بخش 9

--[77]--

مصحف امام علي(عليه السلام)

از گفتار اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) در نهج البلاغه به دست مي آيد كه قرآن موجود در ميان ما، همان كتابي است كه خداوند بر پيامبر امين خويش حضرت محمد(صلي الله عليه وآله) نازل كرده است. كتابي كه خداوند، متكفل حفظ و جاودانگي آن است; به جهت اين كه قرآن دليل بر جاودانگي رسالتي است كه به سبب اثبات و تثبيت آن نازل شده است.

قرآن، متضمن هدايت خداوندي براي بشريت، و متضمن دين كاملي است كه خداوند آن را براي بندگان برگزيده است و به وسيله آن بر بندگان خويش در روز قيامت احتجاج مي كند. امام علي(عليه السلام)نيز در سخنان جاويد خويش، به آن تصريح فرموده و از قرآن موجود و جاويد سخن گفته است و آن همان قرآني است كه بر پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) نازل و در دوران آن حضرت جمع آوري شده است. نسل به نسل ميان مسلمانان بوده و مورد استفاده قرار گرفته است; بدون اينكه از آن حرفي و يا كلمه اي كاسته شده باشد. حضرت علي(عليه السلام) مي فرمايد: و بدانيد اين قرآن پندگويي است كه فريب ندهد، و راهنمايي است كه گمراه نكند، و سخنگويي است كه دروغ نگويد، و كسي با قرآن ننشست جز اينكه چون برخاست

--[78]--

افزون شد يا از وي كاست; افزوني در رستگاري، كاهش از كوري (گمراهي)، و بدانيد كسي را كه با قرآن است نيازي نباشد، و بي قرآن بي نياز نباشد. پس رهايي از دردهايتان را از قرآن بخواهيد و در سختيها از آن ياري بطلبيد كه قرآن موجب بهبودي يافتن بزرگ ترين دردهاست و آن كفر، دورويي، هلاك شدن و گمراهي است. پس به وسيله آن ازخداوند درخواست كنيد و با دوستي آن رو به سوي او آوريد. (1)

سخناني كه از آن حضرت درباره قرآن كريم نقل شده و در ميان مسلمانان معاصر آن حضرت و مسلمانان امروز وجود دارد، تفسير كننده اين گفتار حضرت است كه مي فرمايد: قرآن همراه من است. از هنگامي كه با آن همراه شدم، جدا نگشتم .(2)

اين ديدگاه امام علي(عليه السلام) درباره كتاب جاويد خداوند است.

لكن دشمنان اين كتاب الهي، براي ايجاد تفرقه ميان مسلمانان نقشه هاي گوناگوني را به كار بستند، و از جمله آنها تهمت به اهل بيت(عليهم السلام) است; همانان كه حاملان و حافظان قرآن و مراقبان و مفسران آيات آن مي باشند. گروهي مي پندارند كه اهل بيت قرآن ديگري را جز قرآن موجود در نزد خويش نگهداري مي كنند و آن مصحف امام علي(عليه السلام) است، و اينها گمان مي كنند كه در كتابهاي روايي اهل بيت، رواياتي درباره اين موضوع وجود دارد.

براي روشن شدن حقيقت ـ كه پيروان حق آن را مي شناسند و دشمنان سعي در سرپوش گذاشتن بر روي آن دارند ـ و براي پاسخگويي به اين پندار واهي با استفاده از روايات و بررسي تاريخ جمع آوري و تدوين قرآن در دوران پيامبر(صلي الله عليه وآله) و دوران امام علي(عليه السلام)اين بحث را دنبال مي كنيم.

*   مصحف (قرآن) امام علي(عليه السلام)

بحث درباره مصحف امام علي(عليه السلام) ممكن نيست مگر بعد از آشنايي با تاريخ جمع آوري قرآن كريم; زيرا مصحف امام علي(عليه السلام) چيزي

1. نهج البلاغه، خطبه 176.

2. همان، خطبه 122.

--[79]--

نيست جز گردآوري قرآن كريم و آنچه به آن مرتبط است. مي دانيم كه ترتيب قرآن و تاريخ جمع آن و تنظيم سوره ها و اعراب و نقطه گذاري آن، و نيز تقسيم آن به اجزاء (جزءها) و احزاب (حزبها) از عامل واحدي پديد نيامده، و در فاصله زماني كوتاهي كامل نشده است; بلكه دورانهايي بر آن گذشته كه با آغاز رسالت شروع شده و با يكي كردن قرآنها در روزگار عثمان و تا زمان خليل بن احمد فراهيدي ـ كه اعراب گذاري آن را به شكل امروزي كامل كرد ـ پايان يافته است.

مورّخان، تاريخ گردآوري قرآن را سه مرحله مي دانند:

مرحله اول: دوران پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله): در اين زمان قرآن به لحاظ نوشتن و حفظ آن در سينه ها جمع آوري شد، و قرآن بر روي كاغذ، تخته هايي از پوست و شاخه درخت خرما، سنگ ظريف و استخوان شتر نوشته مي شد. زيد بن ثابت مي گويد: ما در نزد پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) تأليف مي كرديم; يعني قرآن را بر روي پوست مي نوشتيم .(1)

مرحله دوم: دوران ابوبكر: در اين دوران نسخه اي از قرآن در شاخه درخت خرما و پوست بر اساس حافظه اصحاب نوشته شد.

مرحله سوم: دوران عثمان بن عفان: در اين دوران قرآن در يك جلد جمع آوري شد و عثمان مردم را به پيروي از قرائت واحدي وادار ساخت و نسخه هايي از روي آن نوشت و به شهرها فرستاد و بقيه قرآنها را سوزاند.(2)

از دسته اي از روايات شيعه و اهل سنت استفاده مي شود كه امام علي(عليه السلام) بعد از وفات حضرت رسول(صلي الله عليه وآله) جهت جمع آوري قرآن كريم از مردم كناره گرفت، و اين موضع امام به دستور رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بوده است. حضرت امير(عليه السلام) مي فرمود: عبا بر دوش نمي گذارم تا قرآن را جمع كنم . روايت شده است كه آن حضرت عبا بر دوش نمي گذاشت مگر براي نماز، تا اينكه قرآن راجمع

1. مستدرك، ج 2، ص 611.

2. الاتقان، ج 1، ص 211.

--[80]--

كرد.(1)

قرآن امام علي(عليه السلام) مانند ديگر قرآنهايي است كه گردآوري شده است (مثل قرآن زيد، قرآن ابن مسعود، قرآن اُبي بن كعب، قرآن ابوموسي اشعري و قرآن مقداد بن اسود); چنان كه عايشه نيز داراي قرآني بود. قرائت اهل كوفه از روي قرآن ابن مسعود و قرائت اهل بصره از روي قرآن ابوموسي اشعري بود و اهل شام از روي قرآن ابي كعب و اهل دمشق از روي قرآن مقداد قرائت مي نمودند.

لكن دوران اين قرآنها و قرائت از روي آنها، در زمان عثمان سپري شد; زيرا او قرآني براي آن شهرها فرستاد و ديگر قرآنها را سوزاند.(2)

اما درباره قرآن امام علي(عليه السلام) گفتني است كه آن حضرت آن را براي خود و اهل بيتش نگهداري نمود و به جهت حفظ وحدت امت اسلامي آن را ظاهر نكرد.

اولين كسي كه پس از درگذشت پيامبر(صلي الله عليه وآله) جمع آوري قرآن را به طور مستقيم و به وصيت آن حضرت بر عهده گرفت، علي بن ابي طالب(عليه السلام) بود.(3) آن حضرت در خانه نشست و به جمع آوري قرآن و مرتب كردن آن بر طبق نزول، اقدام نمود.

ابن نديم مستنداً نقل كرده است: حضرت علي(عليه السلام) هنگام درگذشت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، اختلاف مردم و پراكندگي آنان را مشاهده نمود و سوگند ياد كرد كه عبا بر دوش نگيرد تا قرآن را جمع نمايد .(4)

محمد بن سيرين از عكرمه روايت كرده است: وقتي خلافت ابوبكر آغاز گشت، علي بن ابي طالب(عليه السلام) در خانه نشست و به جمع آوري قرآن مشغول شد. ابن سيرين گويد: از عكرمه پرسيدم:

1. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج 1، ص 27; الاتقان سيوطي، ج 1، ص 204; انساب الاشراف، ج 1، ص 587; الطبقات الكبري، ج 2، ص 338; مناهل العرفان، ج 1، ص 247; كنزالعمال، ج 2، ص 588 / 4792.

2. الكامل في التاريخ، ج 3، ص 55; صحيح بخاري، ج 6، ص 225 و 226; البرهان، ج 1، ص 239; ـ 243.

3. تفسير قمي، ص 745; بحار الانوار، ج 92، ص 48، ح 5 و ص 52، ح 18.

4. مناقب، ج 2، ص 40.

--[81]--

آيا تأليف ديگران نيز بر طبق نزول قرآن بود؟ گفت: اگر جن و انس گرد آيند كه همانند آن را (مصحف امام علي) تأليف كنند، توانايي ندارند. ابن سيرين مي گويد: من در پي به دست آوردن اين كتاب بودم و به مدينه نيز نامه نوشتم ولي بدان دست نيافتم.(1)

*   ويژگيهاي مصحف (قرآن) امام علي(عليه السلام)

بعد از اين كه ثابت شد امام علي(عليه السلام) مصحفي دارد كه آن را پس از درگذشت پيامبر(صلي الله عليه وآله) جمع آوري نمود، اين سؤال پيش مي آيد كه امتيازات آن چيست؟ و آيا با مصاحف (قرآنهاي) ديگر ـ كه بعد از مصحف آن حضرت جمع آوري شد ـ اختلاف دارد يا نه؟

در جواب بايد گفت: بلي، تفاوتي ميان مصحف امام و مصحفهاي ديگر وجود دارد; چنان كه خود آنها با يكديگر اختلاف دارند. حضرت علي(عليه السلام) آن را بر طبق نزول با شرح و تفسير برخي از آيات و بيان اسباب و مكان نزول گردآوري نموده بود.

يكي از ويژگيهاي آن دربرداشتن توضيحات جنبه هاي عمومي آيات است، به نحوي كه اختصاص به زمان و مكان و شخص معيني نداشته باشد;(2) زيرا آيات قرآن مانند خورشيد و ماه، جاري و هميشگي است. و مقصود از تأويل در گفتار حضرت همين است: كتابي را براي شما آوردم كه مشتمل بر تنزيل و تأويل است .(3) تنزيل، همان مناسبت زماني آيه است كه موجب نزول آن بوده و تأويل، بيان مجراي عمومي آيه است.

امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: آيه اي بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل نشد مگر اينكه آن را بر من قرائت مي نمود و براي من املا مي كرد و من با خط خود آن را مي نوشتم. همچنين تأويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه آن را به من آموخت و از خداوند خواست كه فهم و حفظ آن را به من ياد دهد، و از زماني كه درباره من دعا

1. الاتقان سيوطي، ج 1، ص 57; الطبقات، ج 2، ص 101; الاستيعاب كه در پاورقي كتاب الإصابة آمده: 2/253، التسهيل لعلوم التنزيل: 1/4، بحارالانوار: 92/88 ح 27، تفيسر الاءالرحمن: 1/18

2. التمهيد في علوم القرآن، ج 1، ص 292.

3. تفسير الآءالرحمن، ج 1، ص 257.

--[82]--

فرمود، آيه اي از كتاب خدا و علمي را كه آن حضرت بر من املا مي كرد و مي نوشتم، فراموش نكردم .(1)

همچنين مصحف امام برخي از مباحث علوم قرآني، مانند محكم و متشابه و ناسخ و منسوخ و تفيسر و تأويل آيات را دربرداشت.(2)

*   آيا امام علي مصحف خود را بر مردم عرضه كرد؟

پس از آن كه امام (ع) قرآن را جمع آوري نمود، آن را به ميان مردم آورد و فرمود: من پس از رحلت پيامبر خدا و غسل و تجهيز آن حضرت به جمع آوري قرآن پرداختم تا همه آن را جمع كردم، و خداوند آيه اي از قرآن را بر پيامبرش نازل نكرده است مگر اينكه من آن را جمع آوري نموده ام .(3)

آن حضرت مصحف خود را بر مردم عرضه كرد و امتيازات آن را برشمرد. مردي از بزرگان قوم برخاست و مقداري از قرآني را كه حضرت نوشته بود خواند، سپس گفت: اي علي! آن را بر گردان كه ما را به آن نيازي نيست.(4)

امام علي(عليه السلام) فرمودند: به خدا قسم، از اين پس هرگز آن را نخواهيد ديد. بر من لازم بود پس از آنكه آن را جمع كردم، شما را آگاه كنم تا آن را قرائت كنيد .(5)

از روايات استفاده مي شود كه امام علي(عليه السلام) مصحف را به امامان بعد از خود تحويل داده و آن مصحف ميان ايشان يكي پس از ديگري منتقل مي شده و آنان آن را به كسي نشان نمي دادند.(6)

نتيجه سخن اينكه امام علي(عليه السلام) قرآن را پس از درگذشت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) گرد آورد. سوره ها و آيات آن، همان سوره ها و آيات قرآن موجود بين مسلمانان است و آن متضمن ترتيب سوره ها بر اساس

1. تفسير البرهان، ج 1، ص 16، ح 14.

2. حقايق هامة حول القرآن الكريم، ص 153 ـ 158; اعيان الشيعة، ج 1، ص 89.

3. احتجاج طبرسي، ص 82.

4. همان، ص 82; كتاب سليم بن قيس، ص 72; مناقب، ج 1 ص 40 و 41; بحار الانوار، ج 92، ص 51، ح 18.

5. تفسير صافي، ج 1، ص 25.

6. بحارالانوار، ج 92، ص 42، ح 1.

--[83]--

نزول است و در كنار آن اسباب نزول را ذكر كرده است; لكن برخي از صحابه موضعگيري شان نسبت به آن، موضعگيري سياسي بود و بدين جهت سزاوار است كه آن را كتابي درباره قرآن بدانيم كه دربردارنده سوره ها و آيات آن است و قرآن ديگري بجز قرآن كريم نيست.

لكن دشمنان شيعه از روي ستمگري و ميل به ايجاد تفرقه ميان صفوف مسلمانان مي گويند كه شيعه ادعا مي كند كه امام علي(عليه السلام)قرآني غير از قرآن موجود ميان مسلمانان دارد.

°