بخش 3

50

- از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان به فتواي برخي از اهل سنّت حرام است. زائران را از نماز خواندن كنار بقيع و داخل آن برحذر داريد.

- براي پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوي بهتر از آن، زائران را براي خواندن نماز قضا راهنمايي كنيد و نكات ذيل را به آنان يادآوري فرماييد.

(نماز قضا هر چه زودتر بايد خوانده شود و مسامحه نشود. نماز قضا وقت معيني ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه روز مي توان نماز قضا را بجاي آورد. نماز قضا را به جماعت مي توان خواند، و هماهنگي بين نماز امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.

( مسافر مي تواند نمازهاي قضاي غير سفر را بجاي آورد و بايد تمام بخواند. نماز قضا را به همان گونه كه اداي آن وظيفه بوده بايد بجا آورد، يعني اگر نماز ادائي كه قضا شده و قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاي صبح، مغرب و عشا را نيز بلند بخوانند.

( كسي كه براي ميت نماز قضا مي خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند، مثلا اگر نمازگزار مرد است و براي ميتي كه زن است نماز مي خواند، بايد حمد و سوره نمازهاي جهري را بلند بخواند.

- كيفيّت برخي از نمازهاي مستحب كه از اهميت بيشتري برخوردار است به زائران تعليم داده شود، مثل نوافل يوميه، نماز

51

شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولي عصر ( عجل الله تعالي فرجه الشريف ) و نماز حاجت.

- در مدينه منوره، چنانچه زائر بداند كه ده روز در مدينه مي ماند، ميتواند روزه قضا بجا آورد، و چنانچه روزه قضا ندارد، مي تواند روزه مستحبي بگيرد. ولي چنانچه مسافر است نميتواند روزه قضا بگيرد ولي ميتواند سه روز روزه مستحب براي برآورده شدن حاجاتش بگيرد و روزه ديگري صحيح نيست. اين سه روز، روزه از موارد استثناء روزه در سفر است. به نظر برخي از فقهاء احتياط آن است كه روزهاي چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

- نمازهاي مستحب را چنانچه در روضة النّبي يا ساير اماكن مقدس ازدحام بود يا امكان توقف نبود، مي توانند در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجود اشارهاي و حتي در حال راه رفتن بخوانند.

- به زائر گفته شود كه براي امواتشان ميتوانند نماز قضا بخوانند و براي زندگان ميتوانند نمازي خوانده و ثوابش را به آنان هديه كنند. در كيفيت زيارت به نيابت از خويشان و ملتمسين دعا ميتوان اين روايت را براي زائران خواند:

( عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: «رَجَعْتُ مِنْ مَكَّةَ فَلَقِيتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَي ( عليه السلام ) فِي الْمَسْجِدِ وَهُوَ قَاعِدٌ فِيمَا بَيْنَ الْقَبْرِ وَالْمِنْبَرِ فَقُلْتُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّي إِذَا خَرَجْتُ إِلَي مَكَّةَ رُبَّمَا قَالَ لِيَ الرَّجُلُ طُفْ عَنِّي أُسْبُوعاً وَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ فَأَشْتَغِلُ عَنْ ذَلِكَ. فَإِذَا رَجَعْتُ لَمْ أَدْرِ مَا أَقُولُ لَهُ.

قَالَ: إِذَا أَتَيْتَ مَكَّةَ فَقَضَيْتَ نُسُكَكَ فَطُفْ أُسْبُوعاً وَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قُلِ: اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الطَّوَافَ وَهَاتَيْنِ الرَّكْعَتَيْنِ عَنْ أَبِي وَأُمِّي وَعَنْ زَوْجَتِي وَعَنْ وُلْدِي وَعَنْ حَامَّتِي وَعَنْ

52

جَمِيعِ أَهْلِ بَلَدِي حُرِّهِمْ وَعَبْدِهِمْ وَأَبْيَضِهِمْ‏ وَأَسْوَدِهِمْ. فَلَا تَشَاءُ أَنْ قُلْتَ لِلرَّجُلِ: إِنِّي قَدْ طُفْتُ عَنْكَ وَصَلَّيْتُ عَنْكَ رَكْعَتَيْنِ إِلَّا كُنْتَ صَادِقاً. فَإِذَا أَتَيْتَ قَبْرَ النَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فَقَضَيْتَ مَا يَجِبُ عَلَيْكَ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قِفْ عِنْدَ رَأْسِ النَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ثُمَّ قُلْ: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ مِنْ أَبِي وَأُمِّي وَزَوْجَتِي وَوُلْدِي وَجَمِيعِ حَامَّتِي وَمِنْ جَمِيعِ أَهْلِ بَلَدِي حُرِّهِمْ وَعَبْدِهِمْ وَأَبْيَضِهِمْ وَأَسْوَدِهِمْ. فَلَا تَشَاءُ أَنْ تَقُولَ لِلرَّجُلِ: إِنِّي أَقْرَأْتُ رَسُولَ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) عَنْكَ السَّلَامَ إِلَّا كُنْتَ صَادِق» ^{( 1 )}

ابراهيم حضرمي گفت: از مكه برگشتم به مدينه آمدم امام موسي بن جعفر ( عليه السلام ) را در مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در روضة شريف بين قبر و منبر نشسته يافتم. به آن حضرت گفتم: اي پسر رسول خدا زماني كه به سوي مكه ميآيم افرادي به من ميگويند: براي ما طوافي و دو ركعت نماز انجام بده و من فراموش ميكنم وقتي برميگردم نميدانم به او چه بگويم.

امام موسي بن جعفر فرمود: وقتي به مكه آمدي و اعمالت را انجام دادي پس طوافي با دو ركعت نماز انجام بده و بگو: خدايا اين طواف و نماز از پدر و مادر و همسر و فرزندان و خويشان و همشهريان من بنده و آزاد و سفيد و سياه باشد. پس هر كسي كه به ديدن تو آمد و به او گفتي: برايت طواف و نمازي انجام دادم راستگو خواهي بود.

زماني كه به مدينه رسيدي و به زيارت قبر پيامبر رفتي و آنچه وظيفة تو ميباشد انجام دادي دو ركعت نماز بخوان و بالاسر پيامبر بايست و بگو: سلام بر تو اي پيامبر خدا از طرف پدر و مادر و همسر و فرزندان و خويشان و همشهريان من بنده و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكافي، ج4، ص316، ح8..

آزاد و سفيد و سياه آنان. پس هر كسي كه به ديدن تو آمد و به او بگويي: سلامت را به رسول خدا رساندم، راستگو خواهي بود»

( إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ ( عليه السلام ) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَحُجُّ فَيَجْعَلُ حَجَّتَهُ وَعُمْرَتَهُ أَوْ بَعْضَ طَوَافِهِ لِبَعْضِ أَهْلِهِ وَهُوَ عَنْهُ غَائِبٌ بِبَلَدٍ آخَرَ. قَالَ: قُلْتُ: فَيَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ‏ أَجْرِه؟ِ قَالَ: لَا. هِيَ لَهُ وَلِصَاحِبِهِ وَلَهُ أَجْرٌ سِوَي ذَلِكَ بِمَا وَصَلَ.

قُلْتُ: وَهُوَ مَيِّتٌ، هَلْ يَدْخُلُ ذَلِكَ عَلَيْهِ؟ قَالَ: نَعَمْ حَتَّي يَكُونُ مَسْخُوطاً عَلَيْهِ فَيُغْفَرُ لَهُ أَوْ يَكُونُ مُضَيَّقاً عَلَيْهِ فَيُوَسَّعُ عَلَيْهِ. قُلْتُ: فَيَعْلَمُ هُوَ فِي مَكَانِهِ أَنَّ عَمَلَ ذَلِكَ لَحِقَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: وَإِنْ كَانَ نَاصِباً يَنْفَعُهُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ يُخَفَّفُ عَنْهُ.» ^{( 1 )}

اسحاق بن عمار از امام هفتم موسي بن جعفر پرسيد: مردي به حج ميآيد پس حج يا عمره يا بعضي از طوافها را براي برخي از خويشانش كه به مكه نيامدهاند قرار ميدهد، آيا از اجر و ثوابش كم ميشود؟

امام فرمود: نه. ثواب آن عمل براي او و كسي كه نيت كرده نوشته ميشود و افزون بر آن، ثواب ديگري به او داده ميشود به سبب صلة رحمي كه انجام داد.

به امام گفت: اگر آن فردي كه برايش طواف يا عمره انجام ميدهيم مرده باشد، آيا ثوابي به او ميرسد؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكافي، ج4، ص315، ح4..

امام فرمود: آري تا جايي كه ممكن است ميت مورد غضب خداوند واقع شده باشد و به سبب اين عمل آمرزيده شود يا در جايگاه تنگي باشد بر او گشايش دهند.

به امام گفت: آيا ميت در آنجايي كه دفن است ميفهمد من براي او اعمال عمره و طواف انجام دادهام و ثواب آن عمل به او ميرسد؟ امام فرمود: آري.

به امام گفت: اگر ميت از دشمنان اهل بيت باشد، آيا طواف و عمره براي او انجام دهيم به او سودي ميبخشد؟

امام فرمود: آري سبب تخفيف در عذاب او ميشود.

- اگر در كاروان كودكي باشد كه ميخواهند او را محرم كنند، بايد پيش از رفتن به ميقات، نسبت به احرام و كيفيت اعمال آنها توضيح لازم داده شود. در ضمن، والدين نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آنها مشكلاتي به همراه دارد، گفتني است كه به امور زير بايد توجه داشت:

( كودك پسر بايد ختنه شده باشد.

( هرمقدار از اعمال را كه ميتواند بايد خودش بجا آورد و بقيه را بايد كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.

( لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.

( در حال طواف بايد با طهارت باشد.

( در حال طواف و سعي بايد بيدار باشد.

( در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.

- نماز طواف را اگر ميتواند خودش بخواند و كسي هم به نيابت از او بجا آورد.

55

در ميقات

56

- با توجه به سرد بودن هوا، كاروانهاي مدينه قبل حتي الامكان غسل و پوشيدن لباس احرام را در هتل انجام دهند، زيرا دوره سرماخوردگي در آنجا بسيار طولاني و سخت است و موجب اختلال در انجام مطلوب اعمال مي شود.

- براي كاروانهاي مدينه بعد كه در جحفه محرم ميشوند، غسل احرام توصيه و تأكيد نشود زيرا با توجه به اين كه زنان در ماشينهاي كولردار و مردان در ماشين‌هاي مكشوف مينشينند احتمال سرماخوردگي زائران بسيار زياد است.

- بهتر است زائران به نيت غسل ما في الذمه غسلي انجام بدهند، چون در برخي موارد پيش آمده كه زائر غسل واجب، مثل جنابت يا غسل مسّ ميّت بر عهده‌اش بوده و از آن خبر نداشته و پس از اعمال متوجّه شده است. البته زائران مدينه قبل اين غسل را در مدينه انجام دهند و زائران مدينه بعد در ايران. در ضمن به زائران تذكر داده شود با اين غسل نمي‌توان نماز خواند و براي نماز بايد وضو گرفت.

57

- قبل از رفتن به داخل مسجد شجره، زائران نسبت به جغرافياي مسجد، محل وضو و غسل توجيه شوند و محلي را براي جمع شدن پس از احرام مشخص نماييد تا زائران به راحتي بتوانند اعمال را انجام دهند و كسي گم نشود. هم چنين تذكر داده شود كه كسي در محوطه بين وضو خانه و مسجد مُحرم نشود.

- در هنگام محرم كردن زائران سعي شود براي زائران كاروانهاي ديگرمزاحمت ايجاد نشود. لازم نيست براي احرام و تلبيه، زائران به دور مسجد چرخانيده شوند تا با سرو صدا و شلوغ كردن، حال دعا از ديگران سلب شود. در پاسخ به لبيك‌ها به زائران تذكر داده شود كه با صداي بلند پاسخ ندهند چون ضرورتي ندارد و مزاحمت براي ديگران است.

- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايي نماييد و از تكرار لبيك به صورت دسته جمعي و با صداي بلند بپرهيزند.

- به خلاف احرام در مسجد شجره، در بقيه ميقاتها مسجد خصوصيت ندارد، و احرام در بيرون مسجد نيز صحيح است لذا بردن زائران به ويژه افراد معذور داخل مسجد لازم نيست.

- كساني كه نياز به تلقين لبيك دارند قبلاً شناسايي شوند تا در ميقات جداي از جمع براي آنها لبيك‌ها گفته شود.

- اگر زائران پس از خواندن نماز واجب محرم مي شوند، به استحبابِ احرامِ پس از نماز عمل شده و نيازي به خواندن

58

نمازهاي مستحب احرام نيست، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب (ادا يا قضا) از نماز مستحب افضل است.

- چون فتواي مشهور فقهاء لزوم احرام در داخل مسجد شجره است -بجز بانوان معذور- همه زائران را بايد به داخل مسجد برد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است.

- هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال، واجب نيست ولي برخي از فقهاء مستحب دانستهاند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اي لازم دانستهاند اگر براي احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است:

"به قصد شروع اعمال عمره تمتع و انجام آنها و ترك محرمات احرام، محرم مي شوم به احرام عمره تمتع... قربة الي الله."

- براي گفتن لبيك، چون برخي از فقهاء وصل به سكون و وقف به حركت را خلاف احتياط مي دانند و بعضي نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمي دانند اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود، كافي است:

(بار اول جمله به جمله. هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم باشد.

( بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم.

( بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت.

59

- اگر كاروان كمتر از ده روز در مدينه اقامت دارند، در مسجد شجره نمازشان شكسته است.

- كساني كه شك در استطاعت خود براي حجّ دارند و به يقين نرسيدهاند، هر چند وظيفه آنها حجّ واجب نيست ولي ميتوانند به نيّت وظيفه فعليّه محرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد مستطيع بودهاند، اعمال انجام شده كافي باشد.

- پيش از حركت از ميقات، داخل اتوبوس‌ها از همه زائران سؤال شود كه آيا همه آنها داخل مسجد شجره به نيت احرام عمره لبيك گفتهاند يا نه تا چنانچه كسي باقي مانده يا شك دارد، همانجا بتواند به مسجد برود و محرم شود.

- در ميقات جحفه نيز از احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود.

- برخي از محرمات احرام، مثل نگاه در آينه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياء خوشبو و پوشاندن سر براي مردان و صورت براي بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر و نيزاستحباب تكرار تكبير تلبيه تا نزديك مكّه، عدم لزوم بيدار بودن در بين راه - چون برخي از زائران تصور مي كنند كه نبايد بخوابند- تذكر داده شود.

- نسبت به نگاه در آينه اتومبيل، گاهي يادآوري آن ضرر بيشتري دارد، چون معمولا حركت زائران در شب است و توجهي به آينه ندارند و اگر بي توجه نگاهشان به آينه بيافتد اشكال ندارد و يادآوري آن گاهي سبب نگاه كردن ميشود.

60

نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشوييها آينه وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به هتل، اين تذكر داده شود.

- در صورت امكان اگر آقايان در جلوي اتوبوس و خانم‌ها عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند، بهتر است.

- در ميقات يا در بين راه و در بدو ورود به مكّه، زمان رفتن براي اعمال را يادآوري فرمائيد.

61

در حرم

62

- از آنجا كه مسجد تنعيم ابتداي حدود حرم است، زائران را به ورود به حرم توجه داده و دعاي كوتاه ورود به حرم را بخوانيد بسيار مناسب است. همچنين مي توانيد مسجد تنعيم و منطقه شهداي فخ را نيز به آنها نشان دهيد.

- از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دوتكه است و بيشتر از آن در صورتي كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بلا اشكال است، در فصل سرما به آنان يادآوري شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام بلا اشكال است. كشيدن پتو بر روي خود براي جلوگيري از سرما اشكال ندارد ولي آقايان آن را بر سر نيندازند و خانم‌ها بر صورت خود. چنانچه اين پتو دوخته باشد آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند ولي دوخته بودن حواشي آن به فتواي برخي از فقها بلا اشكال است.

- كسي كه براي عمره تمتع محرم شده، وقتي خانه‌هاي مكّه را ببيند، نبايد لبيك بگويد لذا اين مسأله، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود.

- كساني كه بعد از تمام شدن اعمال تمتع، براي انجام عمره مفرده از مكّه به مسجد تنعيم مي روند، چند دستهاند:

63

( مقلّدان فقهائي كه استظلال در شب و در شهر مكّه، هر دو را جايز نميدانند. اين گروه نمي توانند حتي در شب با ماشين سقف دار از تنعيم بيايند و بايد در ماشين مكشوف سوار شوند.

( مقلدان فقهائي1 كه استظلال در شهر مكّه را جايز ميدانند ميتوانند، شب يا روز در ماشين مسقف سوار شوند.

( مقلدان فقهائي كه استظلال در شهر مكّه را جايز نميدانند ولي استظلال در شب را حرام نميدانند، ميتوانند در شب از تنعيم با ماشين مسقف به مسجد الحرام بروند.

( يادآوري مي شود اكثر مراجع تقليد كه استظلال در شب و در شهر مكّه را جايز نمي دانند، فتواي صريح ندارند بلكه احتياط فرمودهاند كه در اين موارد با مراجع به فالاعلم مي توانند مسئله سوار شدن در ماشين مسقف را حل كنند.

- ميان وقت ورود به مكه و وقت حركت زائران به سوي مسجدالحرام براي انجام اعمال،‌ حتماً فاصله باشد تا زائران پس از تحويل اتاق‌ها و استقرار و استراحت و تجديد قوا براي اعمال آماده شوند. تجارب سالهاي گذشته نشان مي دهد بهترين و خلوت ترين وقت براي انجام اعمال، يك ساعت و نيم پس از نماز صبح است. لذا بهتر است زائران پس از صرف صبحانه حدود ساعت شش و نيم يا هفت، (آنهم با لحاظ مسأله استظلال در شهر مكّه) براي اعمال به مسجد الحرام برده شوند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مانند حضرت امام، اراكي، گلپايگاني، فاضل،‌ مكارم، صافي، نوري و وحيد خراساني.

- بهتر است كه زائران را به دو دسته توانمند و افراد بيمار و ناتوان تقسيم كرد و در مرحله اول،‌ گروه اول اعمال را انجام دهند و در مرحله دوم با همكاري زائران داوطلب، گروه دوم را در وقت مناسب براي انجام اعمال به حرم برد. با اين رويه، هم حركت كُند زائران ناتوان در حركت گروهي اخلال ايجاد نمي‌كند و هم زائران ناتوان و بيمار با مراقبت و همراهان بيش تر، اعمال خود را به راحتي انجام مي دهند.

- استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و منا، بجز آيه الله زنجاني -كه جايز نمي دانند- بهجت، تبريزي، خامنه اي، خويي و سيستاني- احتياط واجب دارند- مابقي مراجع استظلال را مجاز مي شمرند. در مورد مراجعي كه احتياط واجب دارند نيز مي توان با رجوع به فالاعلم يا مرجع مساوي، استظلال را تجويز كرد.

- زائران در زماني براي انجام اعمال به مسجد الحرام برده شوند كه در اثناء آن به نماز جماعت و شستشوي مسجد برخورد نكنند. يادآوري مي شود كه فرصت نماز مغرب تا عشاء و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب كوتاه است ولي فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشاء تا صبح زياد است و شستشوي مسجد نيز بيشتر در وقت خلوت مطاف مثل ساعت يك بامداد صورت مي گيرد.

- چنانچه در اثناء طواف يا سعي نماز جماعت برگزار شد، تا آخرين فرصت امكان به طواف يا سعي ادامه داده شود تا اگر ممكن شد طواف يا سعي را به پايان برسانند.

65

- چنانچه پس از طواف، اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود، سعي را شروع نكنند.

- چنانچه زائران در بين اعمال به نماز برخورد كردند، بايد در نقطهاي مشخص طواف و سعي خود را قطع كنند و جاي آنرا به خاطر بسپارند و پس از نماز، از همان نقطهاي كه طواف يا سعي را رها كرده اند،‌اعمال را ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند. اما در مورد كفايت اين ادامه دادن، چنانچه فاصله بين نماز و ادامه اعمال زياد نباشد، طواف و سعي صحيح است ولي با فاصله زياد،‌ بايد به نظر مرجع تقليد رجوع كرد.

- با توجه به محو شدن خط تيره مقابل حجرالاسود، براي نيّت آغاز طواف، اگر به زائران گفته شود كه از چند متر جلوتر قصدشان اين باشد كه از مقابل حجرالاسود طواف را شروع و به همان جا ختم ميكنند، اشكال ندارد و لازم نيست متوجه باشند كه كدام نقطه به طور دقيق مقابل حجرالاسود است.

- براي شروع طواف هرگز نبايد زائران را از مقابل حجرالاسود يا نزديك آن به داخل صف طواف كنندگان برد زيرا موجب اذيّت و مزاحمت براي طواف كنندگان است. به همين جهت بهتر است نقطهاي دورتر از حجرالاسود بدون نيت وارد مطاف شد و به تدريج وارد مطاف و نزديك به كعبه شد تا به نقطه آغاز طواف (حجرالاسود) رسيد. در پايان طواف نيز براي رفتن به محل نماز طواف (پشت مقام ابراهيم) آرام آرام بدون نيّت طواف همراه جمعيت به راه خود ادامه داده تا به راحتي بتوان از صف طواف كنندگان خارج شد.

66

- جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاي طواف و سعي نبايد گفته شود چون همين امر سبب شك و وسواس زائران مي شود. بلكه بايد به طول كلي گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالي پيش آمد، با ترديد اعمال را ادامه ندهند و حتماً با مراجعه به روحاني كاروان حكم مسأله را بپرسند و سپس مطابق وظيفه عمل نمايند.

- اين مسأله به زائران يادآوري شود كه چنانچه در عملي اشكالي به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد، با اعاده كل اعمال عمره مشكل حل نخواهد شد، بلكه بايد ضمن مراجعه به روحاني كاروان مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح، تكميل يا اعاده بود، عمل شود.

- مسجد الحرام به "حياط وسط" كه كعبه در آن قرار دارد و شبستان‌هاي اطراف آن اطلاق مي شود ولي مسعي و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاي نردهاي محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد را ندارد.

- كساني كه براي نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب مي گيرند، بايد خودشان هم نماز طواف را بخوانند.

- كساني كه با ويلچر در طبقه دوم طواف داده مي شوند، بايد نايب بگيرند و ترتيب را نيز بايد مراعات كنند. بايد دقت كرد كه به جاي طبقه دوم، طواف در پشت بام مسجد الحرام واقع نشود. چنين اتفاقي از عربهايي كه ويلچر دارند به طور مكرر واقع شده است.

67

- سعي بين صفا و مروه بايد بين الجبلين باشد. به شهادت اهل اطلاع، ستونهاي گنبد صفا روي كوه است. قسمت شيب دار نيز جزء مروه است و آخرين در خروجي آن در سمت راست، روي كوه است. بنابراين زدن پاشنه پا به روي صخره ضرورتي ندارد.

- هروله براي زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعي نيست و برنگردند. مردان نيز اگر هروله را فراموش كردند براي بجا آوردن آن بر نگردند.

- ممكن است در وقت ازدحام افراد ناتوان را كه با ويلچر سعي ميكنند در طبقه همكف راه ندهند و آنها را به طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام راهنمايي كنند، بايد توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است، سعي در آنجا كافي نيست، بلكه اين افراد بايد براي سعي نايب بگيرند.

- تقصير مكان معيني ندارد ولي مرسوم است كه بر مروه تقصير مي كنند، ياد آوري اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتي افزوده شده و ميتوان زائران را به آن قسمت هدايت كرد تا مزاحمتي براي ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند.

بيان نكاتي در اولين جلسه مكه

- در اين جلسه اعلام مي شود كه هركس نسبت به اعمالي كه انجام داده سؤال يا شك و شبههاي دارد سؤال كند تا وظيفه وي مشخص و مطابق آن عمل كند.

68

- وضع نماز قصر يا تمام در مكّه و كيفيت جمع بين فتاوا همان طور كه در بخش مدينه گذشت يادآوري شود.

- چنانچه در عمره كمتر از ده روز در مكّه مي مانند مسافر هستند و در حجّ، چنانچه پيش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات، مشعر الحرام و منا و پس از بازگشت به مكّه نيز تمام است. چنانچه پيش از رفتن به عرفات كمتر از ده روز در مكّه اقامت دارند، مسافر هستند و بالتبع در مشاعر مقدس نيز نماز شكسته است و پس از اعمال و بازگشت به مكّه اگر حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند.

- اعمال مستحب مكّه، مثل تلاوت و ختم قرآن، طواف مستحب، نماز در مسجد الحرام و نگاه كردن به كعبه تذكر داده شود.

- نماز جماعت استداره اي در مسجد الحرام به فتواي برخي از فقهاء اشكال دارد. لذا بايد مأمومين در جهتي بايستند كه روبروي امام جماعت يا جلوتر از او نباشد، بايد توجه داشت كه امام جماعت مسجد الحرام در نماز صبح، مغرب و عشاء نزديك مقام ابراهيم يا نزديك در كعبه به نماز ميايستد و در نماز ظهر و عصر در فصل گرما (بجز در نماز جمعه) در نقطه مقابل، روبروي مستجار، داخل شبستان كنار اتاق مؤذنان به نماز

ميايستد.

69

- برخي از زائران تا پاسي از بامداد (پس از نصف شب) در مسجد الحرام ميمانند و به جهت خستگي و دير خوابيدن، براي نماز صبح بيدار نميشوند. تذكر اين مسأله لازم است كه چنانچه اين امور مستحب سبب ترك واجب شود، هيچ گونه ثوابي نخواهد داشت.

- كيفيت بجاي آوردن طواف مستحب براي خود و ديگران به زائران آموزش داده شود و نيز بر تلاوت قرآن و عبادت در مكّه به ويژه در مسجدالحرام و استفاده بهتر از اوقات فراغت تأكيد شود.

- چون جهت قبله در شهر مكّه در هر سوي آن تفاوت دارد، حتي گاهي در يك هتل، در بخش‌هاي مختلف آن نيز متفاوت است و بدين سبب تشخيص قبله براي زائران مشكل مي شود، مناسب است جهت قبله يادآوري شود و چنانچه در هتل علامت مشخص وجود ندارد، علامت‌هاي جهت قبله نصب شود.

- در برخي از هتلها سنگ توالتها رو به قبله يا پشت به آن است كه با كمي انحراف در نشستن مشكل حل ميشود. هرچند اگر زائران متوجه نباشند مرتكب گناهي نخواهند شد.

كارهاي حرام بين احرام عمره تمتع و احرام حج تمتع:

- تراشيدن سر (به فتواي برخي از مراجع)؛

70

- بجا آوردن عمره مفرده به فتواي بعضي از مراجع سبب بطلان عمره ميشود.⁽¹⁾

- صيد در حرم؛

- كندن و بريدن گياه و درخت حرم؛

- بيرون رفتن از شهر مكّه به فتواي برخي از مراجع جايز نيست، لذا اگر در ماه ذيقعده عمره تمتع را انجام دادند و در ماه ذيحجه از مكه بيرون روند به فتواي بعضي از مراجع، عمره تمتع آنان باطل ميشود و بايد براي ورود به مكه مجدداً محرم شوند.

در موارد ذيل بجاي آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

- پس از احرام عمره، پيش از طواف

- پس از احرام حجّ، پيش از رفتن به عرفات

- پس از اعمال منا و پيش از طواف زيارت

- بين طواف و نماز طواف، نه تنها طواف انجام دادن خلاف احتياط است بلكه خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مراجعه شود به م 909 مناسك محشي.

اعمال حج

72

- محل احرام حجّ شهر مكّه است. بعضي از فقهاء تمام شهر مكّه فعلي را براي احرام كافي مي دانند و برخي ديگر به احتياط واجب احرام حجّ را در مكّه قديم گفته اند. در اين مورد ميتوان با ارجاع دادن احتياط واجب زائران را در مكه فعلي محرم كرد.

- كساني كه اعمال مكّه را بايد پيش از وقوف بجاي آورند، بايد شناسايي شوند و در وقت مناسب اعمال خود را انجام دهند و چنانچه تا رفتن به عرفات فاصلهاي وجود دارد حتماً به آنان يادآوري شود كه در اين فاصله محرم هستيد و بايد از محرمات احرام پرهيز كنيد.

- حتماً قبل از محرم شدن به احرام حج، محرمات احرام را براي زائران تكرار كرده و به او گفته شود تا تقصير واقع نشده تمام محرمات احرام را بايد ترك كند.

- كساني كه اعمال مكه را بر وقوفين مقدم ميدارند حتماً بايد محرم به احرام حج شوند و پس از آن اعمال را انجام بدهند و

73

به آنان گوشزد شود كه تا تقصير در روز عيد را پس از رمي جمره و قرباني انجام ندادهاند بايد محرمات احرام را مراعات كنند.

- قبل از ورود به عرفات به اعمال خرافي بعضي از زائران اشاره شود تا زائران از انجام آن خودداري كنند.

- با توجه به كمبود امكانات در عرفات و منا به زائران زن توصيه شود لباس به مقدار كافي به دنبال خود داشته باشند تا به لباس شستن در اين دو مكان مقدس نياز پيدا نكنند و به زائران مرد نيز توصيه شود لباسهاي دوخته را براي پس از قرباني و تقصير همراه خود بياورند.

- مشكلات و سختيهاي عرفات تا منا؛ بايد براي زائران در جلسات مكه گفته شود زيرا بيشتر آنان با زندگي راحت و مرفه انس گرفتهاند. وقتي با جامة احرام به بيابان عرفات و مشعر و منا پاي نهند و زندگي چادر نشيني را تجربه ميكنند و به سختي و زحمت ميافتند ممكن است زبان به اعتراض گشايند. پس بايد قبلاً آنان را توجيه كرد. و به گفته شاعر:

در بيابان گر به عشق كعبه خواهي زد قدم

سرزنشها گر كند خوار مغيلان غم مخور

- بايد حاجيان براي تحمّل برخي سختيها آمادگي پيدا كنند بخصوص به هنگام حركت به عرفات و وقوف در عرفات و سپس كوچ به مشعر و منا و از منا تا مكه و ايام وقوفشان در منا. آنها بايد آمادگي پذيرش مشكلات ايام تشريق را داشته باشند. چه بسا در حركتشان از عرفات به سوي مشعر با ترافيك

74

و راه بندان مواجه شوند و مجبور باشند مسافتي را پياده طي كنند و يا در وقوفشان در مشعر بايد پذيراي سرما و باد و باران باشند. اگر اين آمادگي روحي و رواني در زائران ايجاد شده باشد، روحاني بسيار آسانتر ميتواند تصميم‌گيري كند و زائران با نشاطي بيشتر در جهت حركت به سوي مشعر الحرام براي انجام تكليف گام بر خواهند داشت و از انجام تكليف لذّت خواهند برد. البته بايد توجه داشت كه خبر از مشكلات اعمال براي آماده سازي روحي زائران نبايد با ايجاد نگراني و دلهره خلط شود.

- در اين جا به تناسب موضوع، فرازي از خطبه قاصعه را مرور مي كنيم. اين خطبه نكات زيبايي براي انسان سازي دارد، خطبه قاصعه را بايد قبل از رفتن به عرفات براي زائران خواند تا از زبان مولي با ارزش حقيقي حج و مناسك آشنا شوند:

«أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِينَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ ص إِلَي الْآخِرِينَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَلَا تَنْفَعُ وَلَا تُبْصِرُ وَلَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَيْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِي جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِيَاماً ثُمَ‏ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَأَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْيَا مَدَراً وَأَضْيَقِ بُطُونِ الْأَوْدِيَةِ قُطْراً بَيْنَ جِبَالٍ خَشِنَةٍ وَرِمَالٍ دَمِثَةٍ وَعُيُونٍ وَشِلَةٍ وَقُرًي مُنْقَطِعَةٍ لَا يَزْكُو بِهَا خُفٌّ وَلَا حَافِرٌ وَلَا ظِلْفٌ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ ع وَوَلَدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَغَايَةً لِمُلْقَي رِحَالِهِمْ تَهْوِي إِلَيْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ سَحِيقَةٍ وَمَهَاوِي فِجَاجٍ عَمِيقَةٍ وَجَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَةٍ حَتَّي يَهُزُّوا مَنَاكِبَهُمْ ذُلُلًا يُهَلِّلُونَ لِلَّهِ