بخش 1

آزموده ها 6

تهیه و تنظیم: امور روحانیون بعثه مقام معظم رهبری

 

پيشگفتار

اهميّت مسائل فقهي عمره و حجّ، بر كسي پوشيده نيست و بي شك درستي و نادرستي اعمال زائران بيت الله الحرام بستگي به انطباق و عدم انطباق آنها با احكام و مناسك عمره و حجّ دارد، هرچند صحت اعمال مقدمه رسيدن به روح حجّ و مراتب معنوي آن است ولي به تعبير امام خميني(قدس سره)مراتب معنوي حجّ جز به عمل مو به مو به مناسك حاصل نخواهد شد(1).

از اين رهگذر عنايت به فراگيري احكام و مناسك و دقت در امر آموزش آن به زائران و نظارت بر صحت اعمال آنان از وظايف اصلي و مهم روحانيون كاروان ها شمرده شده است. بي شك براي رسيدن به اين هدف و عمل به اين وظيفه، شناخت مسائل جديد و شيوه هاي درست انتقال آنها به زائران و راهنمايي آنان در اثناي اعمال امري ضروري است. لذا نوشته حاضر، كه با اين انگيزه آماده شده و در سه بخش سامان يافته تقديم شما عزيزان مي گردد.

* بخش اول: احكام كلي عمره و حجّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - پيام حج سال 1416 هـ ق .

6

* بخش دوم: نكات فقهي عمره و حجّ

* بخش سوم: راهنماي فقهي اجرايي عمره و حجّ

اميد است اين جزوه براي سروران گرامي جهت هدايت بهتر زائران مفيد باشد و از ارائه نظرها و پيشنهادهاي اصلاحي و تكميلي دريغ نفرمايند.

ارائه اين شماره آزموده ها، در موضوع فقه و مناسك حجّ به معناي بي توجهي و كم اهميت بودن ساير موضوعات مرتبط با عمره و حجّ نخواهد بود، بلكه به جهت حجم زياد مطالب فقهي و ضرورت بيشتر اين موضوع، اين شماره به فقه حجّ و مسائل مرتبط با آن اختصاص يافت. اميد است در آينده بتوانيم در ساير موضوعات نيز نوشته هايي تقديم كنيم، در پايان از تلاش اعضاي محترم كميته فقه كه زحمت تهيه اين نوشته را متحمل شده اند تشكر مي كنيم.

و السلام عليكم و رحمة الله وبركاته

معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظم رهبري

بخش اول:

نكات فقهي عمره و حجّ

1 - استطاعت با وجوه شرعي به فتواي امام خميني(قدس سره) حاصل نمي شود، ولي به نظر ساير مراجع حاصل مي شود.

(مناسك، م 40 و 48)

2 - براي كسي كه قصد رفتن به مكّه را دارد، عبور از ميقات بدون احرام جايز نيست. احرام پيش از ميقات نيز جايز نيست، مگر آنكه نذر كند پيش از ميقات محرم شود.(1)

(مناسك، م 215، 217، 218 و 226)

3 - مقدار واجب لباس احرام آقايان دو تكه است وكمتر از اين نبايد باشد، ولي بيشتر از اين، در صورتي كه شرايط لباس احرام را داشته باشد اشكال ندارد.

(مناسك، م 269، 272، 285 و 301)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - آيت الله زنجاني براي كسي كه از ميقات يا نزديك آن مي گذرد احرام پيش از ميقات حتي با نذر را صحيح نمي دانند.

10

4 - لباس احرام بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد، بنابراين، بانوان هرچند واجب نيست براي احرام لباس مخصوص بپوشند، ولي لباسي كه به تن دارند بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد، افزون بر اينكه در حال احرام، پوشيدن حرير خالص براي بانوان بنابر احتياط، جايز نيست ولي در نماز جايز است.

(مناسك، م 274، 276 و 277)

5 - استحباب كوتاه نكردن مو يك ماه پيش از عمره مفرده، و از اول ذي القعده و اگر نشد از اول ذي الحجّه براي عمره تمتع و حجّ، اختصاص به موي سر و محاسن دارد، نه سبيل و موهاي ساير قسمت هاي بدن.   (مناسك، م 302)

6 - استحباب نماز دو ركعتي يا حداقل يك نماز دو ركعتي احرام مخصوص وقتي است كه نماز واجب نمي خواند، ولي اگر نماز واجب مي خواند، مستحب است پس از همان نماز واجب محرم شود بلكه محرم شدن پس از نماز واحب افضل است. بنابراين چنانچه نماز مغرب و عشاء يا نماز واجب ديگري مي خوانند، اگر پس از آن محرم شوند، به اين استحباب عمل شده است، ولي در صورتي كه فرصت داشته باشند و نمازهاي مستحبي را پيش از نماز واجب بخوانند بهتر است.

(مناسك، م 302، بند 5)

7 - حرمت زن و شوهر در حال احرام اختصاص به التذاذ دارد، يعني لذت هايي كه با عقد ازدواج حلال شده بود، با احرام حرام مي شود، بنابراين، لمس و نظر بدون التذاذ اشكال ندارد. به عبارت ديگر زن و شوهر پس از احرام مانند مادر و پسر و يا

11

خواهر و برادر هستند.   (استفتاء)

8 - در محرّمات مختص آقايان، بين پوشاندن سر و پوشيدن چيزي كه تمام روي پا را مي گيرد، فرق است، چون درباره سر، پوشاندن آن حرام است با هر چيزي كه باشد، حتي انداختن حوله بر سر، ولي درباره پوشيدن پا منظور پوشيدن چيزي است كه روي تمام پا را مي گيرد، لذا انداختن چيزي مثل حوله روي پا اشكال ندارد و بطور خلاصه فرق است بين پوشاندن و پوشيدن. به عبارت ديگر پوشيدن جوراب، كفش، چكمه و مانند آن حرام است و لاغير.   (مناسك، نهم از محرمات احرام، م 410 و 411)

9 - محرمي كه خودش تقصير نكرده، نمي تواند موي ديگري را بچيند، چون ازاله مو از بدن ديگران نيز در حال احرام جايز نيست، ولي مي تواند ناخن ديگري را بگيرد، چون كوتاه كردن ناخن ديگران بر محرم حرام نيست.

(مناسك، شانزدهم از محرمات احرام، م 522، 523 و 1146)

10 - حرمت استظلال مختص به حال حركت و سايه متحرك همراه زائر است، پس سايه سقف ثابت يا درخت يا پمپ بنزين كه از زير آن بگذرد يا نشستن زير سقف و درخت اشكال ندارد. هرچند برخي از فقهاء نسبت به سايه ثابتي كه محرم خودش اختيار مي كند اشكال كرده اند، مانند راهي كه از تونل عبور مي كند و راهي كه از تونل عبور نمي كند، اگر راه اول را انتخاب كند. ولي به هرحال عبور از زير پل هايي كه در جاده ها است و ماشين از زير آن عبور مي كند اشكال ندارد.   (مناسك، م 438 و 488)

12

11 - خاراندن بدن در حال احرام، هرچند بدن سرخ شود، اگر خون نيايد اشكال ندارد.   (مناسك، م 450)

12 - حرمت كندن و بريدن درخت و گياه حرم اختصاص به درختان و گياهان خودرو و بي ميوه دارد، بنابراين درختان ميوه و درختاني كه اكنون در خيابانهاي مكّه كاشته اند، مشمول اين حكم نيستند.

(مناسك، بيست و سوم از محرمات احرام، م 469، 470 و 471)

13 - دو تا از محرمات احرام، يعني صيد و كندن درخت و گياه حرم دو حيث دارد - احرامي و حرمي - كه پس از تقصير يا حلق حيث احرامي آن حلال مي شود، ولي حيث حرمي آن باقي مي ماند. بنابراين كسي كه در حرم است و محرم نيست، باز اين دو كار بر او حرام است.

14 - مسائلي كه درباره ضيق شدن وقت عمره يا طواف عمره گفته شده مربوط به عمره تمتع است نه عمره مفرده، چون عمره مفرده وقت معين ندارد، مگر عمره مفرده پس از حجّ اِفراد كه برخي از فقهاء وقت آن را تا پايان ذي حجّه دانسته اند كه آن نيز احكام جداگانه اي دارد.   (مناسك، م 534)

15 - بخشي از تلبيه هاي مستحب كه اين جمله را دارد: لبيك و هذه عمرة متعة الي الحجّ لبيك... - ظاهرا" اختصاص به عمره تمتع دارد و مربوط به عمره مفرده نيست.   (مناسك، م 259)

16 - كسي كه براي رفتن به مسجد الحرام عذري ندارد، بدون وضو مي تواند طواف مستحب بجا آورد و نماز آن را نخواند يا براي نماز طواف وضو بگيرد يا اگر پس از طواف مستحب متوجه شد وضو ندارد، طوافش صحيح است و براي نماز آن وضو

13

مي گيرد، چون در طواف مستحب طهارت شرط نيست، هرچند مستحب است.   (مناسك، م 546)

17 - كسي كه در عمره يا حجّي كه بجا آورده شبهه اي دارد يا در يكي از اعمال آن اشكالي پيش آمده باشد، گاهي با انجام دادن مجدد عمره يا حجّ اشكالش برطرف نمي شود و تاثيري ندارد، بلكه بايد همان اشكال را برطرف كند.

18 - فرق بين گمان در تعداد ركعات نماز و گمان در تعداد اشواط طواف آن است كه در نماز حكم يقين را دارد، ولي در طواف حكم شك را دارد، اما برخي از فقهاء هردو را به يك نحو مي دانند.   (مناسك، م 629)

19 - گاهي برخي افراد در طواف بر اثر فشار جمعيت و هل خوردن شك مي كنند كه بي اختيار رفته اند يا نه ; اين شك اعتباري تدارد و طواف صحيح است.   (استفتاء)

20 - كسي كه در اثناء طواف يا سعي از ادامه آن عاجز شود مي تواند براي ادامه آن به كسي نيابت دهد، يعني بعضِ اشواط طواف و سعي نيز نيابت بردار است.

(مناسك، م 675)

21 - وظيفه زن حائض در عمره مفرده و تمتع و حجّ متفاوت است، زيرا در عمره تمتع نمي تواند با نايب گرفتن براي طواف و نماز آن، بقيه اعمال را انجام دهد بلكه بايد صبر كند تا پاك شود و چنانچه صبر كرد و پاك نشد يا مي داند كه پاك نمي شود، وظيفه او از تمتع به اِفراد تبديل مي شود. ولي در عمره مفرده و حتي اعمال پس از مني (در حجّ) گاهي وظيفه اين است كه براي طواف و نماز طواف نايب بگيرد و بقيه اعمال را خودش

14

انجام دهد.   (مناسك، م 193، 292 و 721)

22 - به فتواي بسياري از فقهاء زن مستحاصه براي طواف و نماز طواف بايد بطور جداگانه اعمال مستحاضه را انجام دهد، ولي اگر پيش از طواف، آن اعمال را انجام دهد و تا پايان نماز طواف خون قطع باشد، براي نماز لازم نيست آنها را تجديد كند.

(مناسك، م 725 و 727)

23 - پوشش زن در طواف و نماز تفاوتي دارد بدين شرح:

الف) در نماز وجه و كفين و قدمين مستثني است، در صورتي كه نامحرم او را نبيند.

ب) در طواف تنها وجه و كفين مستثني است.   (مناسك، م 754)

24 - در موارد ذيل به جاي آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

الف) پس از احرام عمره، پيش از طواف

ب) پس از احرام حجّ و پيش از رفتن به عرفات

ج) پس از اعمال مني و پيش از طواف زيارت

د) بين طواف و نماز طواف. در اين مورد خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است.   (مناسك، م768، 771، 807 و 1201)

25 - فاصله بين هر يك از اعمال عمره تمتع و نيز بين اعمال حجّ بدين شرح است:

* - بين احرام و طوافر؛ هر چه باشد منعي ندارد، ولي وقت عمره تا پيش از ظهر روز عرفه است و تا وقتي كه به وقوف

15

عرفات برسد.

* - بين طواف و نماز طوافر؛ نبايد فاصله شود به طوري كه عرفاً بگويند پس از طواف نماز را خواند.

* - بين نماز طواف و سعير؛ تا عصر آن روز كه طواف بجا آورده يا شب اشكال ندارد، ولي به فردا نگذارد مگر به طور طبيعي و بدون فاصله به فردا بيفتد.

* - بين سعي و تقصيرر؛ هر چه باشد اشكال ندارد تا پيش از ظهر روز عرفه كه بتواند تقصير كند و محرم شود به احرام حجّ و قبل از ظهر به عرفات برسد.

* - بين تقصير و احرام حجّر؛ حكم شماره 4 را دارد.

* - بين احرام حجّ و وقوف در عرفاتر؛ ختي اگر پس از خروج از احرام عمره تمتع محرم شود، اشكال ندارد، ولي براي ظهر روز عرفه بايد در عرفات باشد.

* - بين وقوف در عرفات و مشعر الحرامر؛ از مغرب تا طلوع فجر، هر چند احتياط واجب آن است كه وقتي كه به مشعر الحرام رسيد تا طلوع فجر نيز به قصد طاعت الهي در آنجا بماند.

* - بين وقوف در مشعر الحرام تا رمي جمره عقبه ر؛ به مقداري كه بتواند رمي جمره عقبه، قرباني و حلق با تقصير را در روز عيد انجام دهد.

* - بين رمي جمره تا قربانير؛ فاصله افتادن اشكال ندارد، ولي بايد تا پيش از غروب انجام دهد.

* - بين قرباني و حلق يا تقصيرر؛ فاصله افتادن اشكال ندارد، ولي بايد تا پيش از غروب انجام دهد.

* - بين حلق يا تقصير و بيتوتهر؛ هر وقت از روز عيد انجام داد،

16

از غروب تا نيمه شب بايد بيتوته كند و به فتواي مراجعي كه حلق در شب را جايز مي دانند، حلق يا تقصير در حال بيتوته هم اشكال ندارد و كساني كه بيتوته نيمه دوم شب را جايز مي دانند، تاخير بيتوته تا پيش از نيمه شب اشكال ندارد.

* - بين بيتوته شب يازدهم و رمي جمرات روز يازدهم ر؛بايد بيتوته در شب و رمي در روز باشد.

* - بين رمي جمرات و بيتوتهر؛ وقت رمي جمرات از طلوع تا غروب آفتاب ادامه دارد و بيتوته از غروب تا نيمه شب و به فتواي برخي از فقهاء مي تواند از نيمه شب تا صبح باشد.

* - بين بيتوته شب دوازدهم و رمي جمراتر؛ حكم شماره 12 را دارد.

* - بين رمي جمرات روز دوازدهم و اعمال مكّهر؛ از روز دوازدهم تا پايان ذي حجّه و برخي از فقهاء بنابر احتياط به جا آوردن اعمال مكّه را در ايام تشريق لازم مي دانند.

* - از طواف زيارت تا پايان سعير؛ همانند اعمال عمره است.

* - بين سعي و طواف نساءر؛ هر چه فاصله باشد اشكال ندارد، ولي پيش از اتمام ماه ذي حجّه بايد به جا آورد.

* - بين طوافر؛ بايد فاصله نشود و عرفا" مبادرت شود. نساء و نماز آن   (مناسك م 829، 840، 855، 859)

26 - عدم مشروعيت طواف تبرّعي براي حاضر در مكّه ثابت نيست، نه حجّ يا عمره تبرّعي، يعني براي كسي كه خودش در مكّه حاضر است، مي توان طواف تبرّعي به جا آورد، ولي عمره و حجّ

17

تبرّعي معلوم نيست صحيح باشد. (به جز امام عصر(عليه السلام)در حجّ) با اين كه طبق برخي از روايات حضرت در موسم حضور دارند، ولي فقهاء فرموده اند به جاي آوردن حجّ به نيابت از ايشان اشكال ندارد.   (مناسك، م 166)

27 - عدم مشروعيت طواف تبرّعي براي حاضر در مكّه ثابت نيست، نه حجّ يا عمره تبرّعي، يعني براي كسي كه خودش در مكّه حاضر است، مي توان طواف تبرّعي به جا آورد، ولي عمره و حجّ تبرّعي معلوم نيست صحيح باشد. (به جز امام عصر(عليه السلام)در حجّ) با اين كه طبق برخي از روايات حضرت در موسم حضور دارند، ولي فقهاء فرمودند به جاي آوردن حجّ تبرّعي به نيابت از ايشان اشكال ندارد.   (مناسك، م 166)

28 - ترك حجّ مستحب در پنج سال متوالي و نيز قصد بازنگشتن به مكّه مكروه است.

(مناسك، م 165)

29 - ميقات حجّ افراد حتي براي كساني كه وظيفه شان تبديل به افراد شده است، يكي از مواقيت پنج گانه است. آري اگر پس از احرام عمره تمتع به افراد تبديل شود بايد از نيت تمتع به افراد عدول كند و با همان احرام به عرفات برود و اعمال حجّ را انجام دهد.   (مناسك، م 174)

30 - اگر در يكي از دورهاي طواف، داخل حجر اسماعيل برود، بايد آن دور را از سر بگيرد و اعاده اين قسمت صحيح نيست، بر خلاف ساير اشكالها، مثلا" اگر بي اختيار برود، يا پشت به كعبه شود، بايد همان قسمت را اعاده كند.

(مناسك، م 587، 590، 594، 641 و 659)

18

31 - تفاوت حجّ افراد با حجّ تمتع در سه چيز است:

الف) محل احرام: محل احرام حجّ تمتع مكّه است و حجّ افراد يكي از مواقيت پنج گانه.

ب) قرباني: در حجّ افراد قرباني واجب نيست و در حجّ تمتع واجب است.

ج) وقتِ عمره: در حجّ تمتع عمره تمتع واجب است و پيش از آن انجام داده مي شود و در حجّ افراد عمره مفرده واجب است و پس از آن انجام داده مي شود.

(مناسك، م 174، 933، 935 و 936)

32 - تبديل عمره تمتع به مفرده جايز نيست، ولي تبديل عمره مفرده به تمتع در صورتي كه عمره را در ماه هاي حجّ انجام داده باشد و حجّ استحبابي باشد جايز است.   (مناسك، م 182 و 929)

33 - عدول از حجّ افراد واجب به حجّ تمتع جايز نيست، ولي عدول از تمتع به افراد در برخي موارد جايز است.   (مناسك، م 934 و 929)

34 -در برخي از مناسك ها و كتاب هاي دعا كلمه طَلَل در دعاي طواف به اشتباه ظُلَل نوشته شده است.   (مناسك، م 772)

35 - پس از تقصير در عمره تمتع همه محرمات احرام حلال مي شود بجز صيد و كندن درخت و گياه حرم و در عمره مفرده، همه محرمات احرام حلال مي شود به جز دو مورد فوق و زن و مرد بر يكديگر. و در حجّ پس از حلق يا تقصير، همه محرمات حلال مي شود، به جز بوي خوش و سه مورد فوق.   (مناسك، م 893 و 1141)

36 - تقصير در عمره تمتع و عمره مفرده مكان معيني ندارد و هر

19

جا كه تقصير كنند اشكال ندارد.   (مناسك، م 898)

37 - در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست، ولي به جاي آوردن آن اشكال ندارد و به فتواي برخي از فقهاء موافق با احتياط است.   (مناسك، م 892)

38 - خارج شدن از عرفات يا مشعر الحرام در وقت وقوف و مجددا" بازگشتن به آن، هر چند بدون عذر جايز نيست، ولي ترك وقوف يا كوچ از عرفات يا مشعر محسوب نمي شود.   (مناسك، م 964، 965 و 966)

39 - محاسبه نيمه شب براي بيتوته با نيمه شب براي تعيين پايان وقت نماز عشا به فتواي برخي فقهاء تفاوت دارد و برخي از اول غروب تا طلوع آفتاب دانسته اند و احتياط آن است كه از مغرب شرعي حساب كنند كه حدود نيم ساعت با پايان وقت نماز عشاء تفاوت پيدا مي كند.   (مناسك، م 1226)

40 - در شرايط قرباني نسبت به نقايص و عيوب عارضي كه در اصل، حيوان آنگونه نيست، مثل اخته بودن، گر بودن، گوش يا دم بريده بودن، فحص لازم نيست، ولي نسبت به سن حيوان و لاغر نبودن آن در صورت شك، فحص لازم است.

(مناسك، م 1086)

41 - گوسفندهايي كه تخم كوچك دارند، خصي يا مرضوض الخصيتين نيستند، بلكه نژاد اينها در اصل همين گونه است و ذبح چنين حيوانهايي منعي ندارد. و مطابق استفتاء جديدي كه از محضر مراجع معظم تقليد شده است، ذبح چنين حيوانهايي را كافي مي دانند.   (استفتاء)

42 - حلق يا تقصير در حجّ، بايد در مني باشد و از آنجا كه

20

مسلخ هاي جديد خارج مني است، برخي از افرادي كه براي قرباني به مسلخ مي روند به اشتباه همان جا كنار مسلخ حلق يا تقصير مي كنند كه صحيح نيست. و گاهي توجه ندارند و زماني كه به مني برمي گردند غروب شده است.   (مناسك، م 1130 و 1149)

43 - كساني كه محرمند و به مسلخ مي روند، بايد مواظبت كنند لباس احرامشان خون آلود نشود، چون پاك بودن لباس احرام لازم است و در صورت نجس شدن بايد آن را تعويض يا تطهير كنند و اين امر براي آنها دشوار است، ولي چنانچه لباس احرام نجس شد و تطهير يا تعويض نكردند، به احرام ضرري نمي زند و موجب كفاره نيست.

44 - بيرون رفتن از حدود مني پيش از ظهر روز دوازدهم و گذشتن از جمره عقبه - چون عقبه نهايت مني است - به قصد بازگشتن به مني، كوچ از مني محسوب نمي شود و اشكال ندارد.

45 - اگر ترتيب بين اعمال مني و اعمال پس از مني به هم بخورد، يعني پيش از حلق يا تقصير، طواف و نماز و سعي را به جا آورد، در هر صورت باطل است، هر چند به اعتقاد صحت باشد و فرق است بين اين اعمال و اعمال عمره تمتع يا عمره مفرده.

(مناسك، م 1135، 1138 و 1150)

46 - كساني كه اعمال مكّه را بر وقوف مقدم مي دارند، با طواف و سعي و حتي طواف نساء، هيچ كدام از محرمات احرام بر آنها حلال نمي شود و بر چنين افرادي تمام محرمات احرام، پس از

21

حلق يا تقصير در مني حلال خواهد شد.   (مناسك، م 1180)

47 - كسي از رمي در روز معذور است و بايد رمي را در شب انجام دهد، اگر از رمي در شب ناتوان شود، نمي تواند به ديگري نيابت دهد كه در شب برايش رمي كند و نيز كسي كه نايب است.   (مناسك، م 129، 1295)

48 - آنچه در برخي از مناسك ها آمده است كه رمي ديوار سيماني پشت جمره صحيح نيست مربوط به حدود چهل سال پيش است كه چنين ديواري وجود داشته، ولي سالهاي اخير اثري از اين ديوار نبوده و اين مسأله موضوعا" منتفي است و اكنون هم جمرات تبديل به ديوارهاي چند متري شده است.

(مناسك، م 1294 و 1299)

49 - رمي شبانه بانوان - هر چند مقدور نباشد - اختصاص به رمي جمره عقبه در روز عيد دارد و رمي جمرات روزهاي 11 و 12 ذي حجّه را مجاز نيستند در شب انجام دهند، مگر آنكه از رمي در روز معذور باشند. پس فرق مسأله در عذر و عدم عذر است كه رمي روز عيد را هر چند معذور نباشند مي توانند شب عيد انجام دهند و در روزهاي بعد در صورتي كه از رمي در روز معذور نباشند رمي شبانه جابز نيست.

(مناسك، م 1305)

50 - كسي در مجموع وقت - حتي بعد از ظهر عيد كه جمره خلوت است - قادر به رمي است نمي تواند براي رمي نايب بگيرد و اگر نايب بگيرد رمي او باطل است.

(استفتاء)

51 - تفاوتي بين اعمال عمره تمتع و اعمال مكّه وجود دارد و آن

22

اينكه در عمره تمتع چنانچه پس از اعمال نماز يا طوافش باطل بوده، به فتواي برخي از فقهاء تنها اعاده همان عمل كافي است و اعمال مترتبه صحيح است ولي در اعمال مكّه، اعمال مترتبه نيز بايد اعاده شود.

23

بخش دوم:

احكام كلي در حجّ

1 - به نظر همه مراجع براي ميت در صورتي كه حجّ بر ميت مستقر شده باشد و وصيتي به حجّ بلدي نكرده باشد، حجّ ميقاتي به نيابت از او كفايت مي كند.

(مناسك، م 45)

2 - به فتواي تمام مراجع عظام، همه افراد اعم از معذور و غيرمعذور مي توانند با نذر پيش از ميقات محرم شوند.(1)

3 - به جز ميقات مسير مدينه (مسجد شجره) در هيچ كدام از مواقيت وارد شدن به مسجد براي احرام خصوصيت ندارد، بلكه در منطقه اي كه بنام ميقات است، مي توان محرم شد. و نسبت به مسجد شجره نيز برخي از فقهاء ذوالحليفه را ميقات مي دانند نه تنها مسجد شجره را.   (مناسك، م 202 و 236)

4 - هيچ كدام از محرمات احرام در صورتي كه سهوا" يا جهلا" يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - آيت الله زنجاني براي كسي كه از ميقات يا نزديك آن مي گذرد احرام پيش از ميقات حتي با نذر را صحيح نمي دانند.

24

غفلتا" انجام شود، كفاره ندارد و نيز ضرري به عمره و حجّ نمي رساند به جز صيد كه سهوي آن نيز كفاره دارد.   (مناسك، م 1320 و 323)

5 - به كمر بستن هميان دوخته براي مردان محرم به فتواي تمام مراجع معظم تقليد اشكال ندارد.   (مناسك، م 348)

6 - قسم خوردن به چيزي - به جز كلمه الله و مرادف آن و ساير اسماء الهي - جدال محسوب نمي شود، مثل قسم به قرآن يا معصومين عليهم السلام.

(مناسك، م 374، 385 و 499)

7 - به فتواي تمام مراجع همه كارهايي كه بر مردان مُحرم حرام است، پسر بچه نيز بايد از آنها پرهيز كند، يا پرهيز داده شود، به جز زير سايه رفتن كه براي پسر بچه ها اشكال ندارد. و تمام كارهايي كه بر زن محرم حرام است، دختر بچه محرم نيز بايد از آنها پرهيز كند يا او را پرهيز دهند.   (مناسك، م 437)

8 - به زبان آوردن نيّت هيچ كدام از اعمال عمره و حجّ لازم نيست ولي به زبان آوردن نيّت احرام مستحب است.   (مناسك، م 539)

9 - تمام صورتهاي شك در تعداد اشواط طواف، مبطل طواف است مگر شك بين هفت و بيش از هفت پس از اتمام شوط هفتم، بدين معني كه به حجر الاسود رسيده باشد، يا پس از اتمام طواف و انصراف از آن شك كند.   (مناسك، م 624، 625 و 626)

10 - در تمام مواردي كه بانوان لكه مي بينند، اگر به طور مستمر نباشد، حيض نيست، هرچند در ايام عادت باشد، يا ساير اوصاف حيض را داشته باشد، چون از شرايط حيض، استمرار

25

خون در سه روز اول است، ولي اگر در ايام عادت باشد و استمرار داشته باشد، حكم حيض را دارد، هرچند نشانه هاي حيض را نداشته باشد. ولي در مورد اخير برخي از فقهاء امر به احتياط ; يعني جمع بين تروك حايض و اعمال مستحاضه فرموده اند.   (مناسك، م 728، 734)

11 - هيچ يك از اعمالِ واجبِ عمره و حجّ مشروط به طهارت از حدث نيست، مگر طواف و نماز طواف.   (مناسك، م 288)

12 - زن يائسه هر خوني ببيند، هرچند اوصاف حيض را داشته باشد، حكم حيض را ندارد، ولي برخي از فقهاء در صورت داشتن اوصاف حيض امر به احتياط در جمع بين تروك حائض واعمال مستحاضه فرموده اند.   (مناسك، م 726 و 735)

13 - تمام اقسام شك در تعداد اشواط سعي مبطل سعي است، مگر آنكه در مروه شك بين هفت و بيش از هفت پيش آيد.   (مناسك، م 852)

14 - كسي كه يكي از وقوفين را عمدا" ترك كند، در هر صورت - چه اختياري يكي يا اضطراري هردو يا اضطراري يكي را درك كرده باشد يا درك نكرده باشد - حجّش باطل است.   (مناسك، م 986)

15 - وقت رمي جمره در هر سه روز از طلوع آفتاب تا غروب است. (مناسك، م 1000)

26

بخش سوم:

راهنماي فقهي اجرائي عمره و حجّ

پيش از سفر

در جلسات پيش از سفر اين نكات يادآوري شود:

1 ـ نماز خود را بر روحاني و عالم آشنا و محل خود عرضه كنند تا اگر اشكالي دارد برطرف شود.

2 ـ براي حسابرسي خمس و پرداخت وجوه شرعي خود به دفتر مرجع تقليد خود يا نماينده وي مراجعه و براي اين مسأله اقدام فرمايند و تنها افرادي كه باقي مي مانند يا شخصاً تمايل به حسابرسي نزد شما دارند، اقدام فرماييد.

در حسابرسي خمس افراد سه دسته هستند:

1 ـ كساني كه تا كنون حسابرسي نداشته اند.

2 ـ كساني كه مدتي حسابرسي داشته اند ولي رها كرده اند.

3 ـ كساني كه حساب سال مرتب دارند.

نسبت به گروه اول بايد تمام اموال و طلبها وبدهي آنها

27

محاسبه شود و پس از كسر بدهي ها، اموال باقيمانده به سه دسته تقسيم مي شود:

الف) اموالي كه خمس آن را بايد بپردازند، مثل پول نقد، مواد مصرفي، مانند برنج و روغن و چاي و... و به فتواي برخي فقهاء سرمايه كسب.

ب) اموالي كه خمس ندارد، مثل ارث، ديه و به فتواي برخي از فقهاء...هبه، جهيزيه.

ج) اموالي كه بايد مصالحه شود، مثل اجناس مورد نياز زندگي كه در طول سال هاي گذشته تهيه و مؤونه شده و وضع آن از لحاظ تعلق خمس معلوم نيست كه از درآمد بوده يا نه.

و گروه دوم: بايد براي مدتي كه حسابرسي نكرده و خمس نپرداخته اند، مانند گروه اول عمل شود.

و گروه سوم: اگر در بين سال خمسي مشرف مي شوند وچيزي از سال گذشته كه خمس آن را نپرداخته باشند ندارند، چيزي بابت خمس بر آنها واجب نيست ولي چنانچه پولي براي خريد سوغاتي دارند و در اثناء سفر به سال خمسي مي رسد، سوغاتي خريداري شده كه تحويل افراد نشده و نيز باقيمانده پول خمس دارد.

حكم خمس پول ثبت نام

س) هم اكنون كساني كه قصد تشرف به حجّ يا عمره را دارند، بايد براي حفظ نوبت، مبلغ مقرري را به بانك بسپارند كه اين مبلغ مطابق قرارداد مضاربه است و سودي نيز به آن تعلق مي گيرد و زماني كه پس از حدود سه سال، نوبت تشرف آنها فرا مي رسد،

28

اصل پول و سود آنرا دريافت مي كنند و به سازمان حجّ و زيارت مي سپارند و به عمره يا حجّ مشرف مي شوند.

حال به توجه به اينكه سپردن پول به بانك مقدمه رفتن به حجّ يا عمره است و چنانچه كسي اين پول را به بانك نسپارد نوبتي را براي رفتن به عمره يا حجّ نخواهد داشت و اكنون طريق رفتن به حجّ نيز همين است، آيا به اصل پول و سود آن خمس تعلّق مي گيرد يا نه؟

ج) * آية الّله تبريزي: در فرض سؤال چنانچه بر اصل پول سال بگذرد ; يعني از وقت به دست آوردن پولي كه به بانك سپرده اند، سال گذشته، بايد خمس آن را بپردازد و نسبت به مقداري كه زيادتر از اصل پول به آنها مي دهند، اگر در همان سال به حجّ يا عمره بروند چيزي بر آنها نيست. و الله العالم.

*آية الّله خامنه اي:در فرض مرقوم، اكر در همان سال خمسي سپرده گزاري به حجّ مي رود، خمس ندارد، ولي اگر نوبت حجّ از پس از آن سال خمسي است، مبلغ سپرده اگر از درآمد كسب غير مخمّس بوده خمس دارد و سود حاصله اگر پيش از سال عزيمت به سفر حجّ قابل وصول نبوده جزو درآمد سال وصول محسوب است كه اگر در همان سال به حساب هزينه سفر حجّ محسوب شود خمس ندارد.

*آية الّله سيستاني: به اصل پول خمس تعلق مي گيرد و نيز به سود آن، اگر از طريق معامله شرعيه ملك صاحب پول شده است، بلي اگر حجّ بر او مستقر شده و راه ديگري براي رفتن به حجّ در سال ثبت نام نداشته باشد، خمس به آن تعلق نمي گيرد.

*آية الّله شبيري زنجاني:در حجّ واجب و يا عمره، اگر به وسيله اي واجب گردد، خمس پول مورد سؤال واجب نيست و

29

در حجّ و عمره مستحب واجب است.

*آية الّله صافي گلپايگاني: در فرض سؤال، اصل پول خمس دارد ولي سود آن، اگر با آن پول معاملات شرعي، با رعايت شرايطش انجام شود و پرداخت سود، طبق قرارداد بايد در موقع تحويل اصل پول پرداخت شود، سود مذكور از منافع سال وصول است كه اگر در همان سال صرف مؤونه شود خمس ندارد و اگر باقي بماند آن هم خمس دارد. و الّله العالم.

*آية الّله فاضل: در حجّ واجب به اصل پول و سود آن خمس تعلق نمي گيرد مگر اينكه قبلا" به اصل آن پول خمس تعلق گرفته باشد و خمس آن پرداخت نشده باشد. كه در اين صورت بايد تخميس شود.

*آية الّله مكارم شيرازي:هرگاه اين پول از درآمد همان سالي باشد كه نام نويسي كرده است، نه به آن خمس تعلق مي گيرد و نه به سود آن.

*آية الّله نوري همداني: اگر همان سالي كه مستطيع شده است، آن پول را براي انجام حجّ در نوبت خود به حساب ريخته است. آن پول جزو مؤونه و مخارج آن سال محسوب مي شود و خمس ندارد ولي اگر در سال قبل يا سالهاي قبل مستطيع بوده است و تأخير انداخته و به حساب نريخته است بايد خمس آنرا بدهد.

و در عمره نيز اگر به طور متعارف يك مرتبه يا در چند سال يك مرتبه باشد، پولي كه به حساب ريخته است خمس ندارد امّا سودي كه مي گيرد از ارباح آن سالي است كه آن را تحويل مي گيرد و اگر تا آخر سال خمسي خود آن را در مخارج

30

لازم زندگي خود خرج كرد، خمس ندارد و اگر بماند و سال بر آن بگذرد خمس دارد.

3 ـ كيفيت وصيت نامه نوشتن را به زائران ياد دهيد، به ويژه در مورد شرايط وصي و وصيت مالي كه بيش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه هاي قضا در وصيتنامه.

4 - استحباب كوتاه نكردن موي سر و صورت در عمره مفرده از يك ماه پيش از سفر و در عمره تمتع از اوّل ذي القعده و اگر نشد از اوّل ذي الحجّه

5 ـ كاروان هاي مدينه بعد چون در آغاز ورود به جده عازم جحفه مي شوند و بايد لباس احرام بپوشند، به زائران خود اعم از مرد و زن يادآوري كنند كه لباس هاي احرام خود را پيش از سفر وارسي كنند كه معطر نباشد و آن را جداي از اشياء خوشبو بگذارند، چون در ميقات اگر با چنين لباسي مواجه شدند نمي توانند آن را بپوشند.

6 - در مورد لباس احرام بانوان ياد آوري مي شود كه نازك و بدن نما نباشد، حتي به قدري ضخيم باشد كه در فصل گرما كه بر اثر عرق كردن لباس به بدن مي چسبد، بدن نما نشود.

7 - خانم ها مي توانند براي جلوگيري از عادت ماهيانه قرص استفاده كنند، به شرط آنكه براي آنها ضرري نداشته باشد.

8 ـ خانم هايي كه ممكن است لازم شود پيش از ميقات با نذر محرم شوند و شوهرهايشان همسفر آنها نيستند يادآوري شوند اجازه نذر را از شوهر بگيرند چون برخي از فقهاء اجازه را به طور مطلق شرط مي دانند.

9 ـ شرايط نيابت به طور واضح و صريح براي زائران گفته شود و

31

افرادي كه نايب هستند حتي المقدور شناسايي و وجود شرايط لحاظ شود تا پس از سفر و هنگام اعمال به مشكل برخورد نكنند. مخصوصاً كساني كه از نماز صحيح معذورند يا نايبند و خود مستطيع هستند چون در برخي موارد نيابتشان صحيح نيست و به فتواي برخي از فقهاء وقتي كه به ميقات رسيدند و استطاعت طريقي نيز حاصل شد، بايد براي خودشان حجّ بجاي آورند. و نيز خدمه كاروانهاكه ممكن است به هنگام اعمال عمره يا حجّ، مشكلي براي كاروان پيش آيد كه به ناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند و به فتواي برخي از فقهاء عذر طاري هم مُخلّ به نيابت است.

10 ـ چون احتمال دارد پرواز كاروان نزديك يا در وقت نماز صورت بگيرد، يادآوري چند نكته در اين خصوص به زائران ضروري است.

الف) حتي المقدور در هنگام ورود به سالن انتظار باطهارت باشند تا اگر فرصت شد نماز را بتوانند سريع بخوانند و سوار هواپيما شوند.

ب) چنانچه نماز را بايد در اثناء سفر در هواپيما بخوانند، پيش از سوار شدن تحصيل طهارت كنند تا هنگام نماز خواندن در هواپيما به راحتي بتوانند به وظيفه خود عمل كنند.

ج) كيفيت نماز در هواپيما نيز توضيح داده شود. كيفيت آن بدين گونه است كه در صورت امكان بايد به حالت ايستاده با مراعات قبله و ساير شرايط خوانده شود و چنانچه به حالت ايستاده ممكن نبود، به حالت نشسته و در صورت

32

امكان رو به قبله نماز خوانده شود و هر مقدار از شرايط نماز كه ممكن بود بايد مراعات كنند و چنانچه نماز در هواپيما با مراعات شرايطي كه گفته شد خوانده شود نماز صحيح است.

11 ـ كيفيت نماز با اهل سنّت در مكّه و مدينه به زائران تعليم داده شود، چون در بدو ورود در مدينه يا مكّه در نماز جماعت شركت مي كنند و آشنا به مسائل نيستند و گاهي دچار سردرگمي مي شوند و نكات قابل ذكر در اين خصوص بدين شرح است.

الف) اذان صبح و ظهر آنها با اذان ما تفاوتي دارد و تنها اذان مغرب كمي زودتر گفته مي شود.

ب) صبح ها پيش از اذان صبح اذاني براي نماز شب گفته مي شود.

ج) در هر شبانه روز يازده اذان و اقامه گفته مي شود كه يك اذان براي نماز شب و پنج اذان و پنج اقامه نيز براي نمازهاي واجب يوميه گفته مي شود.

د) بين اذان و اقامه معمولا چند دقيقه فاصله است كه زائران مي توانند نافله يا قرآن بخوانند.

ه) در قرائت سوره حمد بسم الله را آهسته مي گويند.

و) پس از حمد بخشي از قرآن را مي خوانند كه گاه سوره كاملي است و گاهي نيست.

ز) معمولا در نماز صبح روز جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره سجده دار مي خواند و پس از ان همگي به سجده رفته سپس بر مي خيزند و قرائت را ادامه مي دهند

33

كه در اين صورت زائران سعي كنند پيش از نماز صبح، نماز خودشان را به صورت فرادي بخوانند.

ح) در برخي مواقع پس از ركوع قنوت بجا مي آورند، كه بجاي آوردن قنوت به همراه آنان پس از ركوع مشكلي پيش نمي آورد.

ط) در حال قرائت غالب اهل سنّت، دست بسته نماز مي خوانند كه پيروان مكتب اهل بيت نبايد دست بسته نماز بخوانند.

ي) پس از اتمام حمد امام جماعت، همگي آمين مي گويند كه نبايد گفته شود; مي توانند الحمد لله رب العالمين بگويند.

ك) پس از ركوع توقّف طولاني دارند كه نمازگزارن نيز مراعات كنند و با عجله به سجده نروند، بلكه منتظر تكبير مكبّر باشند.

ل) پس از دو سجده، بدون جلسه استراحت مي ايستند كه بايد جلسه استراحت بجاي آورند شود هرچند بسيار كوتاه.

م) در تشهّد برخي از اهل سنّت انگشت سبابه را تكان مي دهند كه اين كار لزومي ندارد.

ن) پس از قرائت ركعت دوم پيش از ركوع، قنوت بجاي نمي آورند، كه زائران نيز قنوت نخوانند، چون مستحب است و در هر حال ترك آن اشكال ندارد.

ص) برخي از مذاهب اهل سنّت بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جايز نمي دانند هرچند در

34

فقه شيعه نيز كراهت دارد (بجز نمازهاي خاص) لذا تذكّر داده شود كه در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخوانده اند يا به فتواي مرجعشان بايد مجدداً بخوانند، پيش از نماز جماعت بخوانند.

ع) پس از نماز جماعت مسجد النّبي و مسجد الحرام كمي صبر كنند، تا اگر اعلان نماز ميّت شد، نماز ميّت بخوانند، و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز ديگر نشوند و محلّ خود را ترك نكنند.

12 - در نماز ميّت چهار تكبير گفته مي شود كه تكبير پنجم را موقعي كه السلام عليكم و رحمة ا... مي گويند، مي توان گفت. در ضمن كيفيّت مختصر نماز ميت را به زائران آموزش دهيد.

13 - لزوم سجده بر مايصحّ السّجود در هتل ها، مشاعر و جاهاي ديگر ( بجز در نماز جماعت يا در جاهايي كه امكان ندارد) يادآوري شود. چون برخي از زائران تصور مي كنند در طول سفر، مهر گذاشتن جايز نيست يا مجازند بر فرش و امثال آن سجده كنند.

14 - هرگز زائري را به تصحيح نماز يا حسابرسي خمس يا پرداخت آن وادار نكنيد كه اثر نامطلوب دارد افزون بر اينكه وظيفه شرعي روحاني، بيان مسائل نماز و خمس و دعوت آنها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به اين امور.

15 - چنانچه حسابرسي خمس زائري انجام شد براي پرداخت آن بهتر است او را به دفتر يا بعثه مرجعش راهنمايي كنيد تا خودش بپردازد. چنانچه درخواست كرد كه شما اين زحمت را متقبل شويد در آن صورت قبول آن ثواب خواهد داشت.

35

16 - كساني كه مدينه قبل هستند، در جلسات ايران، تنها فهرستي از اعمال عمره بگويند و از بيان مسائل جزئي و اختلاف فتاوا پرهيز شود.

در مدينه منوره

1 ـ بهترين وقت برگزاري جلسات آموزشي كاروان عصرها از ساعت 5 تا 6 و شب ها بين نماز مغرب و عشا است هرچند به مقتضاي زمان و مكانِ جلسات ديگر كاروان ها و نظر زائران ممكن است اوقات ديگري نيز مناسب باشد.

2 ـ حتي المقدور جلسات آموزشي از 40 تا 50 دقيقه تجاوز نكند و بهتر است مطالب هر جلسه در بردارنده سه بخشِ تاريخ اماكن، مناسك، اسرار و معارف باشد.

3 ـ در اولين جلسه مدت اقامت و كيفيت نماز (قصر يا اتمام) را يادآوري فرماييد واين نكته قابل توجه است كه رفتن به اُحُد و قُبا و ساير اماكن مقدس مدينه كه زائران را به زيارت آنها مي برند ضرري به قصد اقامه ده روز نمي زند.

4 ـ درباره اماكن تخيير و تمام خواندن نماز هنگام شركت در نماز جماعت ظهر، عصر، عشاء توضيح داده شود.

5 ـ مجدداً كيفيت اقتدا در نماز جماعت اهل سنت و نكات آن يادآوري شود.

6 ـ حدود مسجد النبي(صلي الله عليه وآله) يادآوري شود كه تنها قسمت مسقف آن است و محوطه اطراف آن كه با نرده هاي آهني محصور شده حكم مسجد ندارد.

7 ـ به بانوان يادآوري شود كه ورود شان به مسجد النبي(صلي الله عليه وآله) و

36

مسجد الحرام و توقّف در ساير مساجد در ايام عادت جايز(1)نيست.

8 ـ مناسب است اوقات نمازهاي يوميّه و نماز شب به زائران يادآوري شود تا برنامه ريزي بهتري براي شركت در نمازهاي جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.

9 ـ خواندن نماز تحيّت در مساجد، مستحب است ولي مي توان زائران را راهنمايي كرد چنانچه نماز قضا داشته باشند مي توانند نماز قضا بخوانند و اين كفايت از نماز تحيت مي كند و نيز اگر نماز واجب ادائي بخوانند.

10 ـ از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان به فتواي برخي از اهل سنّت حرام است. زائران را از نماز خواندن كنار بقيع و داخل آن برحذر داريد.

11 ـ براي پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوي بهتر از آن، زائران را براي خواندن نماز قضا راهنمايي كنيد و نكات ذيل را نيز يادآوري فرماييد.

الف) نماز قضا هر چه زودتر بايد خوانده شود و مسامحه نشود.

ب) نماز قضا وقت معيني ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه روز مي توان نماز قضا را بجاي آورد.

ج) نماز قضا را به جماعت مي توان خواند، و هماهنگي بين نماز امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - به فتواي آية الله بهجت، عبور حائض از قسمتهاي توسعه يافته مسجدين جايز است.

37

د) مسافر مي تواند نمازهاي قضاي غير سفر را بجاي آورد و بايد تمام بخواند.

ه) نماز قضا را به همان گونه كه اداي آن وظيفه بوده بايد بجا آورد، يعني اگر وظيفه قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاي صبح، مغرب و عشا را نيز بلند بخوانند.

و) كسي كه براي ميت نماز قضا مي خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند، مثلا اگر نمازگزار مرد است و براي ميتي كه زن است نماز مي خواند، بايد حمد و سوره نمازهاي جهري را بلند بخواند.

12 ـ كيفيّت برخي از نمازهاي مستحب كه از اهميت بيشتري برخوردار است به زائران تعليم داده شود، مثل نوافل يوميه، نماز شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولي عصر(عج) و نماز حاجت.

13 ـ در مدينه منوره، چنانچه زائر قصد عشره داشته باشد مي تواند روزه قضا بجا آورد، و چنانچه روزه قضا ندارد، مي تواند سه روز روزه مستحب براي برآمدن حاجت بجاي آورد و اگر روزه قضا دارد روزه مستحب او صحيح نيست ولي چنانچه مسافر است (كه روزه قضا صحيح نيست)، چون مكلّف به قضا نيست اين سه روز روزه مستحب را مي تواند بجا آورد ولي روزه ديگري صحيح نيست و اين روزه از موارد استثناء عدم صحت روزه در سفر است و به نظر برخي از فقهاء احتياط آن است كه روزهاي چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

14 ـ به زائران يادآوري شود كه اعمال عمره و حجّ دقيق است ولي

38

دشوار نيست و با ذكر اين مطلب و چهار نكته اي كه گفته خواهد شد اضطراب و دلهره از اعمال را از آنان برطرف فرمايند كه اضطراب و ترس از اعمال موجب مشكلات فراواني خواهد شد.

* نكته اول: از نظر احكام فقهي وظيفه همه افراد مشخص شده و به راحتي همه مي توانند به وظيفه خود عمل كنند و هيچكس با اعمال ناقص يا باطل (به خواست خداوند) از اينجا نخواهد رفت.

* نكته دوم: اگر سؤالي، شبهه اي يا مشكلي برايتان پيش آمد، مي توانيد بپرسيد و مطابق وظيفه عمل كنيد.

* نكته سوم: هميشه ما (روحاني گروه) در خدمت شما هستيم و اعمال را به اتفاق به جاي مي آوريم.

* نكته چهارم: اگر در موردي خاص سؤال يا مشكلي برايتان پيش آمد و به ما دسترسي پيدا نكرديد، مي توانيد از روحانيون ديگر بپرسيد كه الحمدلله هميشه روحانيون كاروانها در مسجد الحرام و مشاعر مقدس، حضور دارند. يادآوري اين نكات نسبت به كاروان هاي مدينه بعد بايد در ايران صورت بپذيرد.

15 ـ به كساني كه با تلاش هم نتوانستند نماز خود را تصحيح كنند گوشزد شود كه به يكي از افرادي كه مي شناسند و همراهشان هست براي خواندن نماز طواف نيابت بدهند، ضمن اينكه خودشان نيز بايد نماز را بخوانند. وحتّي المقدور روزهاي آخر، پيش از رفتن به ميقات اين امر كنترل شود كه نايب هايشان مشخص شده باشد، اين امر براي كاروان هاي مدينه بعد در

39

ايران صورت بپذيرد.

16 ـ خانم هايي كه در ايام عادت هستند، پيش از رفتن به ميقات بايد وظيفه خود را براي احرام بدانند، لذاپيشنهاد مي شود جلسه جداگانه اي براي خانم ها گذاشته شود و يادآوري شود كه خواهران معذور، حتماً پيش از حضور در ميقات اطلاع دهند تا با نذر در مدينه محرم شوند و چون اين مسأله اختصاص به ميقات شجره دارد، براي كاروان هاي مدينه بعد نيز يادآوري شود كه چنانچه در زمان عادت باشند، هرچند در ميقات مشكلي ندارند ولي براي بقيه اعمال بايد صبر كنند تا پاك شوند.

17 ـ موارد احتياط وجوبي مراجع تقليد را شناخته و زائران را نسبت به رجوع به فتواي مساوي يا فالاعلم راهنمايي فرماييد ضمن اينكه اجباري در اين مسأله نباشد، مثل:

احرام در قسمت قديم مسجد شجره

استظلال در شب

استظلال در شهر مكّه و عرفات و مني

احرام از مكّه قديم

و...

18 ـ به زائران گوشزد شود كه پيش از رفتن به ميقات لباس احرام خود را وارسي كنند كه معطر نباشد، حاشيه آن دوخته نباشد (به فتواي برخي از فقها لباس احرامي كه حاشيه اش دوخته است اشكال دارد)، پاك و تميز باشد، چون ممكن است در ميقات به اين مشكلات برخورد كنند و در آنجا فرصت تعويض آن نباشد.

19 ـ زيارت و نماز آن را مي توانند به نيابت از ديگران بجاي آورند.

40

20 ـ نمازهاي مستحب را چنانچه در روضة النّبي يا ساير اماكن مقدس ازدحام بوديا امكان توقف نبود مي توانند در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجود اشاره اي و حتي در حال راه رفتن بخوانند.

21 ـ مسأله خواندن نماز قضا به نيابت از كساني كه از دنيا رفته اند و نماز مستحب براي آنها و افراد زنده و اهداء ثواب نيز يادآوري شود.

از ميقات تا حرم

1 ـ غسل احرام و پوشيدن لباس احرام را حتي الامكان در هتل انجام دهند، به ويژه خانمها چون ممكن است امكان يا فرصت اين اعمال در ميقات نباشد ولي زائران ضمن اينكه راهنمايي مي شوند مجبور به اين كار نشوند ولي چون به فتواي برخي از فقهاء پس از غسل تا احرام در ميقات نبايد بخوابند يا مبطلات وضو از آنها سر بزند، و مردان نبايد لباس دوخته بپوشند لذا يادآوري اين نيز مناسب است. هرچند به فتواي برخي از فقها، تنها خوابيدن ناقض اسست و ساير نواقض وضو ناقض اين غسل نيست.

2 - در آن ايام از سال كه هوا گرم است، مخصوصاً در ايام عمره كه ميقات خلوت است و فرصت بيشتري نيز هست، غسل در ميقات براي زائران ممكن است لذا مي توان آنها را راهنمايي كرد كه چنانچه بخواهيد مي توانيد در ميقات غسل كنيد.

3 ـ در برخي از موارد و براي برخي از زائران پيشنهاد يك غسل مافي الذمه مناسب است چون در برخي موارد پيش آمده كه

41

زائر غسل واجب، مثل جنابت يا غسل مسّ ميّت بر عهده او بوده و از آن خبر نداشته است و پس از اعمال متوجّه شده است.

4 ـ قبل از رفتن به مسجد شجره، زائران را نسبت به جغرافياي مسجد، محل وضو و غسل توجيه نماييد كه به راحتي بتوانند اعمال را انجام دهند و زائري گم نشود و كسي در محوطه بين وضو خانه و مسجد مُحرم نشود.

5 ـ در پاسخ به لبيك ها به زائران تذكر داده شود كه با صداي بلند پاسخ ندهند چون ضرورتي ندارد و مزاحمت براي ديگران است.

6 ـ اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايي نماييد تا از تكرار لبيك به صورت دسته جمعي و با صداي بلند بپرهيزند.

7 ـ مسائلي كه درباره احرام در مسجد گفته شد مخصوص مسجد شجره است و در ساير مواقيت، مسجد خصوصيت ندارد، و احرام در ميقات، صحيح است و بردن زائران به داخل مسجد لازم نيست، هرچند اگر افراد غير معذور داخل مسجد محرم شوند از جهاتي بهتر است.

8 ـ در سفر عمره پيش از رفتن به ميقات، چنانچه زائران، كودك يا كودكان خود را همراه دارند، نسبت به احرام آنها و كيفيت اعمال آنها توضيح داده شود و نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آنها مشكلاتي به همراه دارد، گفتني است كه:

42

الف) كودك پسر بايد ختنه شده باشد.

ب) هرچه از اعمال را مي تواند بايد خودش بجا آورد و بقيه را بايد كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.

ج) لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.

د) در حال طواف بايد با طهارت باشد.

ه) در حال طواف و سعي بايد بيدار باشد.

و) در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.

9 ـ كساني كه نياز به تلقين لبيك دارند شناسايي شوند تا در ميقات جداي از جمع براي آنها لبيك ها گفته شود.

10 ـ چنانچه زائران نماز واجب را در مسجد مي خوانند، مثلا نماز مغرب و عشا را و پس از آن محرم مي شوند،به استحباب احرام پس از نماز عمل شده، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب ادا يا قضا از نماز مستحب افضل است.

11 ـ چون مشهور فتواي فقهاء لزوم احرام در داخل مسجد شجره است، بجز بانوان معذور همه را به داخل مسجد ببريد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است.

12 ـ هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال، واجب نيست ولي برخي از فقهاء مستحب دانسته اند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اي لازم دانسته اند اگر براي احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است:

به قصد شروع اعمال عمره تمتع و انجام آنها و ترك محرمات احرام، محرم مي شوم به احرام عمره تمتع... قربة الي الله

43

13 ـ براي گفتن لبيك، چون برخي از فقهاء وصل به سكون و وقف به حركت را خلاف احتياط مي دانند و بعضي نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمي دانند اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود، كافي است:

الف) بار اول جمله به جمله هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم.

ب) بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم.

ج) بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت.

14 ـ چون با توسعه اخير مدينه منورّه و نزديك شدن شهر به مسجد شجره، خارج بودن مسجد شجره از حد ترخص مشكوك است، لذا كساني كه در مدينه منوّره با قصد عشره نماز را تمام مي خوانند، در آنجا نيز نمازشان تمام است و مي توانند براي عمل به احتياط به صورت جمع بخوانند.(1) ولي كساني كه قصد عشره نداشتند، نمازشان شكسته است.

15 ـ چون به فتوا يا احتياط برخي از فقهاء در شب سوار هر ماشين مسقف شدن جايز نيست. وجه جمع بين فتاوا به اين است كه مقلّدان مراجعي كه عدم جواز را مبني براحتياط مي دانند به فتواي جواز ساير مراجع عمل كنند و مقلّدان مراجعي كه فتواي به عدم جواز مي دهند چنانچه ناچار به استفاده از ماشيت مسقف هستند، كفاره بدهند.

و چنانچه مقلّدي بخواهد به احتياط مرجع خود عمل كند و چاره اي جز سوار شدن ماشين مسقف نداشته باشد، بايد بنابر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - به نظر برخي از دوستان، مسجد شجره خارج از حد ترخّص مدينه است.

44

احتياط كفاره بدهد.

16 ـ كساني كه نسبت به استطاعت خود براي حجّ به يقين نرسيده اند هر چند وظيفه آنها حجّ واجب نيست ولي مي توان آنها را راهنمايي كرد كه به نيّت وظيفه فعليّه محرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد مستطيع بوده اند، اعمال انجام شده كافي باشد.

17 ـ پيش از حركت از ميقات، داخل اتوبوس ها از همه زائران سؤال شود كه آيا همه آنها داخل مسجد شجره به نيت احرام عمره لبيك گفته اند يا نه و چنانچه كسي باقي مانده يا شك دارد، همانجا بتواند به مسجد برود و محرم شود. و در ميقات جحفه نيز از احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود. و نيز برخي از محرمات احرام را، مثل نگاه در آينه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياء خوشبو و پوشاندن سر براي مردان و صورت براي بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر تذكر داد و نيزاستحباب تكرار تكبير تلبيه تا نزديك مكّه، عدم لزوم بيدار بودن در بين راه، چون برخي از زائران تصور مي كنند كه نبايد بخوابند.

18 ـ نسبت به نگاه در آينه در اتومبيل، گاهي يادآوري آن ضرر بيشتري دارد، چون معمولا حركت زائران در شب است و توجهي به آينه ندارند و اگر بي توجه نگاهشان به آينه بيافتد اشكال ندارد و يادآوري آن گاهي سبب نگاه كردن مي شود ولي نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشويي ها وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به محل اسكان تذكر داده شود.

45

19 ـ در صورت امكان اگر آقايان بر صندلي هاي جلوي اتوبوس و خانم ها بر صندلي هاي عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند بهتر است.

20 ـ در ميقات يا در بين راه و در بدو ورود به مكّه، زمان رفتن براي اعمال را يادآوري فرمائيد.

21 ـ حتي المقدور اگر نزديك تنعيم و ابتداي حدود حرم زائران را به ورود به حرم توجه داده و دعاي كوتاه ورود به حرم را بخوانيد بسيار مناسب است. همچنين مي توانيد مسجد تنعيم و منطقه شهداي فخ را نيز به آنها نشان دهيد.

22 ـ از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دوتكه است و بيشتر از آن در صورتي كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بلا اشكال است، در فصل سرما به آنان يادآوري شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام بلا اشكال است.

و نيز كشيدن پتو بر روي خود براي جلوگيري از سرما اشكال ندارد ولي آقايان آن را بر سر نيندازند و خانم ها بر صورت خود. ولي چنانچه دوخته باشد آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند ولي دوخته بودن حواشي آن به فتواي برخي از فقها بلا اشكال است.

22 ـ كسي كه براي عمره تمتع محرم شده، وقتي خانه هاي مكّه را ببيند، نبايد لبيك بگويد لذا اين مسأله، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود كه پس از آن تلبيه نگويند.

46

اعمال عمره تمتع

1 ـ اگر وقت ورود به مكّه پس از نيمه شب است، زائران را براي انجام اعمال نبريد مگر كساني كه جوانند و سرحال و آمادگي كامل دارند، چون با حالت خستگي و خواب آلودگي اولا ممكن است در بين طواف يا سعي خوابشان ببرد افزودن بر اينكه انجام دادن اين اعمال با حالت خستگي، حلاوت آن را از بين مي برد و حال توجه و دعا را نيز از آنها مي گيرد و بهتر است افراد توانمند را پس از صرف صبحانه حدود ساعت شش و نيم يا هفت، (آنهم با لحاظ مسأله استظلال در شهر مكّه) براي اعمال به مسجد الحرام ببريد.

2 ـ سعي كنيد زائران را در فرصتي براي اعمال به مسجد الحرام ببريد كه در اثناء عمل به نماز جماعت و شستشوي مسجد برخورد نكنند. يادآوري مي شود كه فرصت نماز مغرب تا عشاء و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب كوتاه است ولي فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشاء تا صبح زياد است.و شستشوي مسجد نيز بيشتر در وقت خلوت مطاف مثل ساعت يك بامداد صورت مي گيرد.

3 ـ چنانچه در اثناء طواف يا سعي نماز جماعت برگزار شده تا آخرين فرصت امكان به طواف يا سعي خود ادامه دهند تا اگر ممكن شد طواف يا سعي را به پايان برسانند كه براي پس از نماز نماند.

4 ـ در جلسه اول مكّه نكات ذيل براي زائران گفته شود:

الف) هركس نسبت به اعمالي كه انجام داده سؤال يا شك و

47

شبهه اي دارد سؤال كند تا وظيفه وي مشخص و مطابق آن عمل كند.

ب) وضع نماز قصر يا تمام در مكّه و كيفيت جمع بين فتاوا همان طور كه در بخش مدينه گذشت يادآوري شود.

ج) چنانچه در عمره كمتر از ده روز در مكّه مي مانند مسافر هستند و در حجّ، چنانچه پيش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات، مشعر الحرام و مني و پس از بازگشت به مكّه نيز تمام است و چنانچه پيش از رفتن به عرفات كمتر از ده روز در مكّه اقامت دارند، مسافر هستند و بالتبع در مشاعر مقدس نيز نماز شكسته است و پس از اعمال و بازگشت به مكّه اگر حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند.

د) اعمال مستحب مكّه، مثل تلاوت و ختم قرآن، طواف مستحب، نماز در مسجد الحرام. و البته تلاوت (با حكم خاص نه مطلق تلاوت) اختصاص به مكه دارد نه مشاعر.

ه) كارهاي حرام بين الاحرامين پس از تقصير عمره تمتع تا احرام حجّ كه عبارت است از:

* تراشيدن سر (به فتواي برخي از مراجع)

* بيرون رفتن از شهر مكّه (به فتواي برخي از مراجع)

* بجاي آوردن عمره مفرده

* صيد در حرم

* كندن و بريدن گياه و درخت حرم

5 ـ استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و مني، بجز مراجعي كه

48

جايز مي دانند و آيه الله زنجاني كه جايز نمي دانند بقيه آقايان مثل حضرات آيات بهجت، تبريزي، خامنه اي، خويي و سيستاني احتياط واجب دارند.

6 - چنانچه پس از طواف، اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود، سعي را شروع نكنيد و اعمال مكّه و عمره مفرده اگر پس از سعي اذان گفته شد، نزديك وقت نماز بود كه فرصت براي اتمام آن باقي نيست، طواف نساء را شروع نكنيد و چنانچه در بين اعمال به نماز برخورد كرديد، بايد زائران را توجيه كرد كه در نقطه اي مشخص طواف و سعي خود را قطع كنند و جاي آنرا به خاطر بسپارند و از همان نقطه اي كه طواف يا سعي را رها مي كنند در نماز جماعت شركت كنند و سپس ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند و چنانچه فاصله زياد نشود طواف و سعي صحيح است ولي با فاصله زياد نسبت به اكتفاء به آن، تفصيل ميان تمام شدن نصف طواف، نظر مرجع بايد لحاظ شود.

7 ـ جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاي طواف و سعي كمتر گفته شود چون همين امر سبب شك بيشتر خواهد شد و به طور كلي گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالي پيش آمد، با ترديد ادامه ندهيد و حتماً حكم مسأله را بپرسيد و سپس مطابق وظيفه عمل نماييد و تنها اين مسأله تذكر داده شود كه اگر شك در تعداد دورهاي طواف يا سعي پيش آيد و پاي نقصيه در ميان باشد، مبطل طواف و سعي است.

8 ـ اين مسأله نيز يادآوري شود، چنانچه در عملي اشكالي به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد، با اعاده كل اعمال عمره

49

مشكل حل نخواهد شد و وظيفه تمام نخواهد شد، بلكه بايد مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح، تكميل يا اعاده بوده، عمل شود.

9 ـ مسجد الحرام تنها حياط وسط كه كعبه در آن قرار دارد و شبستان هاي اطراف است ولي مسعي و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاي نرده اي محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد ندارد.

10 ـ هروله براي زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعي نيست و برنگردند و نيز مردان اگر هروله را فراموش كردند براي بجا آوردن آن بر نگردند.

11 ـ تقصير مكان معيني ندارد ولي مرسوم است كه بر مروه تقصير مي كنند، ياد آوري اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتي افزوده شده و مي توانيد زائران را به آن قسمت هدايت كنيد تا مزاحمتي براي ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند.

12 ـ وظيفه حائض در عمره تمتع و عمره مفرده متفاوت است.

الف) در عمره تمتع اگر تا پيش از رفتن به عرفات پاك نمي شود وظيفه او به حجّ افراد تبديل مي شود و با همان احرام بايد به عرفات برود و نمي تواند براي طواف و نماز نايب بگيرد.

ب) در عمره مفرده اگر نمي تواند تا زمان پاك شدن در مكّه بماند، بايد براي طواف و نماز نايب بگيرد و سعي و تقصير را خودش بجا آورد.

13 ـ كساني كه براي نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب