جواهرالكلام، ج19، صص 251 و 250; الروضة البهيه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج 1، ص 525; رسائل للحجاج و المعتمرين، صص 13 و 12; بداية المجتهد، ج 1، ص 353; مغني والكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، مختصر المزني(فقه شافعي)، القوانين الفقهيه(فقه مالكي); مصادر الفقهيه، ج 11، صص 1048 ـ 1045 و 974 و ج 10، ص 103 و ج 11، ص 823

358

حنفيه; با چيزي كه از جنس زمين باشد; مانند گل يا سنگ يا خاك كه تيمم بر آن صحيح است، رمي جايز است و با غير آن; مانند طلا و نقره و چوب و جواهرات كافي نيست.
شافعيه; رمي با غير سنگ، مانند كلوخ يا سفال يا نمك يا آجر جايز نيست و مستحب است كه سنگ به اندازه حصي الخذف (قدر دانه باقلا) باشد و بزرگتر از آن نباشد.
مالكيه; رمي با غير حجر; مانند كلوخ و سفال كافي نيست، همچنين بايد بسيار ريز نباشد ولي رمي با سنگ يا سنگ بزرگ مجزي است اگرچه كراهت دارد. ^{( 1 )}

شرايط رمي
1. محل جمع آوري سنگريزه
اماميه; بايد سنگريزه ها از حرم باشد، البته از مسجدالحرام يا مسجد خيف جايز نيست و مستحب است از مزدلفه برداشته شود.
حنبليه; از هر جا برداشته شود كافي است.
حنفيه; شن ها را از هر جا مي تواند جمع كند، ولي كراهت دارد از سنگ ريزه هاي كنار جمره بردارد.
شافعيه; در فتاواي شافعيه، تصريحي نسبت به مكان جمع آوري شن ها يافت نشد، ولي در ظاهر آن ها هم مانند ساير مذاهب اهل سنت معتقدند: از هر جا باشد كافي است.
مالكيه; سزاوار نيست از سنگ ريزه هاي مسجدالحرام باشد و مستحب است از مزدلفه برداشته شود و در غير اين صورت، از هر مكان طاهري مي توان جمع كرد.
يادآوري:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 409; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 601 و 600; وسائل الشيعه، ج 5، ابواب رمي جمرة العقبه، باب 7، ج 1، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، المهذّب(فقه شافعي)، الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي)، الكافي في فقه اهل المدينه (فقه مالكي)، المصادر الفقهيه، ج 10، ص 101 و ص503 و ج 11، ص 896 و 1046، فقه السنه، ج1، صص 529 و 528; الدروس الشرعيه، ج 1، ص433

359

1. اماميه در اين فتوا كه بايد سنگ از حرم باشد منحصر هستند 2. به نقل «فقه السنه»، از حنفيه، شافعي و احمد بن حنبل، رمي با سنگ گرفته شده از محل رمي جايز است ولي كراهت دارد. ^{( 1 )}
2. بكر بودن سنگريزه ها
اماميه; به نظر مشهور، بايد سنگ ها بكر باشد و پيش تر براي رمي از آن ها استفاده نشده باشد.
حنبليه; استفاده از سنگي كه ديگري رمي كرده، مجزي نيست.
حنفيه; كراهت دارد از سنگ هاي كنار جمره براي رمي بردارد.
شافعيه; كراهت دارد با سنگي كه پيش تر رمي شده، رمي كند و سنت است با سنگ هاي جديدي كه تاكنون رمي نشده است، بزند.
مالكيه; بايد سنگ ها بكر و جديد باشد و چنانچه با سنگي كه پيش تر با آن رمي شده، رمي كند، كافي نيست. ^{( 2 )}
3. مباح بودن حصاة
اماميه; بايد سنگ ها مباح باشد.
مذاهب چهارگانه; به اين شرط تصريحي نشده است. ^{( 3 )}

واجبات رمي
اماميه; نيت، با قصد خالص و بدون ريا.
در منابع فقهي اهل سنت به لزوم نيت خالصانه به عنوان يكي از واجبات رمي اشاره اي نشده است. ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 409; جامع الخلاف و الوفاق، ص 213; فقه السنه، ص 529; المقنع(فقه حنبلي)، الكافي في فقه اهل المدينه(فقه مالكي)، الهدايه(فقه حنبلي)، المصادرالفقهيه، ج 10، ص 273 و ص 504 و ج 11، ص 973; فقه السنه، ج 1، ص 522
2 . مناسك محشي، ص 405; الخلاف، ج 1، ص 456; الروضة البهيه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج 1، ص527; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 601 و 600; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، ص 391; فقه السنه، ج 1، ص 529
3 . مناسك محشي، ص 410; تذكرة الفقها، ج 8، صص 219 ـ 213
4 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 258، مناسك محشي، ص 411; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، ص 39; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 602 ـ 599

360

1. پرتاب كردن
پرتاب كردن و انداختن، از مقوّمات معنا و مفهوم رمي است كه در فقه اماميه به وجوب آن تصريح شده و در فقه مذاهب اربعه اهل سنت نيز مورد تأييد و تأكيد قرار گرفته است. ^{( 1 )}
2. اصابت به جمره
برخورد و رسيدن سنگ ها به جمره از واجبات رمي است كه در فقه اماميه وفقه مذاهب چهارگانه مورد تأييد و تأكيد است. ^{( 2 )}
يادآوري (1):
اهل سنت در جوامع روايي خود از پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) نقل كرده اند كه با سنگي مانند حصي الخذف(بالذال) رمي شود. «خذف» در لغت به معناي رمي و انداختن است و حصي الخذف به معناي سنگريزه مناسب براي پرتاب خواهد بود. از اين رو، حصي الخذف را به اندازه باقلا، كوچكتر از فندق و بزرگتر از نخود تفسير كرده اند. به جز حنبليه، ساير مذاهب اهل سنت رعايت اين اندازه را مستحب شمرده اند. البته شهيد اول در كتاب دروس «الرمي خَذْفاً» را مستحب مي شمرد و آن را تفسير مي كند: به گذاشتن ريگ بر باطن انگشت ابهام و پرتاب آن با ناخن انگشت سبّابه، در منابع روايي شيعه نيز وارد است: «حصي الجمار يكون مثل الأنملة تخذفهنّ خذفاً و تضعها علي الابهام و تدفعها بظفر السبّابة» و نظر شهيد اول ناظر به همين روايت است. مشهور فقها نيز به اين روايت فتوا داده اند.
يادآوري (2):

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرائع الاسلام، ج 1، صص 259 و 258; مناسك محشي، ص 411; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص602 ـ 599; الكافي في فقه اهل المدينه(فقه مالكي)، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، المصادرالفقهيه، ج10، ص 504 و ص 57
2 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 259; مناسك محشي، ص 411; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص602 ـ 599; المدونه(فقه مالكي)، المصادرالفقهيه، ج 10، ص 399

361

در مورد معناي لغوي و اصطلاحي «جمره» توجه به اين توضيح اهل لغت لازم است. «الجمرة الحصاة و أمّا موضع الجمار بمني فسمّي جمرة لأنّها ترمي بالجمار و قيل: لأنّها مجمع الحصي التي ترمي بها، من الجمرة و هي اجتماع القبلية علي من ناوأها». همچنين فيومي گويد: «جمرة النار القطعة الملتهبة، جمع الجمرة جمرات و منه جمرات العرب واحدتها جمرة و هي الطائفة تجتمع علي حدّة لقوّتها و شدّة بأسها و جمرة المرأة شعرها جمعته و عقدته في قفاها و كلّ شيء جمعته فقد جمرته و منه الجمرة و هي مجتمع الحصي بمني فكلّ كومة من الحصي جمرة». ^{( 1 )}
3. تعداد سنگ ها
مذاهب اسلامي; سنگ هايي كه به هر جمره بايد برخورد كند، بايد به هفت عدد برسد. بنابراين، در روز عيد قربان هفت سنگ به جمره عقبه مي زند و روز يازدهم نيز هفت سنگ به جمره اولي، هفت سنگ به جمره وسطي و هفت سنگ به جمره عقبه; كه 21 سنگ مي شود و همين تعداد را در روز دوازدهم نيز تكرار مي كند، اين كه بايد به هر جمره اي هفت سنگ بزند; از جمله مسائل مورد اتفاق مذاهب اسلامي است، اگرچه از احمد بن حنبل نقل است كه وي، پنج سنگ را نيز كافي شمرده است. ^{( 2 )}
4. پشت سر هم انداختن
مذاهب اسلامي; بايد سنگ ها را به تدريج و يكي پس از ديگري پرتاب كند و چنانچه همه را با هم بيندازد، كافي نيست ويك بار محسوب مي شود. ^{( 3 )}
5. زمان رمي جمره عقبه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لسان العرب، ج 2، ص 351; مصباح المنير، ج 1، ص 133
2 . مناسك محشي، ص 412، شرائع الاسلام، ج 1، ص 258; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، ص390; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 602 ـ 509; فقه السنه، ج 1، ص530; الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي); المصادر الفقهيه، ج 19، ص 1052
3 . مناسك محشي، ص 412; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، ص 390; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 602 ـ 509; بدائع الصنائع (فقه حنفي)، المدونه (فقه مالكي)، المصادر الفقهيه، ج 11، ص399

362

اماميه; از طلوع آفتاب تا غروب آن، وقت رمي جمره عقبه در روز عيد قربان است، ولي كساني كه از رمي در روز معذورند، مي توانند شب انجام دهند. زنان كه شب عيد در مشعر وقوف اضطراري مي كنند و وارد منا مي شوند، مي توانند همان شب عيد رمي كنند.
حنبليه; پس از طلوع خورشيد، رمي جمره عقبه مستحب است، ولي اول وقتِ رمي، بعد از نيمه شب است و اگر رمي را تا شب به تأخير اندازد، تكليفي ندارد و كفاره بر عهده او نيست.
حنفيه; پس از طلوع خورشيد، رمي جمره عقبه مستحب است، ولي زمان مجاز آن از فجر روز عيد تا غروب آن است.
شافعيه; رمي پس از طلوع خورشيد مستحب است، ولي اگر پس از نصف شب عيد نيز رمي كند كافي است و چنانچه تا غروب رمي نكند و شب يا روز بعد رمي كند، تكليفي ندارد و كفاره بر عهده او نيست.
مالكيه; از طلوع خورشيد تا ظهر مستحب است، ولي از طلوع فجر تا ظهر، وقت رمي است و تأخير بعد از ظهر جز براي بيماران يا كسي كه فراموش كرده جايز نيست، ولي اگر تا غروب رمي كرد، كفاره واجب نيست، اما اگر شب يا روز بعد رمي كرد، بايد كفاره دهد.
چهار مذهب اهل سنت رمي پس از طلوع خورشيد تا ظهر را مستحب شمرده اند. اين استحباب در فقه اماميه ثابت نيست. ^{( 1 )}
6. مستحبات و سنن رمي جمره عقبه
اماميه; 1. طهارت رمي كننده 2. تكبير گفتن هنگام پرتاب هر سنگ 3. خواندن دعاهاي مأثور 4. با جمره عقبه ده يا پانزده ذراع فاصله داشتن 5. پشت به قبله رمي كردن در جمره عقبه 6. نهادن سنگ بر انگشت ابهام و با ناخن سبابه پرت كردن(خذف).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، صص 415 و 498; بدائع الصنائع (فقه حنفي)، الكافي في فقه اهل المدينه، فقه مالكي، ص 502; المهذب (فقه شافعي)، ص 896; الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي)، المصادر الفقهيه، ج10، صص 58 و 502; و ج 11، ص 892 و ص 766; بداية المجتهد، ج1، ص352

363

حنبليه; 1. رمي از طلوع خورشيد تا ظهر 2. تكبير گفتن 3. رو به قبله رمي كردن 4. توقف نكردن كنار جمره عقبه پس از رمي.
حنفيه; 1. رمي از طلوع خورشيد تا ظهر 2.پرتاب با سر انگشتان 3. گفتن تكبير يا هر ذكر ديگر هنگام پرتاب 4. توقف نكردن كنار جمره عقبه پس از رمي 5. پنج ذراع با جمره فاصله داشتن.
شافعيه; 1. رمي از طلوع خورشيد تا ظهر 2. تكبيرگفتن هنگام پرتاب 3. غسل كردن براي رمي 4. توقف نكردن كنار جمره عقبه پس از رمي.
مالكيه; 1. تكبير گفتن هنگام پرتاب سنگ 2. رو به قبله رمي كردن 3. اگر با سنگ نجس رمي كرد، با سنگ پاك آن را اعاده كند برخي از مالكيه گويند: رمي با سنگ نجس گناه است، ولي مجزي است.
چنانكه پيش تر گذشت، فقهاي اهل سنت تكرار تلبيه را تا رمي جمره عقبه مستحب مي شمرند و معتقدند وقتي آغاز به رمي جمره كرد، تلبيه را قطع كند. البته مالك اين را جايز مي داند وليكن خودش طبق روايتي كه از علي(عليه السلام) نقل شده، مي گويد: ظهر عرفه تلبيه را قطع كند. ^{( 1 )}
قرباني و احكام آن
1. ذبح

مذاهب اسلامي; متمتّع، اگر اهل مكه نيست، بر او واجب است پس از رمي جمره عقبه، قرباني كند. به فتواي اماميه اگر اهل مكه هم هست، بايد قرباني كند و تفاوتي ميان مكي و غير مكي نيست و اما در فتواي اهل سنت بر متمتّع مكي، قرباني واجب نيست، به نظر تمامي مذاهب اسلامي قرباني بايد، شتر يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، صص 416 ـ 414، شرائع الاسلام، ج 1، ص 259; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 605 ـ 599; الخلاف، ج 1، ص 456; فقه السنه، ج 1، ص 533; الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي) صص 1046 و 1045; بداية الصنائع (فقه حنفي)، ص 101; المهذب (فقه شافعي)، ص 801; الكافي في فقه اهل المدينه (فقه مالكي) ص 502; المصادر الفقهيه، ج10، ص 101 و ص 502 و ج 11، ص 891

364

گاو يا گوسفند باشد و ذبح شتر افضل از ذبح گاو و ذبح گاو افضل از ذبح گوسفند است. ^{( 1 )}

2. سنّ قرباني
مذاهب اسلامي; اگر قرباني شتر، گاو يا بز است، بايد ثنّي باشد. ثنّي در شتر، زماني است كه از نظر سن، سال پنجم را تمام و داخل در سال ششم شده باشد و ثنّي در گاو و بز وقتي است كه داخل در سال دوم شده باشد. در تفسير ثنّي برخي از اماميه احتياط واجب مي كنند كه كمتر از دو سال نباشد و داخل در سال سوم شده باشد و اما اگر ضأن(ميش) است، كافي است كه جَذَع باشد. و در تفسير جَذَع، عده اي آن را به هفت ماهگي تفسير كرده اند و برخي از اماميه هم احتياط واجب مي كنند كه كمتر از يك سال نباشد. ^{( 2 )}
3. صفت و ويژگي هاي قرباني
مذاهب اسلامي; در بسياري از صفات و ويژگي هاي قرباني، اتفاق نظريه دارند; مانند اين كه ناقص(كور يا لنگ) نباشد; به گونه اي كه كوري و لنگي او واضح باشد، همچنين مريض يا لاغر نباشد. ^{( 3 )}
4. تعداد قرباني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 416; شرائع الاسلام، ج 1، ص 259; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج1، ص395; جامع الخلاف والوفاق، صص 217 ـ 215; بدائع الصنائع (فقه حنفي); بداية المجتهد (فقه مالكي)، المصادر الفقهيه، ج 10، صص 133 و 132 و 600 ـ 598; المقنع (فقه حنبلي)، المصادر الفقهيه، ج 11، ص 977
2 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 260; الروضة البهيه و شرح اللمعة الدمشقيه، ج 1، ص 530; بداية المجتهد، ج 1، ص 375; مناسك محشي، ص 417; عمدة الفقه(فقه حنبلي)، المقنع لابن قدامه و الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، المختصر(فقه حنفي)، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، مختصر المزني (فقه شافعي)، المصادر الفقهيه، ج 11، ص 956; ص 977 و صص1067 ـ 1062 و ج 10، ص 14 و صص137 ـ 133 و ج 11، ص 832; فقه السنه، ج 1، ص 537
3 . شرائع الاسلام، ج 1، صص 261 و 260; الروضة البهيه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج 1، صص 530 و531; مناسك محشي، صص 418 و 417; الفقه السنه، ج 1، ص 537; المقنع لابن قدامه(فقه حنبلي) و المختصر(فقه حنفي)، المصادرالفقهيه، ج 11، صص 977 و 976 و ج 10، صص 14 و 13

365

اماميه; هر نفر بايد حداقل يك حيوان قرباني كند; شتر باشد يا گاو يا گوسفند و شركت چند نفر در يك قرباني مجزي نيست.
مذاهب چهارگانه; ميان گوسفند با شتر و گاو تفاوت وجود دارد; اگر گوسفند قرباني مي كند، تنها براي يك نفر كافي است ولي شتر و گاو براي هفت نفر كفايت مي كند و اگر هر نفر حداقل يك هفتم از شتر يا گاو را سهيم شود، مجزي است به نظر حنفي ها بايد تمامي شركا قصد قربت داشته باشند و به فتواي ساير مذاهب، ولو برخي از شركا قصدشان گوشت است و قصد قربت ندارند كفايت مي كند. ^{( 1 )}
يادآوري:
مذاهب اسلامي از جهت حداكثر قرباني اتفاق نظر دارند كه هر چه بيشتر ذبح كند افضل است و در روايات فريقين نقل شده كه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) در حَجّة الوداع، يك صد شتر قرباني كردند، بنابر نقل روايات شيعي از اين تعداد، سي و چهار شتر براي حضرت امير(عليه السلام)بود و بقيه براي خودش.
5. بدل قرباني
مذاهب اسلامي; به تصريح قرآن كريم، اگر از قرباني كردن ناتوان شد، بايد به جاي آن، سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از حج، روزه بگيرد. (فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّام فِي الْحَجِّ وَسَبْعَة إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ...) (بقره : 196) ^{( 2 )}

6. مكان ذبح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الروضة البهيّه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج 1، ص 534; مناسك محشي، صص 416 و 420; الفقه السنه، ج 1، ص 375; مناسك محشي، ص 417; عمدة الفقه(فقه حنبلي) المقنع لابن قدامه و الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، المختصر(فقه حنفي)، بدائع الصنائع(فقه حنفي)، مختصرالمزني(فقه شافعي)، المصادرالفقهيه، ج 11، صص 956 و 977 و 1067 ـ 1062 و ج 10، ص 14 و صص 137 ـ 133 و ج 11، ص 832; لقه السنه، ج 1، ص 537
2 . شرائع الاسلام، ج 1، ص 262; الروضة البهيه، ج 1، ص 533; مناسك محشي، ص426; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، ص 400; رسائل للحجاج والمعتمرين، ص 12

366

اماميه; ذبح بايد در منا انجام گيرد و در صورت عدم امكان، ذبح در خارج منا اشكال ندارد.
مذاهب چهارگانه (جز مالكيه); ذبح بايد در حرم باشد و در غير آن مجزي نيست ولي افضل و سنت آن است كه عمره گزار در مكه، نزديك مروه و حج گزار در منا قرباني كند.
مالكيه; واجب است در منا قرباني كند ولي سه شرط دارد:
1. قرباني در احرام حج سوق داده شده باشد 2. خودش يا نايبش قرباني را شب عيد قربان در عرفه يا در غير عرفه و در حلّ وقوف داده باشد 3. تصميم داشته باشد روز عيد قربان و دو روز پس از آن قرباني را ذبح كند. با وجود اين سه شرط بايد در منا قرباني كند و اگر در مكه قرباني كرد مجزي است ولي گناهكار است.
طبق نظر مالكيه، اگر قرباني را در احرام عمره سوق دهد، يا آن را شب عيد در عرفه وقوف ندهد يا تصميم دارد پس از ايام نحر آن را قرباني كند، در اين حالات كه شرايط سه گانه منتفي است، بايد قرباني را در مكه ذبح كند و در غير آن مجزي نيست. ^{( 1 )}
7. زمان ذبح
اماميه; پس از رمي جمره عقبه، در روز عيد قربان، بايد قرباني كند و فقها در جواز تأخير آن از روز عيد قربان، اختلاف فتوا دارند. احتياط (وجوبي با استحبابي) در عدم تأخير است.
حنبليه; ايام نحر روز عيد و دو روز پس از آن است و ذبح قبل از اين ايام جايز و مجزي نيست.
حنفيه; ذبح هدي قِران و تمتّع بايد در سه روز، (عيد قربان و دو روز پس از آن)، پس از رمي جمره عقبه باشد. اما قرباني قِران و تمتّع زمان خاصي ندارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 432; الروضة البهية، ج 1، ص 535; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج1، صص628 و 627; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، ص 399

367

شافعيه; متمتّع، پس از احرام عمره، هر وقت بخواهد مي تواند قرباني كند و از جهت پايان، زمان خاصي ندارد، ولي افضل ذبح روز عيد است.
مالكيه; ايام نحر سه روز است: عيد قربان و دو روز بعد از آن و مستحب است پس از رمي جمره عقبه باشد.
يادآوري:
سه مذهب حنبلي، حنفي و مالكي اشتراك فتوا دارند كه زمان ذبح قرباني تمتّع، عيد قربان و دو روز بعد از آن است. ^{( 1 )}

احكام حلق يا تقصير در حج
1. وجوب حلق يا تقصير
مذاهب اسلامي; مُحرم پس از ذبح قرباني، بايد حلق يا تقصير كند، بر زنان مُحرم واجب است تقصير كنند ولي مردان محرم (به استثناي برخي از طوايف) ميان حلق يا تقصير مخيّرند، اگرچه حلق افضل است. چگونگي حلق يا تقصير و مقدار واجب از آن پيش تر در مباحث تقصير در عمره تمتّع گذشت.
يادآوري:
به نظر فقهاي اماميه، مرد مُحرمي كه سال اول حج او (صروره) است، به احتياط (واجب يا مستحب) بايد حلق كند. ^{( 2 )}
2. زمان حلق يا تقصير
اماميه; به احتياط واجب يا مستحب مُحرم بايد در روز عيد حلق كند و آن را به تأخير نيندازد.
حنبليه; تأخير حلق از ايام نحر جايز است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، صص 421 و 420; الفقه علي المذاهب الأربعه (چاپ 1424ق); ج 1، صص588 ـ 587; تذكرة الفقها، ج 8، صص 258 ـ 252
2 . مناسك محشي، صص 446 و 445; المقنع لابن قدامه (فقه حنبلي)، بدائع الصنائع (فقه حنفي)، المهذب (فقه شافعي)، الكافي) في فقه اهل المدينه (فقه مالكي)، المصادر الفقهيه، ج11، ص 974 و ص899 و ج 10، صص 66 و 65 و ص 503، فقه السنه، ج 1، صص540 و 539

368

حنفيه; حلق بايد در ايام نحر باشد و در صورت تأخير از آن، بايد گوسفند كفاره دهد.
شافعيه; تأخير حلق از ايام نحر جايز است.
مالكيه; حلق بايد در ايام نحر انجام گيرد. ^{( 1 )}
3. مكان حلق يا تقصير
اماميه; محل حلق و تقصير منا است و اختياراً حلق و تقصير در غير منا جايز نيست.
مذاهب چهارگانه; در مورد مكان حلق و تقصير، منا را شرط نمي دانند و معتقدند همين كه در حرم باشد كفايت مي كند. ^{( 2 )}
يادآوري:
به نظر اماميه، اگر مُحرم از منا بدون حلق و تقصير بيرون رفت، براي انجام حلق يا تقصير بايد به منا برگردد و چنانچه امكان بازگشت نبود، بايد در همان جا حلق يا تقصير كند و موي خود را به منا بفرستد.
4. وظيفه مردان بدون مو (اگر حلق براي آن ها متعين باشد)
حنبليه; مستحب است تيغ را بر سر بكشند.
حنفيه; واجب است تيغ را بر سر بكشد.
شافعيه و مالكيه; مستحب است تيغ را بر سر بكشند. ^{( 3 )}
5. مستحبات حلق
اماميه; 1. از جانب راست جلوي سر، آغاز كند 2. دعاي مأثور را بخواند 3. موي سر خود را در منا دفن كند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص447; الروضة البهيه في شرح اللمعة الدمشقيه، ج1، صص 561 ـ 539; فقه السنه، ج 1، ص 40; بدائع الصنائع(فقه حنفي)، الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، المصادرالفقهيه، ج10، ص 67
2 . مناسك محشي، ص 449، مختلف الشيعه، ج 4، ص 303; فقه السنه، ج 1، ص540; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، ص 374
3 . مناسك محشي، ص 446; فقه السنه، ج 1، ص 454

369

عده اي از فقهاي مذاهب چهارگانه اهل سنت نيز نقل كرده اند كه مستحب است از سمت راست سر آغاز به تراشيدن كند; چنانكه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) چنين كردند. همچنين گفته اند: رو به قبله بنشيند و تكبير بگويد و پس از پايان يافتن حلق، دو ركعت نماز به جا آورد.
يادآوري:
دعاي مأثور در زمان حلق با سند صحيح از امام باقر(عليه السلام) چنين است: «أللَّهُمَّ أعْطِني بِكُلِّ شَعْرة نُوراً يَومَ القيامة». ^{( 1 )}
6. خروج از احرام حج
اماميه و مالكيه; با انجام حلق يا تقصير، تمامي محرّمات احرام حلال مي شوند، جز بوي خوش و زن.
مذاهب چهارگانه (جز مالكيه); با حلق يا تقصير تمامي محرّمات احرام حتي بوي خوش حلال مي شود و تنها حرمت زن باقي مي ماند. به نظر شافعيه، حرمت زن پس از حلق يا تقصير اختصاص به وطي در فرج دارد و اما ساير تمتعات و لذات با حلق يا تقصير حلال مي شود.
يادآوري:
حرمت صيد در حرم، چون اختصاص به مُحرم ندارد، پس از حلق يا تقصير همچنان باقي مي ماند. ^{( 2 )}
7. مراحل تحلّل از احرام
اماميه; خروج از احرام حج، در سه مرحله انجام مي گيرد: 1. پس از حلق يا تقصير به جز زن و بوي خوش ساير محرمات احرام حلال مي شود 2. با انجام طواف زيارت و نماز آن و سعي، بوي خوش حلال مي شود 3. با انجام طواف نساء و نماز آن، زنان بر او حلال مي شوند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 461 و ص 465; تذكرة الفقه، ج 8، ص 336; فقه السنه، ج 1، ص540
2 . تذكرة الفقها، ج 8، ص 344; مناسك محشي، ص 450; الخلاف، ج 1، ص 458; الفقه علي المذاهب الخمسه، ج 1، ص 374; بدائع الصنائع (فقه حنفي)، المقنع لابن قدامه (فقه حنبلي)، المصادر الفقهيه، ج10، ص 68 و 64 و ج 11، ص 674; فقه السنه، ج 1، ص 527

370

مذاهب چهارگانه; تحلّل از احرام در دو مرحله انجام مي گيرد. به نظر حنبليه، حنفيه و شافعيه آن دو مرحله عبارت اند از: 1. پس از حلق يا تقصير به جز زن، تمامي محرمات احرام حلال مي شوند 2. پس از طواف زيارت، زن نيز حلال مي شود.
مالكيه; دو مرحله تحلل به نظر مالكيه عبارت اند از: 1. پس از حلق يا تقصير، به جز بوي خوش و زن، ديگر محرمات حلال مي شود 2. پس از طواف زيارت، بوي خوش و زن نيز حلال مي شود.

يادآوري:
برخي از حنفيه از قول شافعي نقل كرده اند كه حلق يا تقصير واجب نيست و با رمي جمره عقبه، تحلل از احرام حاصل مي شود; چنانكه با سعي صفا و مروه تحلّل از احرام عمره حاصل مي گردد. ^{( 1 )}
اهمّ مستحبات منا
1. خطبه روز عيد قربان
اماميه; براي امام مستحب است پس از نماز ظهر روز عيد قربان در منا خطبه بخواند و مناسك حج را به آن ها بياموزد. چنانكه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) و حضرت امير(عليه السلام) چنين كردند.
حنبليه; خواندن خطبه روز عيد براي امام در منا مستحب است.
حنفيه; در روز عيد خطبه ثابت نيست.
شافعيه; خطبه روز عيد براي امام در منا مستحب است.
مالكيه; در روز عيد خطبه ثابت نيست.
يادآوري:
برخي از محدثان و سيره نويسان گفته اند: در روز عيد خطبه وجود داشته است، ولي اميران به خاطر مشغله كاري خود، آن را به تأخير انداخته اند. ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان
2 . الخلاف، ج 1، صص 459 و 458; تذكرة الفقها، ج 8، صص 343 و 342; الكافي لابن قدامه (فقه حنبلي) و الكافي في فقه اهل المدينة (فقه مالكي) و المهذب (فقه شافعي)، المصادر الفقهيه، ج 10، صص 534 و 533; و ج 11، ص 899 و ص 1049

371

2. كوچ از منا در روز عيد
مذاهب اسلامي; مستحب يا افضل آن است كه در روز عيد قربان، پس از مناسك عيد، حجاج از منا افاضه و به سوي مكه براي انجام طواف زيارت كوچ كنند. هر چند جايز است آن را به تأخير اندازند. ^{( 1 )}
3. تكبيرهاي روز عيد
در منابع فقهي اماميه آمده است: از نماز ظهر روز عيد تكبيرهاي مخصوص عيد قربان را آغاز كند و آن تكبيرها را در منا بعد از پانزده نماز تكرار كند. اين تكبيرها را برخي مانند سيد مرتضي، بر اساس آيه (وَلِتُكَبِّرُوا اللهَ عَلَي مَا هَدَاكُمْ)(بقره : 185) و برخي از روايات واجب شمرده اند. اين تكبيرها عبارت اند از: «اللَّه اكبر، اللَّه اكبر، لا إله إلاّ اللَّه وَ اللَّه اكبر، اللَّه اكبر، وَ للَّهِِ الحَمد، اللَّه اكبر عَلي مَا هَدَانا. اللَّه اكبر عَلي ما رَزَقَنا من بهيمة الأنعام والحَمد للَّه عَلي مَا أبلانا»; فقهاي اهل سنت نيز پس از نمازهاي واجب ايام عيد، گفتن تكبير را مطرح كرده اند. شافعي ها و حنبلي ها آن را سنّت مي دانند، اما حنفي ها آن را واجب و مالكي ها مندوب مي شمرند. اهل سنت به اين تكبير، تكبير تشريق مي گويند، اما از نظر صيغه، تكبير اهل سنت اندكي با صيغه تكبير نزد اماميه متفاوت است. اكثر اهل سنت اين صيغه را چنين نقل كرده اند: «اللَّه اكبر، اللَّه اكبر، لا إله إلاّ اللَّه و اللَّه اكبر، اللَّه اكبر و للَّه الحَمد». مادام كه در منا اقامت دارد، نمازهاي واجب و مستحب را در مسجد خيف، به ويژه در جايي كه مصلاي پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) بوده است، به جا آورد. ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك محشي، ص 462; تذكرة الفقها، ج 8، صص 350 ـ 347; فقه السنه، ج 1، ص 541; بدائع الصنائع(فقه حنفي)، ص 47; الكافي لابن قدامه(فقه حنبلي)، ص 1048; المصادر الفقهيه، ج 10، ص47 و ج 11، ص 1048
2 . تذكرة الفقها، ج 8، صص 370 و 369; و ص 375، مناسك محشي، صص 506 و 505; الفقه علي المذاهب الأربعه، ج 1، صص 324 و 323

372