بخش 2

25

توزيع و جمعآوري اين فرمها سبب ميشود اطلاعات زائران به طور كامل در اختيار روحاني قرار گيرد و بتواند بر طبق آن برنامه ريزي كند. براي مثال با اطلاع از نام مراجع تقليد زائران، فتواي مراجعي كه در كاروان مقلد ندارند، بيان نميشود. افرادي كه نايب هستنند شناسايي شده و به وجود شرايط نيابت در آنان مورد بررسي دقيق قرار گرفته و به حصول يا عدم حصول اطمينان پيدا كنند.

2. در همان جلسات اوليه از وجود يا عدم زائران سني مذهب، در كاروان اطمينان پيدا كنيد تا در سخنرانيها ملاحظه حال آنان بشود.

3. بيشتر مديران كاروان دفتري دارند كه نام وخصوصيات زائر همراه با عكس او در آن ثبت شده اشت. با مطالعه اين دفتر ميتوان خيلي زود با زائران آشنا شد كه در ايجاد ارتباط و صميميت بسيار مؤثر است.

4. از مدير خواسته شود كه در صورت امكان با تهيه ليست زائران، و حضور و غياب در هر جلسه، نام كساني كه در جلسات حاضر نميشوند، مشخص شود تا ضمن تماس تلفني از علت غيبت آنان پرسيده شود و به شركت در جلسات ترغيب شوند. اين گونه تماسها سبب ايجاد رابطه بين روحاني و زائر مي‌شود. ناگفته پيداست كه به سراغ زائر رفتن، وظيفة روحاني است.

26

همياري و همكاري زائران و كمك به ضعفا

يكي از اموري كه نشاط و شادابي كاروان را به دنبال دارد،‌ ايجاد حسّ تعاون و نوع دوستي در زائران و ترغيب آنان به هم‌ياري وكمك كردن به زائران ناتوان و ضعيف است.

روحاني كاروان افزون بر اين كه با روي گشاده در كمك به زائران بيمار و ناتوان پيشقدم است، در ديگران نيز اين حس را بوجود آورد. براي رسيدن به اين مقصود، گوشزد كردن كلام معصومين (عليهم صلوات الله) بهترين وسيله است. به برخي از رواياتي كه در همين باره رسيده، اشاره مي‌شود:

? عن أَبِي عَبْدِ اللَّهِ( ع) قَالَ: «مَا قَضَي مُسْلِمٌ لِمُسْلِمٍ حَاجَةً إِلَّا نَادَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَي عَلَيَّ ثَوَابُكَ وَلَا أَرْضَي لَكَ بِدُونِ الْجَنَّةِ.» ^{( 1 )}

? عن إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) قَالَ: «قَالَ مَنْ طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ طَوَافاً وَاحِداً كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ وَمَحَا عَنْهُ سِتَّةَ آلَافِ سَيِّئَةٍ وَرَفَعَ اللَّهُ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ دَرَجَةٍ حَتَّي إِذَا كَانَ عِنْدَ الْمُلْتَزَمِ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَةَ أَبْوَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ». قُلْتُ لَهُ: «جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الْفَضْلُ كُلُّهُ فِي الطَّوَافِ؟»

قَالَ: «نَعَمْ وَأُخْبِرُكَ بِأَفْضَلَ مِنْ ذَلِكَ قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُسْلِمِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَطَوَافٍ وَطَوَافٍ حَتَّي بَلَغَ عَشْراً .» 2

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي، ج2، ص 194، ح7.

2 . كافي، ج2، ص 194، ح8..

? إِبْرَاهِيمَ الْخَارِقِيِّ قَالَ: «سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ( ع) يَقُولُ: مَنْ مَشَي فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ يَطْلُبُ بِذَلِكَ مَا عِنْدَ اللَّهِ حَتَّي تُقْضَي لَهُ كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ بِذَلِكَ مِثْلَ أَجْرِ حَجَّةٍ وَعُمْرَةٍ مَبْرُورَتَيْنِ وَصَوْمِ شَهْرَيْنِ مِنْ أَشْهُرِ الْحُرُمِ وَاعْتِكَافِهِمَا فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَنْ مَشَي فِيهَا بِنِيَّةٍ وَلَمْ تُقْضَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِذَلِكَ مِثْلَ حَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ فَارْغَبُوا فِي الْخَيْرِ.» 1

? عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ( ع) تَنَافَسُوا فِي الْمَعْرُوفِ لِإِخْوَانِكُمْ وَكُونُوا مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً يُقَالُ لَهُ الْمَعْرُوفُ لَا يَدْخُلُهُ إِلَّا مَنِ اصْطَنَعَ الْمَعْرُوفَ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَإِنَّ الْعَبْدَ لَيَمْشِي فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فَيُوَكِّلُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهِ مَلَكَيْنِ وَاحِداً عَنْ يَمِينِهِ وَآخَرَ عَنْ شِمَالِهِ يَسْتَغْفِرَانِ لَهُ رَبَّهُ وَيَدْعُوَانِ بِقَضَاءِ حَاجَتِهِ. ثُمَّ قَالَ: وَاللَّهِ لَرَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) أَسَرُّ بِقَضَاءِ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْهِ مِنْ صَاحِبِ الْحَاجَةِ» ^{( 2 )}

اجراي طرح احسان

( تجربه نشان داده با بيان روايات فوق و روايات ديگري كه در اين موضوع رسيده فضاي كاروان و روح جمعي آماده پذيرش مسؤوليت ديگران و طرح احسان است. لذا به زائران اعلام شود كساني كه در طول سفر دوست دارند، پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) را خوشنود و با خدا معامله كنند و ثواب ده طواف و حج وعمره را ببرند، در پايان جلسه مراجعه كنند تا نام آنان نوشته شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي، ج2، ص 194، ح9.

2 . كافي، ج2، ص 195، ح10.

(ازمدير كاروان خواسته ميشود به گونهاي برنامه ريزي كنند كه افراد ضعيف در طول سفر با كساني كه براي طرح احسان ثبت نام كردهاند، هم اطاقي شوند تا از آنها مواظبت كرده و به آنان كمك كنند. در صورتي كه تعداد داوطلب بيشتر از خد نياز باشد، براي هر فرد ضعيف و ناتوان، افرادي را تعيين كنند تا به نوبت اين مهم را به عهده گيرند.

كيفيت اداره جلسات

- در بيان تاريخ اسلام، بيشتر بر مطالب و نكاتي تأكيد شود كه از تجربه‌هاي تلخ و شيرين تاريخي است و در روحيه زائران تأثير عملي دارد.

- براي تنوع سخنراني و جلوگيري از خستگي و كسالت مخاطبان، بهتر است هر از گاهي ـ لطيفه ـ ضرب المثل ـ قصص كوتاه عرفاني ـ اشعار مناسب بحث كه با اصل موضوع متناسب باشد استفاده شود.

- در بيان احكام و مسائل حج، از اسرار و رموز اثر گذار و آموزنده آن غفلت نشود.

- از پذيرايي در زمان برگزاري كلاس‌ها كه سبب بر هم خوردن حواس و تمركز مخاطب ميشود پرهيز شود و اگر لازم باشد در پايان جلسه پذيرائي صورت پذيرد.

- در بيان مسائل و معارف حج، گاهي اوقات از روش پرسش و پاسخ استفاده شود. تجربه نشان داده كه كاربرد اين روش موجب مشاركت زائران در بحث و تمركز و ارتقاي يادگيري آنان مي‌شود.

29

مقدمات فقهي حج در ايران

1. تصحيح نماز

- از زائران خواسته شود در نماز جماعت مساجد شهر خود شركت كنند و نماز خود را به روحاني محل و عالم آشنا و مورد وثوق عرضه كنند تا اشتباهات احتمالي،‌ اصلاح و برطرف شود.

- در صورتي كه زائران، نماز خود را نزد روحاني كاروان تصحيح مي كنند بايد فرمي تهيه شود و در آن تكبير و حمد و سوره و تشهد و سلام و ذكرهاي نماز واجب و مستحب با خط درشت و اعراب صحيح نوشته شود و در هنگام مراجعه زائران براي قرائت نماز، زير كلماتي كه غلط ميخوانند خطي كشيده تا به تصحيح آن بپردازند. اين كار موجب مي شود در صورتي كه غلط داشته باشند در مراجعه بعدي معلوم شود آيا به تصحيح آن پرداختهاند يا نه؟

- در صورت نياز به جاي خطبه سخنراني، سورة حمد و اخلاص با ترتيل و صداي رسا خوانده شود و زائران را به آن توجه دهيد.

- نشان دادن عملي وضو و تيمم و خواندن يك نماز دو ركعتي در مقابل جمع و آگاهي دادن زائر به مواضعي كه سبب بطلان نماز و وضو مي شود.

- ترغيب زائران به گوش دادن به قرائت امام مسجد النبي و مسجد الحرام براي تصحيح قرائتشان.

30

2. يادآوري حساب سال

- روحاني در تخميس مال زائران هادي باشد يعني فقط مسئله را مطرح كند و اصراري بر تخميس نداشته باشد. هرگز نبايد زائري را به تصحيح نماز يا حسابرسي اموالش يا پرداخت آن وادار كرد. وظيفه شرعي روحاني، بيان مسائل نماز و خمس و دعوت آنها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به اين امور.

- از زائران خواسته شود كه براي حسابرسي خمس و پرداخت وجوه شرعي خود به دفتر مرجع تقليد خود يا نماينده وي مراجعه و براي اين مسأله اقدام نمايند.

3. بيان كيفيت وصيتنامه

( كيفيت وصيت نامه نوشتن، به زائران آموزش داده شود، به ويژه در مورد شرايط وصي و وصيت مالي كه بيش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه‌هاي قضا در وصيتنامه.

( با بيان فضائل دفن در حرمين شريفين، زائران به وصيت به دفن در آن مكانهاي مقدس ترغيب شوند، زيرا در صورتي كه زائري در حرمين فوت كند آوردن جنازه او به ايران بسيار مشكل است و عوامل كاروان و ستاد حج را در گير ميكند. از اينرو بايد به گونهاي تبليغ شود كه زائران تمايل خود را به دفن در حرمين در صورت فوت نشان دهند و به خانوادههايشان اعلام كنند. براي توجيه آنان روايات زير بويژه روايت سوم

ميتواند مورد استفاده واقع شود.

31

? قال أبوعَبْدِ اللَّهِ( ع):َ «مَنْ مَاتَ فِي طَرِيقِ مَكَّةَ ذَاهِباً أَوْ جَائِياً أَمِنَ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.» ^{( 1 )}

? قال أبوعَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) : «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : مَنْ أَتَي مَكَّةَ حَاجّاً وَلَمْ يَزُرْنِي إِلَي الْمَدِينَةِ جَفَوْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمَنْ أَتَانِي زَائِراً وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِي وَمَنْ وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِي وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ وَمَنْ مَاتَ فِي أَحَدِ الْحَرَمَيْنِ مَكَّةَ وَالْمَدِينَةِ لَمْ يُعْرَضْ وَلَمْ يُحَاسَبْ وَمَنْ مَاتَ مُهَاجِراً إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ حُشِرَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ أَصْحَابِ بَدْرٍ» ^{( 2 )}

? قال أبوجعفر ( عليه السلام ) : «وَ مَنْ مَاتَ مُحْرِماً بُعِثَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُلَبِّياً بِالْحَجِّ مَغْفُوراً لَهُ وَمَنْ مَاتَ فِي أَحَدِ الْحَرَمَيْنِ بَعَثَهُ اللَّهُ مِنَ الْآمِنِينَ وَمَنْ مَاتَ بَيْنَ الْحَرَمَيْنِ لَمْ يُنْشَرْ لَهُ دِيوَانٌ وَمَنْ دُفِنَ فِي الْحَرَمِ أَمِنَ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ مِنْ بَرِّ النَّاسِ وَفَاجِرِهِمْ» ^{( 3 )}

4. استحباب كوتاه نكردن موي سر و صورت

كوتاه نكردن موي سر و صورت در عمره مفرده از يك ماه پيش از سفر مستحب است و در عمره تمتع اين استحباب از اوّل ذي القعده است و اگر نشد از اوّل ذي الحجّه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكافي، ج4، ص 263، ح45.

2 . الكافي، ج4، ص549، ح5.

3 . من لايحضره الفقيه، ج2 ، ص229.

قال أبوعَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) : «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ شَوَّالٌ وَذُو الْقَعْدَةِ وَذُو الْحِجَّةِ فَمَنْ أَرَادَ الْحَجَّ وَفَّرَ شَعْرَهُ إِذَا نَظَرَ إِلَي هِلَالِ ذِي الْقَعْدَةِ وَمَنْ أَرَادَ الْعُمْرَةَ وَفَّرَ شَعْرَهُ شَهْر» ^{( 1 )}

5. پيش نيازهاي احرام

- از آنجا كه كاروان‌هاي مدينه بعد، بايد در جحفه محرم شوند بايد به زائران اعم از مرد و زن مؤكداً يادآور شوند كه لباس‌هاي احرام خود را پيش از سفر وارسي كنند كه معطر نباشد و آن را جداي از اشياء خوشبو در دسترس بگذارند تا هنگام محرم شدن،‌ لباس‌هاي احرام آنان با بار اصلي به مكه نرفته باشد.

- در مورد لباس احرام به ويژه لباس بانوان تذكر داده شود كه نازك و بدن نما نباشد، و به قدري ضخيم باشد كه در فصل گرما كه بر اثر عرق كردن لباس به بدن مي چسبد، بدن نما نشود.

- خانم‌ها به شرط اين كه با پزشك متخصص بانوان مشورت كرده باشند و ضرري متوجه آنان نباشد ميتوانند براي جلوگيري از عادت ماهيانه، دارو استفاده كنند. در ضمن، تذكر اين نكته به بانوان كه اگر در هنگام احرام مبتلا به عذري شوند، مشكلي براي اعمالشان پيش نميآيد، سبب رفع اضطراب و نگراني آنان ميشود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكافي، ج4، ص307، ح1.

- به طور كلي خانمهاي غير يائسه از شوهرانشان اجازه نذر كردن بگيرند زيرا ممكن است لازم شود پيش از ميقات با نذر محرم شوند و در آنجا دسترسي به همسرانشان ممكن نباشد.

6. تذكر نكاتي درباره نيابت

- اولاً شرايط نيابت به طور واضح و صريح براي زائران گفته شود و ثانياً افرادي كه در كاروان نايب هستند، شناسايي شده و حتماً نسبت به وجود شرايط در آنان دقت لازم به عمل آيد تا پس از سفر و هنگام اعمال به مشكل برخورد نكنند. مخصوصاً كساني كه از نماز صحيح معذور هستند يا خودشان مستطيع هستند كه در اين موارد نيابتشان اشكال دارد و به فتواي برخي از مراجع مانند امام راحل اصلا احرامشان صحيح نيست و چون به ميقات آمده و استطاعت طريقي نيز حاصل شده، بايد براي خودشان حجّ بجاي آورند.

- خدمه كاروانها نيز نسبت به نيابت توجيه شوند، زيرا ممكن است به هنگام اعمال حجّ، مشكلي براي كاروان پيش آيد كه به ناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند و به فتواي برخي از فقهاء عذر طاري مُخلّ به نيابت است. لازم است در اين خصوص يك جلسه توجيهي براي عوامل در ايران گذاشته شود و مسائل مربوطه توسط روحاني كاروان تبيين شود.

34

7. كيفيت نماز در فرودگاه و هواپيما

از آنجايي كه احتمال دارد پرواز كاروان در رفت يا برگشت، نزديك يا در وقت نماز صورت بگيرد، يادآوري چند نكته در اين خصوص به زائران ضروري است:

- اگر در اول وقت نماز، در سالن انتظار فرودگاه هستند، سعي كنند باطهارت باشند تا اگر فرصت شد نماز را بتوانند سريع بخوانند و سوار هواپيما شوند.

- اگر فرودگاه در خارج از شهر و بعد از حدّ ترخص واقع شده باشد ولو مسافتش تا شهر كمتر از چهار فرسخ باشد ، بايد به زائر توجه داد كه نماز را شكسته بخواند. حدّ ترخص يعني به مقداري از شهر دور شوند كه صداي اذان شهر شنيده نشود و ديوارهاي شهر را نتوان به خوبي تشخيص داد. لازم نيست چهار فرسخ از شهر دور شده باشند تا نماز شكسته شود.

- اگر زائران مي دانند كه پس از سوار شدن به هواپيما، وقت نماز داخل مي شود به گونهاي كه امكان خواندن نماز پس از پياده شدن از هواپيما نباشد و نماز قضا ميشود، بايد پيش از سوار شدن وضو بگيرند تا هنگام نماز خواندن در هواپيما به راحتي بتوانند به وظيفه خود عمل كنند.

- نماز در هواپيما در صورت امكان بايد به حالت ايستاده ولو در راهروهاي هواپيما با مراعات قبله و ساير شرايط خوانده شود و چنانچه در حالت ايستاده ممكن نباشد و مسؤولان اجازه ندهند، به حالت نشسته و در صورت امكان رو به قبله نماز خوانده شود. بهرحال هر مقدار از شرايط نماز كه ممكن بود بايد مراعات

35

كنند و اگر امكان ركوع و سجود نبود براي آنها اشاره كند و چنانچه نماز در هواپيما با مراعات شرايطي كه گفته شد خوانده شود نماز صحيح است.

8. بيان كيفيت نماز در مكه و مدينه

كيفيت خواندن نماز در مكه و مدينه و مسجدالنبي و مسجدالحرام، در ايران براي زائران توضيح داده شود بويژه كيفيت نماز در عرفات و منا كه براي گروهي از زائران كه ده روز در مكه بوده اند، در مشاعر هم تمام است و براي آنان كه كمتر از ده روز در مكه بوده اند، نماز در عرفات و منا شكسته است.

9. بيان ثواب نماز در مسجدين شريفين

بيان عنايت الهي به نمازگزاران در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و مسجدالحرام، موجب اهتمام آنان به شركت در نمازهاي جماعت است:

( جَمِيل بْن دَرَّاجٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) يَقُولُ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : مَا بَيْنَ مِنْبَرِي وَبُيُوتِي رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ وَمِنْبَرِي عَلَي تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ وَصَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ.» قَالَ جَمِيلٌ: قُلْتُ لَهُ: «بُيُوتُ النَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وَبَيْتُ عَلِيٍّ مِنْهَا؟» قَالَ: «نَعَمْ وَأَفْضَلُ.» ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي، ج4، ص556، ح 10.

( أَبو الصَّامِتِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) : «صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِ النَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) تَعْدِلُ بِعَشَرَةِ آلَافِ صَلَاةٍ » ^{( 1 )}

( ابو صامت از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرد كه فرمود: «نماز در مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) برابر با ده هزار نماز است.»

( قَالَ الصَّادِقِ ( عليه السلام ) : «مَكَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَحَرَمُ رَسُولِهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وَحَرَمُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ( عليه السلام ) وَالصَّلَاةُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ وَالدِّرْهَمُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَالْمَدِينَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَحَرَمُ رَسُولِهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وَ حَرَمُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ( عليه السلام ) الصَّلَاةُ فِيهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ صَلَاةٍ وَالدِّرْهَمُ فِيهَا بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَالْكُوفَةُ حَرَمُ اللَّهِ وَحَرَمُ رَسُولِهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وَحَرَمُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ( عليه السلام ) وَالصَّلَاةُ فِيهَا بِأَلْفِ صَلَاةٍ وَسَكَتَ عَنِ الدِّرْهَمِ.» ^{( 2 )}

( رَوَي أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ( عليه السلام ) أَنَّهُ قَالَ مَنْ صَلَّي فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ صَلَاةً مَكْتُوبَةً قَبِلَ اللَّهُ بِهَا مِنْهُ كُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا مُنْذُ يَوْمَ وَجَبَتْ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَكُلَّ صَلَاةٍ يُصَلِّيهَا إِلَي أَنْ يَمُوتَ.» ^{( 3 )}

( وَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) الصَّلَاةُ فِي مَسْجِدِي كَأَلْفِ صَلَاةٍ فِي غَيْرِهِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ أَلْفَ صَلَاةٍ فِي مَسْجِدِي.» ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي، ج4، ص556، ح 12.

2 . من‏لايحضره‏الفقيه، ج1، ص298، ح680.

3 . من‏لايحضره‏الفقيه، ج1، ص298، ح681.

4 . من‏لايحضره‏الفقيه، ج1، ص298، ح682.

( وَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ( عليه السلام ) لِأَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ الْمَسَاجِدُ الْأَرْبَعَةُ الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدُ الرَّسُولِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وَمَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَمَسْجِدُ الْكُوفَةِ يَا أَبَا حَمْزَةَ الْفَرِيضَةُ فِيهَا تَعْدِلُ حَجَّةً وَالنَّافِلَةُ تَعْدِلُ عُمْرَةً.» ^{( 1 )}

10. بيان فضيلت شركت در نماز جماعت اهل سنت

روايات زيادي در فضيلت و استحباب نماز جماعت با اهل سنت از معصومين (عليهم‌السلام) رسيده كه اختصاص به مسجد النبي هم ندارد بلكه در مساجد ديگر مكه و مدينه نيز اين حكم جاري است. به گوشهاي از اين روايات اشاره ميشود:

( قال أَبو عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) :« مَنْ صَلَّي مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الْأَوَّلِ كَانَ كَمَنْ صَلَّي خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فِي الصَّفِّ الْأَوَّلِ.» ^{( 2 )}

( إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) : «يَا إِسْحَاقُ أَ تُصَلِّي مَعَهُمْ فِي الْمَسْجِدِ؟» قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: «صَلِّ مَعَهُمْ فَإِنَّ الْمُصَلِّيَ مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الْأَوَّلِ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» ^{( 3 )}

( عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ( عليه السلام ) قَالَ: «صَلَّي حَسَنٌ وَحُسَيْنٌ خَلْفَ مَرْوَانَ وَنَحْنُ نُصَلِّي مَعَهُمْ.» ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من‏لايحضره‏الفقيه، ج1، ص299، ح684.

2 . وسائل الشيعه، ج8، ص 299، ح 10717.

3 . وسائل الشيعه، ج8، ص 300 ، ح10723.

4 . وسائل الشيعه، ج8، ص 301، ح10725.

( سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مُنَاكَحَتِهِمْ وَالصَّلَاةِ خَلْفَهُمْ؟ فَقَالَ: «هَذَا أَمْرٌ شَدِيدٌ لَنْ تَسْتَطِيعُوا ذَاكَ. قَدْ أَنْكَحَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وَصَلَّي عَلِيٌّ ( عليه السلام ) وَرَاءَهُمْ» ^{( 1 )}

11. بيان كيفيت نماز خواندن اهل سنت

بيان كيفيت نماز اهل سنت در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و مسجدالحرام و ديگر مساجد مكه و مدينه، به زائران ايراني در همراهي دقيق با جماعت كمك مي كند:

امام جماعت مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و مسجد الحرام معمولا اين گونه نماز ميخوانند:

- امام جماعت، پس از گفتن تكبيرة الاحرام دعاي استفتاح را ميخواند كه مختصر آن اين است: سبحانك اللهم و بحمدك و تبارك اسمك و تعالي جدك و لا اله غيرك. بعد از آن، استعاذه را مي گويد و "بسمله" را در تمام نمازها آهسته گفته و سورة حمد را ميخواند و پس از آن مقداري از قرآن را تلاوت ميكند.

- معمولا در نماز صبح اگر سوره كاملي بخواند يكي از سورههاي از "ق" تا "عمّ" را و در نماز مغرب يكي از سورههاي از ضحي تا آخر قرآن را و در بقيه نمازها از سوره "عمّ" تا "والضحي" را انتخاب ميكند. گاهي هم مقداري از قرآن را كه به اندازه يكي از اين سورهها باشد ميخواند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه، ج8، ص 301، ح 10726.

- در ركوع يك يا سه يا بيشتر سبحان ربي العظيم ميگويد و در هنگام سر برداشتن سمع الله لمن حمده گفته و مؤذن

ميگويد: ربنا و لك الحمد امّا امام جماعت چون پس از ركوع بايستد ميگويد: ربنا و لك الحمد حمدا كثيرا طيبا مباركا ملء السموات و ملء الارض و ملء ما شئت من شيء بعد و با گفتن الله اكبر به سجده ميرود.

- در سجده سه مرتبه سبحان ربي الاعلي گفته و گاهي دعاهايي نيز ميخواند. بين دو سجده دو بار ميگويد: رب اغفر لي و بعد از آن ميگويد: و ارحمني و اجبرني و ارفعني و ارزقني و انصرني و اهدني و عافني و اعف عني. پس از آن به سجده دوم رفته و مانند سجده اول عمل ميكند و سر از سجده كه برداشت، بدون جلسه استراحت، بلند ميشود و ركعت دوم را ميخواند ولي قنوت نميگيرد.

- در تشهد انگشت سبابه را حركت ميدهد و ميگويد: التحيات لله و الصلوات و الطيبات السلام عليك ايها النبي و رحمة الله و بركاته السلام علينا و علي عباد الله الصالحين اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله سپس به ركعت سوم ميپردازد و در آن فقط سوره فاتحه را ميخواند.

- در تشهد آخر نماز ميگويد: التحيات لله و الصلوات و الطيبات السلام عليك ايها النبي و رحمة الله و بركاته السلام علينا و علي عباد الله الصالحين اشهد ان لا اله الا الله

40

و اشهد ان محمدا عبده و رسوله اللهم صل علي محمد و علي آل محمد كما صليت علي ابراهيم و علي آل ابراهيم انك حميد مجيد اللهم بارك علي محمد و علي آل محمد كما باركت علي ابراهيم و علي آل ابراهيم انك حميد مجيد اعوذ بالله من عذاب النار و عذاب القبر و فتنة المحيا و الممات و فتنة المسيح الدجال السلام عليكم و رحمة الله السلام عليكم و رحمة الله. يك سلام به طرف راست و يك سلام به طرف چپ ميدهد.

- در بيشتر روزها پس از نماز واجب صداي مؤذن به گوش ميآيد كه الصلوة علي الاموات يا علي الرجل يا علي المرأة يرحمكم الله با اين صدا مردم را به نماز ميت دعوت ميكند كه در آن چهار تكبير ميگويد. پس از تكبير اول سورة فاتحه را ميخواند پس از تكبير دوم بر پيامبر صلوات فرستاده و پس از تكبير سوم به مرده دعا ميكند و تكبير چهارم را گفته كمي مكث ميكند بعد يك سلام ميدهد السلام عليكم و رحمة الله.

12. نكات قابل ذكر در مورد نماز با اهل سنت

- اذان صبح1 را هنگام طلوع فجر و اذان ظهر را پس از زوال شمس ميگويند لذا بعد از اين دو اذان وقت نماز صبح يا ظهر داخل شده است. اذان مغرب را هنگام غروب خورشيد ميگويند كه به فتواي بعضي از مراجع وقت داخل شده ولي به فتواي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . منظور اذان دومي است كه صبحها گفته ميشود و بعد از اذان نماز شب است.

كساني كه مغرب را به زوال حمرة مشرقيه ميدانند وقت داخل نشده است.

- يك ساعت پيش از اذان صبح، اذاني براي نماز شب گفته ميشود. بايد به زائر تذكر داده شود با اين اذان نميتوان نماز صبح را خواند. امّا بعد از اذان دوم و پيش از اقامه نماز جماعت،‌ مي توانند نماز صبح خود را بخوانند.

- معمولا فاصله بين اذان صبح (اذان دوم) و اقامه آن بيست دقيقه و بين اذان ظهر اقامه آن 15 دقيقه و بين اذان و اقامه مغرب 10 دقيقه و بين اذان و اقامه عشا 25 دقيقه فاصله

مياندازند و گاهي ممكن است كم و زياد نيز بشود.

- در بين اذان و اقامه زائران مي توانند نماز يا قرآن بخوانند.

- معمولا در نماز صبح روزهاي جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره "الم تنزيل" را كه سجده واجب دارد، مي‌خواند. وقتي آيه سجده را تلاوت كرد، به سجده مي رود و سپس بلند شده و دنباله نماز را مي خواند. به زائران تذكر داده شود در اين گونه موارد، با آنان همراهي كنند. مناسبت است صبحهاي جمعه پس از اذان صبح نماز صبح را فرادي بخوانند و آنگاه در جماعت شركت كنند.

- در مكه و مدينه معمولاً در نمازها قنوت نميگيرند مگر در مواقعي كه پيشآمد سختي براي اهل سنت رخ بدهد. در اين صورت پس از ركوع قنوت بجا مي آورند. در اينگونه موارد قنوت گرفتن با آنان (پس از ركوع) مشكلي پيش نمي‌آورد. همچنين از آنجايي كه قنوت در بين ما مستحب است، در

42

صورتي كه به آنان اقتدا كرده و در نمازها قنوت نگيرد،‌ ترك آن اشكال ندارد.

- در حال نماز، غالب اهل سنّت، دست بسته نماز ميخوانند. بايد به زائران تذكر داده شود كه نبايد دست بسته نماز بخوانند در غير اينصورت كار حرامي مرتكب شده و نمازشان اشكال پيدا ميكند.

- اهل سنت در نماز صبح و مغرب و عشا، پس از اتمام حمد، "آمين" مي گويند ولي گفتن "آمين" براي شيعه حرام و بدعت است پس نبايد گفته شود؛ و به جاي آن الحمد لله رب العالمين بگويند.

- اهل سنت،‌پس از ركوع توقّف طولاني دارند كه در آن دعاهايي خوانده ميشود، زائران نيز مراعات كنند و با عجله به سجده نروند، بلكه منتظر تكبير مكبّر باشند.

- امام جماعت در ركعاتي كه تشهد ندارد، وقتي از سجده سر برميدارد،‌ بلافاصله و بدون جلسه استراحت، بر مي خيزد. بايد براي زائران توضيح داد كه جلسه استراحت را هرچند بسيار كوتاه بجاي آورند و سپس براي ادامه نماز بايستند.

- برخي از اهل سنّت در هنگام خواندن تشهّد انگشت سبابه را تكان مي دهند كه اين كار لزومي ندارد.

- بعضي از مذاهب اهل سنّت بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جايز نمي دانند هرچند در فقه شيعه نيز كراهت دارد (بجز نمازهاي خاص) لذا تذكّر داده شود كه در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخواندهاند يا به فتواي مرجعشان بايد مجدداً بخوانند، پيش از نماز جماعت بخوانند.

43

13. حكم سجده در مكه و مدينه

- اهل سنت سجده بر هر چيزي را جايز ميدانند. از اين رو بر فرش و سجاده و پلاستيك و ... سجده ميكنند ولي در فقه در اهل البيت ( عليه السلام ) سجده بر زمين و سنگ و شن و خاك و هر چيزي كه اززمين برويد و خوردني و پوشيدني نباشد، جايز است لذا در مواردي كه زائران در جايي هستند كه تقيه معنا ندارد (مانند داخل هتل يا در عرفات و مشعر و منا...) بايد سجده بر مايصّح السجود عليه باشد.

14. نحوه بيان مناسك و احكام حج در جلسات ايران

- تعدادي از زائران تحت تأثير گفته‌هاي كساني كه در

سالهاي قبل به حج مشرف شدهاند، اضطراب و دلهره و ترس از باطل شدن اعمال يا ناتواني در انجام آن را دارند. روحانيون بايد به گونهاي مناسك و احكام حج را بيان كنند كه نه تنها در آنان اضطراب و نگراني ايجاد نشود بلكه ترس القائي نيز برطرف شود، زيرا اضطراب و ترس از مواردي است كه مي تواند مشكلات زيادي را براي زائران و كاروان بوجود آورد.

- در جلسات اول در ايران به زائران يادآوري شود كه اعمال عمره و حجّ دقيق است ولي دشوار نيست، و در صورتي كه به طور منظم و مرتب در جلسات آموزشي شركت كنند و مطالب را كاملاً ياد بگيرند و به كار ببندند هيچكس اعمالش ناقص يا باطل نخواهد شد.

- اين نكته به زائران اعلام شود كه در طول سفر روحانيون در كنار شما هستند و در هر لحظه از شب يا روز ميتوانند به او دسترسي داشته باشند. پس اگر سؤالي، شبهه اي يا مشكلي

44

پيش آمد، مي توانند در اسرع وقت سؤال كنند و مطابق وظيفه خود عمل نمايند.

- به زائران توصيه مؤكد شود كه پيروي از روحانيون و همراه بودن با آنان در انجام دادن اعمال و مناسك سبب ميشود كه بتوانند اعمال را درست و بدون اشكال انجام دهند. اما اگر با كساني كه در سالهاي قبل به حج يا عمره مشرف شدهاند همراه شوند و در اعمال به مشكلي برخورد كنند، چه بسا سبب باطل شدن اعمال يا كفاره ميشود.

- زائر را به اين نكته آگاه كنيد كه روحانيون حج براي اين كه به عنوان روحاني در خدمت زائران خانه خدا قرار گيرند بايد از مراحل متعددي بگذرند، امتحانات متعددي از آنان گرفته

ميشود و اگر در اين آزمونها موفق نشوند به عنوان روحاني حج اعزام نميشوند. بنابر اين اگر در مسجد الحرام يا مشاعر از كاروان جدا افتاديد و سؤال يا مشكلي برايتان پيش آمد، مي توانيد از روحانيون ديگر بپرسيد و به آنچه ميگويند، اعتماد نماييد.

- از زائراني كه در نمازشان مشكلي دارند خواسته شود براي تصحيح نمازشان در ايران، اقدام كنند؛ امّا اگر به هر دليل از عهده اين كار برنيامدند، تدبيري اتخاذ شود كه افزون بر خواندن نماز، به كسي هم كه نمازش صحيح است، براي خواندن نماز طواف نيابت دهند.

- بيان مسائل بانوان حتّيالامكان به عهده معينه كاروان باشد و از دخالت كردن در اين امور خودداري شود زيرا معينهها بيشتر از آقايان با اين مسائل آشنا هستند و زنان نيز به راحتي و بدون

45

رودرباستي مشكلاتشان را با آنان در ميان ميگذارند، امّا در صورتي كه در كاروان معينه وجود ندارد، بايد در همان ابتداي جلسات در ايران جلسه جداگانهاي براي خانم‌ها گذاشته شود و مسائل و احكام به طور صريح و شفاف گفته شود. به آنان يادآوري شود كه اگر در حين احرام عذري پيش آمد، حتماً براي آشنايي به وظيفه خود براي احرام عمره تمتع يا حج افراد و ورود به مسجد، به روحاني كاروان مراجعه كنند.

- در كاروانهاي مدينه قبل، پيش از رفتن به مسجد شجره خانمهاي معذور شناسايي شوند تا در مدينه به نذر محرم گردند و نيازي به ورود به مسجد نداشته باشند.

- تذكر اين نكته ضروري است كه زنان معذور پس از محرم شدن بايد محرمات احرام را تا روزي كه پاك ميشوند و اعمال را انجام ميدهند مراعات كنند و رواياتي كه در مورد زنان در حال حيض رسيده و باقي ماندن در احرام و فضيلت آن ذكر شود و به آنان دلداري داده شود. برخي از اين روايات عبارتند از:

قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) :«حيضُ يَوْمٍ لَكُنَّ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ صِيَامٍ نَهَارُهَا وَقِيَامٍ لَيْلُهَ» وَقَالَ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : «مَنْ مَاتَتْ فِي حَيْضِهَا مَاتَتْ شَهِيدَةً» ^{( 1 )}

- براي بانوان كاروان‌هاي مدينه بعد نيز يادآوري شود كه چنانچه در زمان احرام عادت باشند، هرچند در ميقات مشكلي ندارند ولي براي بقيه اعمال بايد صبر كنند تا پاك شوند. در مورد تبديل نوع حج از تمتع به افراد نيز به آنها تذكر داده شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل، ج2، ص41.

- به زائران گوشزد شود كه پيش از رفتن به ميقات لباس احرام خود را وارسي كنند كه معطر نباشد، حاشيه آن دوخته نباشد (به فتواي برخي از فقها لباس احرامي كه حاشيه اش دوخته است اشكال دارد)، پاك و تميز باشد، چون ممكن است در ميقات به اين مشكلات برخورد كنند و در آنجا فرصت تعويض آن نباشد.

15. ارجاع احتياط واجب به فالاعلم

در مواردي كه در مناسك يا توضيح المسائل فارسي يا عربي مراجع تقليد حكم مسئله را به صورت احتياط واجب يا اشكال يا محل تأمل و تردد و مانند آن فرمودهاند، مقلد ميتواند در آن مسائل به فالاعلم يا مساوي با مرجعش رجوع كند. براي آسان شدن كار مقلدين بدون اين كه اجباري در اين كار باشد آنان را به اين كار راهنمايي كنيد يا فتواي فالاعلم را براي آنان بيان نماييد. بعضي از مواردي كه رجوع در آنها كار گشا ميباشد عبارتند از:

( نماز در قسمت قديمي مسجد الحرام و مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ؛

( احرام در قسمت قديم مسجد شجره؛

( استظلال در شب، و در شهر مكّه و عرفات و منا؛

( احرام از مكّه قديم؛

( استفاده از كمربند دوخته و هميان و كيف و دمپايي دوخته و...

47

در مدينه

48

- سركشي به اطاق زائران و يادگيري نام آنان در ايجاد ارتباط با آنان بسيار مفيد است. سؤالات و پيشنهادهاي خوبي معمولا در اطاقها مطرح ميگردد كه براي اداره كاروان مفيد است.

- بهترين وقت براي برگزاري جلسات آموزشي كاروان انتخاب شود، به گونهاي كه با نمازها و رفتن به بقيع برخورد نداشته باشد و با جلسات كاروانهاي ديگري كه در هتل هستند تلاقي نكند و در عين حال زائر سرزنده وشاداب باشد نه در حالت چرت و خواب آلودگي.

- موفقترين جلسه آموزشي جلسهاي است كه از 40 تا 50 دقيقه تجاوز نكند. سعي شود با همكاري عوامل كاروان، جلسه، در موعد مقرر شروع گردد. در ابتداي جلسه به بحثي تاريخي يا روايي شده و بحث مناسك و احكام را در قسمت دوم جلسه قرار گيرد. پس از پايان وقت، ختم جلسه اعلام شده ولي از زائران خواسته شود سؤالاتشان را مطرح كنند تا مورد استفاده ديگران قرار گيرد. با اين گونه اداره كردن، جلسه از حالت رسمي خارج ميشود و زائران با اشتياق به مطالبي كه مطرح ميشود گوش ميدهند.

- براي اين كه جلسه يكنواخت نباشد، بهتر است مطالب هر جلسه در بردارنده سه بخشِ "تاريخ و اماكن"، "مناسك" و "اسرار و معارف" باشد.

49

- در اولين جلسه، مدت اقامت و كيفيت نماز (قصر يا اتمام) و نماز خواندن با اهل سنت يادآوري شود. ثوابهايي كه براي نماز در مسجد پيامبر گفته شده مربوط به قسمتي كه مسقف است البته دو حياط داخل مسجد نيز همين حكم را دارد ولي محوطه باز اطراف مسجد كه با نرده‌هاي آهني محصور شده حكم مسجد ندارد.

- به بانوان يادآوري شود كه زمان و نحوه ورودشان به مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و مسجد الحرام چگونه است و فرق آنها با ساير مساجد چيست؟

- براي كاروان به گونهاي برنامهريزي شود كه بتوانند براي نمازهاي يوميّه و نماز شب به مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بروند. در ضمن وقت‌هاي نماز براي زائران گفته شود تا برنامه ريزي بهتري براي شركت در نمازهاي جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.

- خواندن نماز تحيّت در مساجد، مستحب است ولي به زائران گوشزد شود در صورت خواندن هر نماز واجب يا نماز قضا، اين نمازها كفايت از نماز تحيت مي كند.

- برخي از زائران گمان ميكنند كه اگر در "حمامات" بخواهند وضو بگيرند بايد به روش اهل سنت وضو بگيرند. به آنان تذكر داده شود كه وضو به روش آنان باطل است و همين طور دست بسته نماز خواندن يا آمين گفتن در نماز.