بخش 7

--[59]--

چگونگي صلوات

بر محمد و آل محمد

*   نگرش شيعه و سني به صلوات بر محمد و آل محمد

از جمله مسائل اساسي و مورد اتفاق مسلمانان، مسئله صلوات بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) است; اما در چگونگي و گستره آن اختلاف است.

شالوده و اساس اين مسئله بر قرآن است. خداوند مي فرمايد: (إِنَّ اللهَ وَ مَلائكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيْهِ وَ سَلِّمُواْ تَسْلِيماً)(1); خداوند و فرشتگان بر پيامبر صلوات مي فرستند. اي كساني كه ايمان آورده ايد، بر او صلوات بفرستيد و سلام كنيد; سلامي نيكو.

فقهاي مذهب اهل بيت(عليهم السلام) اجماع دارند كه جايز نيست در نماز به صلوات بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اكتفا شود; بلكه واجب است خاندانش هم به دنبال آن ذكر شوند.(2)

دليل آنها، استناد به اخبار و رواياتي است كه در منابع حديثي شيعه و سني آمده است، مانند اين حديث مشهور كه در مصادر سني آمده است: روزي به پيامبر خدا عرض شد: يا رسول الله، چگونگي سلام بر شما را دانستيم، ولي با چه عبارتي بر شما صلوات بفرستيم؟

فرمود: قولوا اللّهم صلّ علي محمد و آل محمد كما صلّيت علي ابراهيم إنّك حميد

1. احزاب، 56.

2. خلاف شيخ طوسي، ج 1، ص 373; تذكرة الفقهاء، ج 3، ص 233; جواهر الكلام، ج 10، ص 261.

--[60]--

مجيد (1); بگوييد: پروردگارا، بر محمد و آل محمد درود فرست، همان گونه كه بر ابراهيم درود فرستادي، به درستي كه تو داراي صفاتي ستوده و بزرگواري.

مفسران نظير اين حديث را ذيل آيه: (إنَّ الله و ملائكته يصلّون علي النبي...)(2) آورده اند. در كتاب الصواعق المحرقه آمده است: كه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: بر من صلوات ناقص نفرستيد. سؤال كردند: صلوات ناقص چيست؟ فرمود: نگوييد اللهم صل علي محمد و بعد ساكت شويد، بلكه بگوييد: اللهم صل علي محمد و آل محمد (3).

با وجود اين همه ادلّه و تأكيد، آنها بر بازهم به صلوات بر آل محمد اعتراف نمي كنند، لذا برخي ذكر آل محمد را واجب مي دانند و بعضي آن را واجب نمي شمارند(4) و به دلايل سست و بي اساسي استناد مي نمايند كه قلم از نوشتن آن شرم مي كند. براي مثال:

گفته اند: عدم وجوب، اَولي است; زيرا وقتي از حضرت درباره اهل بيت اش پرسيدند، آن گاه حضرت پاسخ آنها را داد از ابتدا درباره صلوات بر آنها چيزي به مردم نفرمود(5).

در جواب مي گوييم كه در بيان احكام الهي مربوط به مسئله اي، گاهي پيامبر(صلي الله عليه وآله) به سؤال اكتفا مي كردند و اگر از طرف مردم سؤال مطرح نمي شد خود به بيان حكم شرعي مي پرداختند.

در قرآن آياتي با جمله: يسئلونك از شما مي پرسند، شروع مي شود، مانند درباره حيض از شما مي پرسند(6) ;. از تو درباره جنگ كردن در ماه حرام سؤال مي كنند (7); درباره شراب و قمار از

1. صحيح بخاري، ج 6، ص 217 ح 291; سنن الترمذي، ج 5، ص 259 ح 3220، اين حديث مورد اتفاق همگان است.

2. احزاب، 56.

3. الصواعق المحرقة، ص 225، بيروت.

4. المجموع، امام النووي، ج 3، ص 466 ـ 467.

5. مغني، ابن قدامه، ج 1، ص 581، شرح كبير، ج 1، ص 581.

6. بقره، 222.

7. بقره، 217.

--[61]--

تو سؤال مي كنند (1) و آيات ديگر.

با فرض درستي چنين ادعايي، بايد بگوييم كه براي چنين مسائلي، اگر از طرف مردم سؤالي مطرح نمي شد، حكمي هم از طرف خدا نازل نمي گشت! آيا اين چنين ادعايي صحيح است؟!

*   خاندان پيغمبر

به نظر مكتب اهل بيت(عليهم السلام) خاندان رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) كه بايستي بر آنها صلوات فرستاده شود، عبارتند از: افراد معصوم آن خاندان; و صلوات بر افراد ديگري غير از آنها واجب نيست.(2)

ده ها حديث از پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) در منابع روايي اهل سنّت بر اين مدّعا دلالت مي كنند، مانند روايتي كه امام احمد در مسند خود آورده است: رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)، عباي يمني خود را بر روي فاطمه و علي و حسن و حسين(عليهم السلام) انداخت. سپس رو به آسمان كرد و فرمود: پروردگارا! اينها خاندان محمد هستند; پس صلوات و بركات خود را بر محمد و آل محمد فرو فرست، به درستي كه تو بزرگوار و ستوده هستي .

با وجود اين همه اخبار و احاديث اين مسئله بي نياز از بحث و بررسي است; اما با اين حال عده اي مي گويند: خاندان و اهل بيت رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) عبارتنداز: پيروان او، امت او، پيروان و افراد خاص او بين 3 تا 7 نفر و حداكثر 10 نفر، يا خاندان او شامل عشيره و فاميل مي شوند، و نيز برخي گفته اند: مقصود قوم او هستند و بعضي ديگر معتقدند: مراد از اهل بيت، افرادي از خويشان حضرت هستند كه صدقه بر آنها حرام شده، و عده اي ديگر آنها را به بني هاشم تفسير كرده اند.(3)

بنابر مذهب حسن منظور از آل محمد، شخص محمد است و اين بعيدترين و عجيب ترين رأي است!

بهتر است اين بحث را با سخن فخر رازي در تفسير كبير به پايان

1. بقره، 219.

2. تذكرة الفقهاء، ج 3، ص 234.

3. الصواعق المحرقة، ص 225.

--[62]--

برسانيم كه مي نويسد: من معتقدم كه آل محمد(صلي الله عليه وآله) كساني هستند كه ولايت امور مردم به عهده آنهاست. بنابراين هر كس كه پيوندش با پيامبر بيشتر و كامل تر است جزو خاندان حضرت است. وشكي نيست كه پيوند و ارتباط حضرت فاطمه، علي، حسن و حسين(عليهم السلام)با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيشتر و شديدتر بود و اين امري متواتر است. پس لازم است آنان را آل محمّد بدانيم، اگر خاندان پيامبر را امت وي بدانيم، آيا شامل افراد ديگر نيز مي شود؟ در اين مورد تفيسرهاي متفاوتي ارائه شده است.

صاحب تفسير كشاف مي گويد: وقتي آيه صلوات بر حضرت نازل شد، عرض كردند: بر چه كساني از نزديكان شما واجب است مهر و مودت بورزيم؟ فرمود: بر علي و فاطمه و دو فرزندشان .

پس اين چهار تن از نزديكان پيامبر هستند و اگر اين را ثابت نماييم، بايد نام آنها را با عظمت خاص ياد كنيم:

فخر رازي در ادامه مي گويد: ثنا و دعا بر آل محمد، بيانگر مقام والاي آنهاست; به همين جهت اين فرمايش حضرت رسول(صلي الله عليه وآله): اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمّد و ارحم محمّداً و آل محمّد پايان بخش تشهد قرار گرفته و اين گونه تعظيمي در حق افراد ديگر نيامده است .(1)

فخر رازي در تفسير خود اصرار ميورزد كه صيغه صلوات بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) عبارت است از: اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمد...(2)

*   نگرش فقهي به صلوات

در اصل و ريشه صلوات ميان مسلمانان اختلافي نيست و همه به ثواب و فضيلت و مستحب بودنش در همه اوقات اذعان دارند; زيرا اخبار بسياري از طريق شيعه و سني در اين باره آمده است. براي مثال، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرموده: من صلّي عليّ صلاةً صلّي اللهُ عليه بها

1. تفسير كبير، ج 27، ص 166.

2. همان، ج 25، ص 277.

--[63]--

عشراً(1) ; هر كس بر من يك صلوات بفرستد، خداوند بر او ده صلوات مي فرستد.

اختلاف تنها در دو مورد است:

اول: صيغه و شكل صلوات چگونه بايد باشد؟

پيرامون اين مسئله توضيح داديم و نظر حق را ثابت كرديم و گفتيم ذكر آل محمد هنگام صلوات بر پيامبر، نزد همه مسلمانان نه تنها مشروع، بلكه عملي مطلوب است، و اگر هنگام درود فرستادن بر آن حضرت، به اهل بيت او صلوات فرستاده نشود، فرموده پيامبر(صلي الله عليه وآله) صلوات ناقص و ناتمام است.

دوم: درود بر پيامبر و خاندانش چه موقع واجب مي شود؟

ترديدي نيست كه آيه صلوات بشكل امر آمده است; زيرا بعد از اينكه فرمود: انّ الله و ملائكته يصلون علي النبي... بلافاصله با امر همراه تأكيد مي فرمايد: يا ايّها الذين آمنوا صلّوا عليه و سلّموا تسليم . علماي علم اصول مي گويند كه صيغه امر بر وجوب دلالت مي كند. بر اين اساس، زمينه سؤال بعدي پيش مي آيد كه چه وقت صلوات واجب مي شود؟

*   چه وقت صلوات واجب مي شود؟

1. برخي آن را هر بار كه نام مبارك پيامبر برده مي شود واجب دانسته و به اين حديث نبوي(صلي الله عليه وآله) كه مي فرمايد: از رحمت خدا به دور است آن كس كه نام مرا بشنود و صلوات نفرستد و سزاي او ورود به آتش است. استناد كرده اند.

2. برخي گفته اند: ذكر صلوات در هر مجلس يك بار واجب است، هر چند نام حضرت چند بار تكرار شود، مانند سجده كه هنگام شنيدن يا خواندن مكرر آيه سجده يك بار كفايت مي كند و همچنين تكرار عطسه كه يك بار ترحيم گفتن كفايت مي كند و همان طوري كه در اوّل و آخر دعا صلوات فرستاده مي شود.

3. بعضي ديگر مانند صاحب كشاف معتقدند كه صلوات فرستادن

1. الجامع لاحكام القرآن، ج 14، ص 235.

--[64]--

در تمام عمر، يك مرتبه واجب است، همان گونه كه اظهار شهادتين براي مسلمان شدن يك بار واجب است.

اما مقتضاي احتياط اين است كه هر كه نام حضرت(صلي الله عليه وآله) را مي شنود، بر او صلوات بفرستد، چنان كه احاديثي بر اين مطلب تأكيد مي كنند.

زمخشري مي نويسد: اگر بپرسيد: آيا صلوات در نماز شرط است يا خير؟ مي گويم: ابو حنيفه و اصحاب او، آن را شرط نمي دانند.

از ابراهيم نخعي نقل شده است: صحابه پيامبر در تشهد فقط به ذكر: السلام عليك ايّها النبي اكتفا مي كردند. اما شافعي آن را شرط مي دانست.(1) قرطبي در تفسيرش مي نويسد: صلوات در طول عمر يك بار فرض و واجب است و در بقيه حالات صلوات از سنتهاي مؤكّد است، لذا ترك آن شايسته نيست، و كسي از آن غفلت ميورزد كه از خير بي بهره است .(2)

ابن حزم در المحلّي مي نويسد: صلوات در طول عمر يك مرتبه واجب و بيشتر از آن مستحب است. و در پاسخ به شافعي كه آن را واجب دانسته، مي گويد: اين ادعا بي دليل است، و اينكه بيش از يك بار واجب است تكرار شود، بايد براي آن حد و اندازه اي در نظر بگيريم و راهي براي آن نيست; زيرا بر عدد معيني دليل نداريم.(3) و اين ديدگاه جصاص نيز مي باشد .(4)

شافعي معتقد است: فقط در آخرين تشهد نماز صلوات واجب است حنبلي ها اين رأي را پذيرفته اند و به چند دليل استدلال كرده اند.(5) نظر مذهب اهل بيت(عليهم السلام) اين است كه وجوب صلوات بر پيامبر(صلي الله عليه وآله)در هر دو تشهد از روشن ترين واضحات است. شيخ طوسي(قدس سره) در استدلال بر اين مسئله مي نويسد: به دليل اجماع فقهاي شيعه و نيز موافقت نمودن با شيوه احتياط صلوات واجب

1. كشاف، زمخشري، ج 3 ص 557 ـ 558.

2. الجامع لاحكام القرآن، ج 14، ص 232 ـ 233.

3. المحلي، ج 3، ص 273.

4. أحكام القرآن، ج 3، ص 484.

5. الفقه علي المذاهب الأربعة، ج 1، ص 236، 237 و همچنين به مغني ابن قدامه مقدسي، ج 1، ص 579 ـ 580 مراجعه شود.

--[65]--

است، زيرا خلافي نيست كه اگر كسي در نمازش صلوات بفرستد نماز او صحيح و پذيرفته است و اگر صلوات را ترك كند، دليلي بر صحت چنين نمازي نيست.

دليل ديگر، آيه: (يا ايها الذين آمنوا صلّوا عليه و سلموا تسليما)است. خداوند در اين آيه امر به صلوات نموده است كه دلالت بر وجوب آن مي كند; و هيچ موردي شايسته تر از اين نيست.

سپس سه روايت را كه بر وجوب صلوات دلات مي كنند، نقل مي كند روايت اوّل را كعب بن عجره و روايت دوم را عايشه از رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كنند و روايت سوم را ابوبصير از حضرت امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند .(1)

در نتيجه نماز واجبي كه بدون ذكر خاندان پيامبر(صلي الله عليه وآله) باشد، مانند نمازي است كه در آن صلوات ذكر نشده باشد و باطل است، همان گونه كه امام شافعي سروده است:

يَا آلَ بَيْتِ رسُول الله حُبُّكُم *** فرضٌ مِن اللهِ فِي القرآنِ أَنْزَلَهُ

كفاكُم مِنْ عَظيمِ القَدْرِ اَنّكُمُ *** مَن لَمْ يُصَلِّ عَلَيكُم لا صَلاةَ لَهُ(2)

اي خاندان رسول خدا! از طرف خداوند در قرآن آمده است كه دوستي شما آل محمد واجب است.

عظمت و بزرگواري شما همين بس كه هر كس بر شما صلوات نفرستد نمازي از او پذيرفته نيست .

°

1. خلاف، ج 1، ص 369 ـ 371.

2. الصواعق المحرقة، ابن حجر، ص 228.